13. โสธนหารวิภงฺควณฺณนา

[45] โสเธติ นามาติ ปุจฺฉิตมตฺถํ หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา วิวรนฺโต ตพฺพิสยอญฺญาณสํสยาทิมลาปนยเนน โสเธติ, เอวํ โสเธนฺโต จ ปทสฺส อตฺเถน อเภโทปจารํ กตฺวา ‘‘ปทํ โสเธติ’’จฺเจว วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปทํ โสเธติ นามา’’ติฯ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนเมเวตฺถ โสธนนฺติ อาห ‘‘ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต’’ติฯ อารภียตีติ อารมฺโภ, เทสนาย ปกาสิยมาโน อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น ตาว…เป.… ปโพธิตตฺตา’’ติฯ อิธ โสธนํ นาม ปฏิจฺฉนฺนรูปสฺส อตฺถสฺส เทสนานุภาเวน วิวฏภาวกรณนฺติ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘อญฺญาณปกฺขนฺทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

โสธนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. อธิฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[46] ธารยิตพฺพาติ อุปธาเรตพฺพา, อุปลกฺขิตพฺพาติ อตฺโถฯ วุตฺตเมว ‘‘สามญฺญวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺฐานโต’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺฐ. 14)ฯ

ตํ ตํ ผลนฺติ นิรยาทิํ ตํ ตํ ผลํฯ อญฺจิตาติ คตาฯ โยนีติ เอกชาติฯ สมานวเสน มิสฺสีภวติ เอตายาติ หิ โยนิ, อุปปตฺติฯ เปจฺจาติ มริตฺวาฯ อุสฺสนฺนตายาติ วิตกฺกพหุลตายฯ ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติปิ วทนฺติฯ สสฺสตาทีหิ วา อุสฺสนฺนตฺตาฯ อสุรชาติยา นิพฺพตฺตาปนโก อสุรชาตินิพฺพตฺตนโกฯ

สงฺขาติ ปญฺญาฯ ปญฺญาปธานา จ ภาวนาติ อาห ‘‘ปฏิสงฺขาย ปฏิปกฺขภาวนายา’’ติฯ

[47] ปตฺถฏภาเวน ปถวีฯ สภาวธารณฏฺเฐน, นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน จ ธาตุฯ อาปียติ, อปฺปายตีติ วา อาโปฯ เตชนวเสน ติกฺขตาวเสน, ทหนวเสน วา เตโชฯ

วายนวเสน เวคคมนวเสน, สมุทีรณวเสน วา วาโยฯ วีสติ อาการาติ เกสาทโย วีสติ โกฏฺฐาสา, ปการา วาฯ กกฺขฬลกฺขณาธิกตาย เกสาที กกฺขฬลกฺขณา วุตฺตาฯ

ปาฏิเยกฺโก ปถวีธาตุโกฏฺฐาโสติ ปถวีโกฏฺฐาสมตฺโต, อตฺตสุญฺญธมฺมมตฺโตติ อตฺโถฯ สนฺตปฺปตีติ เอตฺถ สรีรปกติมติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห, อยเมเตสํ วิเสโสฯ เยน จ ชีรียตีติ เอกาหิกาทิชราโรเคน ชรียตีติ จ อตฺโถ ยุชฺชติฯ ‘‘สตวารํ ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปี’’ติ วทนฺติฯ รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺฐิอฏฺฐิมิญฺชา รสาทโยฯ เกจิ นฺหารุํ อปเนตฺวา สุกฺกํ สตฺตมํ ธาตุํ วทนฺติฯ วิเวกนฺติ วิสุํภาวํ, วิสทิสภาวนฺติ อตฺโถฯ วตฺถุสงฺขาโต หิ อาหาโร ปริณามํ คจฺฉนฺโต ปาณภกฺขคหณิปทนิย มุตฺตกรีสภาเวหิ วิย อตฺตนาปิ วิสทิสรสสงฺขาตํ วิสุํภาวํ นิพฺพตฺเตนฺโต ตพฺภาวํ คจฺฉตีติ วุจฺจติ, ตถา รสาทโยปิ รุธิราทิโกฏฺฐาสํฯ เตนาห ‘‘รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตี’’ติฯ

สภาวลกฺขณโตติ อสุจิภาเวน ลกฺขิตพฺพโตฯ

[48] ยาถาวสรสลกฺขณนฺติ รสิตพฺโพติ รโส, ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สภาโว, อตฺตโน รโส สรโส, ยาถาโว สรโส, ยาถาวสรโส ยาถาวสรโส เอว ลกฺขิตพฺพตฺตา ลกฺขณนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณํฯ อถ วา ยาถาวสรสลกฺขณนฺติ อวิปรีตํ อตฺตโน ปวตฺติสงฺขาตํ กิจฺจญฺเจว ปีฬนสงฺขาตํ ลกฺขณญฺจฯ ‘‘อิทํ กิจฺจํ, อิทํ ลกฺขณ’’นฺติ อวิชฺชาเหตุ ญาตุํ น สกฺโกติ, ตพฺพิสยญาณุปฺปตฺติํ นิวาเรนฺตี ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐตีติ วุตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติฯ ตยิทมสฺสา กิจฺจนฺติ กิจฺจโต กถิตาฯ กถิตาติ จ วุตฺตา, ยโต จ อวิชฺชา อสมฺปฏิเวธรสาติ วุจฺจติฯ ชายติ เอตฺถาติ ชาติ, อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ ยทิปิ นิโรธมคฺเค อวิชฺชา อารมฺมณํ น กโรติ, เต ปน ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสน อนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคหณสฺส การณภาเวน ปวตฺตมานา ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ วุจฺจติ, เตสมฺปิ อวิชฺชาย อุปฺปตฺติฏฺฐานตา โหติ, อิตเรสํ อารมฺมณภาเวน จาติฯ

