16. สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา

[50] สุตฺเตน คหิเตติ สุตฺเต วุตฺเตฯ ปทฏฺฐานคฺคหณํ อธิฏฺฐานวิสยทสฺสนตฺถํ, เววจนคฺคหณํ อธิวจนวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ โยชนาฯ วิสยาธิฏฺฐานภาวโตติ วิสยสงฺขาตปวตฺติฏฺฐานภาวโตฯ วนียตีติ ภชียติฯ วนตีติ ภชติ เสวติฯ วนุเตติ ยาจติ, ปตฺเถตีติ อตฺโถ ฯ ปญฺจ กามคุณา กามตณฺหาย การณํ โหติ อารมฺมณปจฺจยตายฯ นิมิตฺตคฺคาโห อนุพฺยญฺชนคฺคาหสฺส การณํ โหติ อุปนิสฺสยตายาติ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ การณตา วตฺตพฺพาฯ

[51] ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหราหี’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – รูปธมฺมปริญฺญายาติ รูปูปิกวิญฺญาณฏฺฐิติปริญฺญายฯ

‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสนฺตี สา เวทนานุปสฺสนาติ โยเชตพฺพํฯ เวทนาเหตุปริญฺญายาติ ผสฺสปริญฺญายฯ ‘‘เวทนาวเสนา’’ติ ปเทน อตฺตนา อุปฺปาทิตทุกฺขวเสนฯ เวทนาปริญฺญายาติ เวทนูปิกวิญฺญาณฏฺฐิติปริญฺญายฯ นิจฺจาภินิเวสปฏิปกฺขโต อนิจฺจานุปสฺสนายาติ อธิปฺปาโยฯ นิจฺจสญฺญานิมิตฺตสฺสาติ นิจฺจสญฺญาเหตุกสฺสฯ สญฺญาปริญฺญายาติ สญฺญูปิกวิญฺญาณฏฺฐิติปริญฺญายฯ ปฐมมคฺควชฺฌตฺตา อคติคมนสฺส วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส…เป.… อคติคมนสฺส จา’’ติฯ

สงฺขารปริญฺญายาติ สงฺขารูปิกวิญฺญาณฏฺฐิติปริญฺญายฯ

สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ หารวิภงฺควณฺณนาฯ

1. เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา

‘‘เอว’’นฺติอาทิ หารสมฺปาตเทสนาย สมฺพนฺธทสฺสนํฯ ตตฺถ ปุริเมน อุปมาทฺวเยน สุปริกมฺมกตมณิโกฏฺฏิมสทิสี, สุวิรจิตชมฺพุนทาภรณสทิสี จ ปาฬิฯ ตตฺถ กตนานาวณฺณปุปฺผูปหารสทิสี, วิวิธรํสิชาลาสมุชฺชลพทฺธนานารตนาวลิสทิสี จ หารวิภงฺคเทสนาติ ทสฺเสติฯ ปจฺฉิเมน ตสฺส ปณีตมหารเห ชฏาหิ สทฺธิํ ทุกฺกรตรตํ ทีเปติฯ ยายํ คาถา วุตฺตาติ โยชนาฯ

[52] ยสฺมายํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ ยถาวุตฺเตน การเณน, ตสฺมา สา หารวิภงฺควารสฺส อาทิมฺหิ น ปจฺจามฏฺฐาติ อธิปฺปาโย ฯ หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชตีติ ยสฺมา ปน หารสมฺปาตวาโร ตํ คาถํ ปโยเชติ ยถาวุตฺเตเนว การเณน, ตสฺมา ‘‘โสฬส…เป.… อาหา’’ติ อาหฯ โยชนานยทสฺสนนฺติ โยชนาย นยทสฺสนํฯ

เตนาติ ‘‘ตํ มจฺจุโน ปท’’นฺติ วจเนนฯ สพฺพํ วิปลฺลาสนฺติ ทฺวาทสวิธมฺปิ วิปลฺลาสํฯ สามญฺญสฺส…เป.… โวหรียติ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ สามญฺญํ, โส วิเสโสฯ อตฺถโต ปน สญฺญาทโย เอว รูปาทิวิสยํ วิปรีตากาเรน คณฺหนฺเต วิปลฺลาโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สญฺญาวิปลฺลาโส’’ติอาทิมาหฯ

อินฺทชาลาทิวเสน มณิอาทิอากาเรน อุปฏฺฐหนฺเต อุปาทานกฺขนฺธปญฺจเก อหํมมาทิการณตาย นิรุตฺตินเยน ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจมาโน ตํพุทฺธิโวหารปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อตฺตภาโว สุขาทีนํ วตฺถุตาย ‘‘อตฺตภาววตฺถู’’ติ ปวุจฺจตีติ อาห ‘‘เตหี’’ติอาทิฯ เตสนฺติ อุปาทานกฺขนฺธานํฯ วิปลฺลาสานํ ปวตฺติอากาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติอาทิฯ วิสโย กายเวทนาจิตฺตธมฺมาฯ อวิชฺชา จ…เป.… เอว สมฺโมหปุพฺพกตฺตา สพฺพวิปลฺลาสานํฯ จ-สทฺโท สุภสุขสญฺญานนฺติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพฯ

ตตฺถายํ โยชนา – ‘‘อวิชฺชา จ สุภสุขสญฺญานํ ปจฺจโย เอว, น ตณฺหา เอว, อวิชฺชา สุภสุขสญฺญานญฺจ ปจฺจโย, น นิจฺจอตฺตสญฺญานํ เอวา’’ติฯ เอวํ สนฺเตปิ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ วิปรีตสญฺญานํ ตณฺหา, ปจฺฉิมานํ อวิชฺชา วิเสสปจฺจโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาปี’’ติอาทิฯ อวิชฺชาสีเสน เจตฺถ ทิฏฺฐิยา คหณํ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐินิวุตํ จิตฺต’’นฺติ , ‘‘โย ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส’’ติ จ อาทิ, ยถา จ อวิชฺชาสีเสน ทิฏฺฐิยา คหณํ, เอวํ ทิฏฺฐิสีเสน อวิชฺชายปิ คหณํ สิยาติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิสีเสน อวิชฺชา วุตฺตา’’ติฯ ตณฺหาวิชฺชาสุ สุภสุขสญฺญานํ ยถา ตณฺหา วิเสสปจฺจโย, น เอวํ อวิชฺชาฯ นิจฺจอตฺตสญฺญานํ ปน ยถา อวิชฺชา วิเสสปจฺจโย, น ตถา ตณฺหาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โมโห วิเสสปจฺจโย’’ติ อาหฯ

ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ…เป.… โหตีติ อตีตํเส ตณฺหาภินิเวสสฺส พลวภาวาภาวโตฯ

เตเนว หิ ‘‘โส อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ’’จฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘อภินนฺทตี’’ติฯ ตณฺหาวิปลฺลาโสติ ตณฺหํ อุปนิสฺสาย ปวตฺโต วิปลฺลาโส, น หิ ตณฺหา สยํ วิปลฺลาโสฯ เตนาห ‘‘ตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส’’ติฯ ทิฏฺฐาภินนฺทนวเสนาติ ตณฺหุปนิสฺสยทิฏฺฐาภินนฺทนวเสน, ยโต โส ‘‘ตณฺหาวิปลฺลาโส’’ติ วุตฺโตฯ เอเตนาติ ‘‘โย ตณฺหาวิปลฺลาโส’’ติอาทิปาเฐนฯ โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, ปญฺจ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา จ, ยถา อตฺตโน คตาย, นิพฺพานปฺปตฺติยา จ ปริกปฺปวเสน สุภสุขาการคฺคาหิโน, น เอวํ สตฺต อุจฺเฉทวาทาติ อาห ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติฯ ปฏิปกฺขวเสนปีติ วิสุทฺธิวเสนปิฯ ยาว หิ อุปกฺกิเลสา, ตาว จิตฺตํ น วิสุชฺฌเตวฯ ยทา จ เต ปหีนา, ตทา วิสุทฺธเมวฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ ปาฬิํ นิกฺขิปิตฺวา วิปลฺลาสมุเขเนว เทสนาย นิทฺธาริยมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยถานุสนฺธินาว คาถํ นิฏฺฐเปตุ’’นฺติฯ