อตฺถานตฺถนฺติ หิตาหิตํฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘อตฺถตฺถ’’นฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 226) วุตฺตํ, ตตฺถ อตฺโถ เอว อตฺถตฺโถติ อตฺถสฺส อวิปรีตตาทสฺสนตฺถํ ทุติเยน อตฺถสทฺเทน วิเสสนํฯ น หิ ญาณํ อนตฺเถ ‘‘อตฺโถ’’ติ คณฺหาตีติฯ การณาการณนฺติ เอตฺถาปิ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺถตฺถนฺติ วา อาเมฑิตวจนํ สพฺเพสํ อตฺถานํ ปากฏกรณภาวปฺปกาสนตฺถํ, ผลํ ผลนฺติ อตฺโถ, หิตปริยาเยปิ เอเสว นโยฯ นฺติ อตฺถานตฺถาทิกํฯ อาการนฺติ อตฺถาทิการณเมวฯ

ปฏิวิทฺธสฺส ปุน อเวกฺขนา ปจฺจเวกฺขณาฯ ทุจินฺติตจินฺติตาทิลกฺขณสฺส พาลสฺส ภาโว พาลฺยํฯ สมฺปชานาตีติ สมํ ปกาเรหิ ชานาติฯ พลวโมโห ปโมโหฯ สมนฺตโต โมหนํ สมฺโมโหฯ ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา อวินฺทิยํฯ วินฺทตีติ ลภติฯ อนวชฺชธมฺมานํ วิชฺชา วิย วิเสสปจฺจโย น โหตีติ วินฺทิยํ น วินฺทติฯ อยํ อวิชฺชาย เวมตฺตตาติ อยํ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา กิจฺจชาติลกฺขเณหิ วุตฺโต อวิชฺชาย อวิเสโสฯ วิชฺชาติอาทีนํ วุตฺตนยานสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปาสาณสกฺขรวาลิกาวิรหิตา ภูมิ สณฺหาติ ‘‘สณฺหฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺตกเมว กาลนฺติ ปญฺจกปฺปสตานิฯ วิภูตํ สมตฺติกฺกนฺตํ รูปสญฺญาสงฺขาตํ รูปํ เอตายาติ วิภูตรูปํ, สมาปตฺตินฺติ ปทตฺโถฯ น หิ กาจิ อรูปสมาปตฺติ รูปสญฺญาสหคตา ปวตฺตีติฯ นิโรธสมาปตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตตฺถ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา วิสุํ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เสสารุปฺปสมาปตฺติโย’’ติฯ

ทมถํ อนุปคจฺฉนฺโต ทุฏฺฐสฺโส ขลุงฺกสฺโสฯ อุตฺตริทมถายาติ อริยมคฺคทมถายฯ

อิตโรติ ทุกฺขาปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญ, สุขาปฏิปโท จ ขิปฺปาภิญฺโญฯ อุภยโตภาเคหีติ รูปกายนามกายภาเคหิฯ อุภยโตติ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสนฯ

อเนโกปีติ สภาเวน อเนโกปิฯ เอกสทฺทาภิเธยฺยตายาติ สามญฺญสทฺทาภิเธยฺยตายฯ

อธิฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา

[49] ‘‘หิโนตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘การณภาวํ คจฺฉตี’’ติ อาห อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํฯ เอตีติ อาคจฺฉติ, อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

อวิชฺชายปิ เหตุภาเวติ เอตฺถ อวิชฺชา อนนฺตราย อวิชฺชาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ, อนนฺตราย ปน สหชาตาย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจเยหิ, อสหชาตาย อุปนิสฺสยโกฏิยา เอว ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณนฺติ อาห ‘‘การณภาโว จ ผลาเปกฺขายา’’ติฯ

นิพฺพตฺติอตฺโถ ผลตฺโถ ผลสงฺขาโต อตฺโถฯ

โย สภาโวติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารานํ โย อภิสงฺขรณสภาโว, โส เหตุฯ เสสปเทสูติ วิญฺญาณาทิปเทสุฯ ยถาวุตฺตปฺปเภโทติ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตู’’ติอาทินา วุตฺตปฺปเภโทฯ โย โกจิ ปจฺจโยติ ชนกาทิเภทํ ยํ กิญฺจิ การณํฯ อภิสงฺขรณโตติ ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปราย จ นิพฺพตฺตนโตฯ

ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