มารสฺสาติ กิเลสมารสฺสฯ ตสฺส หิ วเส ฐิโต เสสมารานํ หตฺถคโต เอวาติฯ เตนาห ‘‘กิเลสมารคฺคหเณเนวา’’ติอาทิฯ

มารพนฺธนนฺติ สตฺตมารปกฺเข มารสฺส พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํฯ โส หิ กิเลสพนฺธนภูเต อตฺตโน สมารกปริเส มญฺญติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺตลิ…เป.… โมกฺขสี’’ติ (มหาว. 33)ฯ อิตรมารปกฺเข มาโรว พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํฯ วิสงฺขาโร นิพฺพานํฯ

โมหสมฺปโยคโต จิตฺตํ ‘‘มูฬฺห’’นฺติ วุตฺตนฺติ รตฺตทุฏฺฐานมฺปิ มูฬฺหตาย สพฺภาเว ‘‘มูฬฺห’’นฺติ วิสุํ วจนํ อาเวณิกโมหวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวินฺนํ โมมูหจิตฺตุปฺปาทานํ วเสนา’’ติ อาหฯ เอวนฺติ เอวํ ราคาทิอกุสลปฺปตฺติยา กุสลภณฺฑจฺเฉทนโต อรกฺขิตํ จิตฺตํ โหติ, สพฺโพปิ มิจฺฉาภินิเวโส เอตฺเถว สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิ …เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ สพฺเพปีติ ‘‘อรกฺขิตํ, มิจฺฉาทิฏฺฐิหตํ, ถินมิทฺธาภิภูต’’นฺติ ตีหิปิ ปเทหิ วุตฺตธมฺมาฯ

จกฺขุนาติ ทฺวาเรนฯ รูปนฺติ วิสภาควตฺถุสนฺนิสฺสิตํ รูปายตนํฯ

นิมิตฺตคฺคาหีติ ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ปุริโส’’ติ วา ‘‘สุภ’’นฺติ วา ‘‘อสุภ’’นฺติ วา ปริกปฺปิตนิมิตฺตํ คณฺหาติ, ตสฺส วา คหณสีโลฯ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ หตฺถปาทหสิตกถิตาทิปฺปเภเท กิเลสานํ อนุ อนุ พฺยญฺชนโต อนุพฺยญฺชนสญฺญิเต อากาเร คณฺหาติ, เตสํ วา คหณสีโลฯ ยตฺวาธิกรณนฺติ ยํ นิมิตฺตํ, นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอวํ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺต’’นฺติ, โย ‘‘นิมิตฺตคฺคาหี, อนุพฺยญฺชนคฺคาหี’’ติ จ วุตฺโต ปุคฺคโล, ตเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุทฺวารํ อสํวุตํ สติกวาเฏน อปิหิตํ กตฺวา วตฺตนฺตํ, ตสฺส จ รูปสฺส อิฏฺฐาการคฺคหเณ อภิชฺฌา, อนิฏฺฐาการคฺคหเณ โทมนสฺสํ, อสมเปกฺขเน โมโห มิจฺฉาภินิเวเส มิจฺฉาทิฏฺฐีติ เอวํ อภิชฺฌาพฺยาปาทา, อญฺเญ จ ลามกฏฺเฐน ปาปกา อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุ อนุ ปวตฺเตยฺยุํฯ

ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุทฺวารสฺส สํวราย สติกวาเฏน ปิทหนตฺถํ น ปฏิปชฺชติฯ สา ปน อปฺปฏิปตฺติ จกฺขุนฺทฺริยสฺส อนารกฺขาสํวรสฺส อนุปฺปาโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น รกฺขติ…เป.… อาปชฺชตี’’ติ อาหฯ ชวเน อุปฺปชฺชมาโนปิ หิ อสํวโร เตน ทฺวาเรน ปวตฺตนโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยาสํวโร’’ตฺเวว วุจฺจตีติฯ เสสทฺวาเรสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปุพฺพนฺตกปฺปนวเสน จา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขปโต จ วิตฺถาโร อญฺโญ’’ติ กตฺวา ตํ สมุจฺจินนฺโต ‘‘ยา จ โข อิมา’’ติอาทิมาหฯ

ยถาวุตฺตา อกุสลา ธมฺมาติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทธมฺมา, เตสํ วตฺถูนิ วาฯ เต หิ สมุทยวชฺชา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา เนตฺติปาฬิยํ, อฏฺฐกถายญฺจ นิทฺธาริตปฺปกาเรนฯ อิธาติ อิมิสฺสํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ คาถายํฯ

ยทิปิ เทสนาหารสมฺปาตปาฬิยํ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถา สรูปโต น คหิตา, อตฺถโต ปน ‘‘เตสํ ภควา ปริญฺญายา’’ติอาทินา คหิตา เอวาติ ตสฺสา คหิตภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘กถํ เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถํ อุทฺธริฯ

โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโตติ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนาสงฺขาเตน โยนิโสมนสิกาเรน ภาวนากมฺมํ กโรนฺโต, ภาเวนฺโตติ อตฺโถ ฯ ยถาภูตญาณนฺติ ญาตปริญฺญาย ปุพฺพภาควิปสฺสนาย ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.50) สมปญฺญาสาย อากาเรหิฯ นิรยคติยํ ทุกฺขทุกฺขตา, สุคติวิเสเส พฺรหฺมโลเกกเทเส สงฺขารทุกฺขตา, อิตรตฺถ ทฺเว ติสฺโสปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ ติวิธทุกฺขตาโยเคนา’’ติฯ

เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา

[53] กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ อิธ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อธิปฺเปตตฺตาฯ น หิ กทาจิ อนุปาทานิยา ธมฺมา อุปาทานารมฺมณา โหนฺติฯ ผลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตาย ตณฺหาย คหิตตฺตา ‘‘กุสล…เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ เทสนาหาเรติ เทสนาหารสมฺปาเตฯ กถํ ปน กุสลภาโวติ ‘‘กุสลา’’ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา โจเทติ, ตญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, ปหานเหตุภาโวปิสฺสา สิยา โจทเกน สมฺปฏิจฺฉิโตวฯ ‘‘มาโนปิ ทุวิโธ’’ติอาทินา มานสฺส จ ตสฺสา ตณฺหาย จ เสวิตพฺพภาโว อกุสลานํ ปหานาย, กุสลานํ อุปฺปตฺติยา จ ปจฺจยภาวโตฯ

เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม ‘‘อริยภูมิํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติ อิมินา ปาฬิยํ วุตฺตปฺปกาเรน, ปิหํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาติ โยชนาฯ อิฏฺฐารมฺมณญฺเจตฺถ ยถาวุตฺตอนุโสจนโทมนสฺสุปฺปตฺตีนํ ยถาภินิวิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺฐตายาติ ทสฺสนตฺถํฯ ‘‘กถํ เนกฺขมฺมวเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘วิปสฺสนาวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาทิวินิมุตฺตา วา ปฐมชฺฌานาทิวเสน วุตฺตา กุสลา ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํฯ อนุสฺสติคฺคหเณน อุปจารชฺฌานเมว คหิตนฺติ ‘‘ปฐมชฺฌานาทิวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อาทิสทฺเทน ทุติยชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคผลา อุปริวิเสสา สงฺคหิตาฯ ยาย ปญฺญาวิมุตฺติยาฯ