ตถาติ ยถา สงฺขตธมฺมานํ นิสฺสรณภาวโต, กิเลสสมุจฺเฉทกสฺส อริยมคฺคสฺส อารมฺมณภาวโต จ อตฺเถว อสงฺขตา ธาตุ, ตถา วุจฺจมาเนนาปิ การเณน อตฺเถว อสงฺขตา ธาตูติ ทสฺเสติฯ กตฺถจิ วิสเยติ อสงฺขตธาตุํ สนฺธาย วทติฯ อวิปรีตตฺโถติ ภูตตฺโถฯ ‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ (ที. นิ. 1.94), สปกฏฺฐนิพฺพานภาวิโน’’ติ จ เอวมาทีสุ อุปจารวุตฺติสพฺภาวโตฯ ยถา ตํ สีหสทฺโทติ ยถา ‘‘สีโห มาณวโก’’ติอาทินา มาณวกาทีสุ อุปจารวุตฺตินา วตฺตมาโน มิคราเช ภูตตฺถวิสเย ทิฏฺโฐ, เอวํ นิพฺพานสทฺโทปิ กามคุณรูปชฺฌานสมงฺคิตาสุ อุปจารวุตฺติยา วตฺตมาโน กตฺถจิ วิสเย อวิปรีตตฺโถฯ ยตฺถ จ วิสเย อวิปรีตตฺโถ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ หตฺถตเล สอามลกํ วิย เญยฺยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสนฺตสฺส เอกปฺปมาณสฺส สตฺถุวจนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตายา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปฏิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา ปกาสนาปญฺญตฺตี’’ติ นิคมํ สนฺธายาหาติฯ

ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา

[42] อินฺทฺริเยหีติ กรเณ กรณวจนํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทีสุ วิย, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทตี’’ติ เอวมาทีสุ วิย จฯ โอตรณาติ อนุปฺปเวสนาฯ

ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคณฺหนวเสน สมฺมาสงฺกปฺโป วิยาติ โยชนาฯ อธิจิตฺตอนุยุตฺตานํ สทฺทหนุสฺสหนุปฏฺฐานสมาทหเนหิ สทฺธาทีสุ อุปกโรนฺเตสุ เอว ปญฺญา ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธา..เป.… วุตฺตานี’’ติ อาหฯ โน จ ภวงฺคาติ เตสํ สงฺขารานํ ปวตฺติการณตาภาวํ ทสฺเสติฯ

[43] ตถา วุตฺโตติ ‘‘นิสฺสโย’’ติ วุตฺโตฯ เจตนาสีเสน ตณฺหํ เอว วทติ เจตนาสหจรณโตฯ

รตฺตสฺสาติ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนราคสฺสฯ เยน ปุคฺคโล ‘‘รตฺโต’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส ราคสฺส สมฺพนฺธินี สุขา เวทนา วุตฺตา ตตฺถ ตสฺส อนุสยนโตฯ เตนาห ‘‘สุขาย…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เตนาห ‘‘ตถา’’ติอาทิฯ

ตานิ เอว อินฺทฺริยานีติ สุขโสมนสฺสุเปกฺขินฺทฺริยานิฯ ‘‘สงฺขารปริยาปนฺนานี’’ติ วจนํ สนฺธายาห ‘‘อิธ เวทนาสีเสน เจตนา วุตฺตา’’ติฯ น หิ เวทนา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา โหติฯ ตณฺหาย, ทิฏฺฐิยาติ จ อุปโยเค กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทิมาหฯ อิทานิ อุปโยควเสเนว ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทีนํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เสสธมฺมานนฺติ ตณฺหาวชฺชิตอวิสิฏฺฐธมฺมานํฯ ตณฺหาย นิสฺสยภาเวติ ยทา ตณฺหา เตสํ นิสฺสโย โหติฯ

ตณฺหาย เสสธมฺมานํ ปจฺจยภาเวติ ยทา เสสธมฺมา ตณฺหาปจฺจยา โหนฺติฯ ‘‘กรชกายสนฺนิสฺสิตา’’ติ อิมินา เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิสฺสิตาปิ คหิตา กายปฺปสฺสทฺธิภาวโตฯ การณภาวนฺติ ปรมฺปรเหตุภาวํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิอุปเยนาติ ทิฏฺฐิอุปเยน จ ทิฏฺฐิสหคตตณฺหาอุปเยน จฯ

‘‘อาคตีติ อิธาคติ, คตีติ เปจฺจภโว’’ติ ปททฺวเยน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ปาฬิยํ ‘‘อาคติคตีปิ น ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อิธ หุรนฺติ ทฺวารารมฺมณธมฺมา ทสฺสิตา อาสนฺนทูรภาเวหิ ทฺวารารมฺมเณหิ วินิวตฺเตตฺวา คหิตตฺตาฯ อิธ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมา ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปทสฺส อตฺถภาเวน วุตฺตาฯ จตุพฺยูหหาเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูปธมฺมา ตถา วุตฺตาฯ การณภูเตน อนนฺตรปจฺจยภูเตน, อุปนิสฺสยปจฺจยภูเตน จฯ เย ธมฺมา อุปาทาย ‘‘อตฺตา’’ติ สมญฺญา, เตสํ วิญฺญาณาทิธมฺมานํ อภาเวน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาทิตตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติอาทินา ปฏิโลมโต ปจฺจยภาโว ทสฺสิโตติ ทสฺเสนฺโต ปาฬิยํ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วตฺวา นนุ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ โจทนํ สนฺธาย ยถาวุตฺตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส ทุวิโธ’’ติอาทินา โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิภตฺโตฯ ตทตฺถตายาติ วีตราควิมุตฺติอตฺถตายฯ ตพฺภาวนฺติ โลกุตฺตรปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํฯ

โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. โสธนหารวิภงฺควณฺณนา

[45] โสเธติ นามาติ ปุจฺฉิตมตฺถํ หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา วิวรนฺโต ตพฺพิสยอญฺญาณสํสยาทิมลาปนยเนน โสเธติ, เอวํ โสเธนฺโต จ ปทสฺส อตฺเถน อเภโทปจารํ กตฺวา ‘‘ปทํ โสเธติ’’จฺเจว วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปทํ โสเธติ นามา’’ติฯ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนเมเวตฺถ โสธนนฺติ อาห ‘‘ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต’’ติฯ อารภียตีติ อารมฺโภ, เทสนาย ปกาสิยมาโน อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น ตาว…เป.… ปโพธิตตฺตา’’ติฯ อิธ โสธนํ นาม ปฏิจฺฉนฺนรูปสฺส อตฺถสฺส เทสนานุภาเวน วิวฏภาวกรณนฺติ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘อญฺญาณปกฺขนฺทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

โสธนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. อธิฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[46] ธารยิตพฺพาติ อุปธาเรตพฺพา, อุปลกฺขิตพฺพาติ อตฺโถฯ วุตฺตเมว ‘‘สามญฺญวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺฐานโต’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺฐ. 14)ฯ

ตํ ตํ ผลนฺติ นิรยาทิํ ตํ ตํ ผลํฯ อญฺจิตาติ คตาฯ โยนีติ เอกชาติฯ สมานวเสน มิสฺสีภวติ เอตายาติ หิ โยนิ, อุปปตฺติฯ เปจฺจาติ มริตฺวาฯ อุสฺสนฺนตายาติ วิตกฺกพหุลตายฯ ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติปิ วทนฺติฯ สสฺสตาทีหิ วา อุสฺสนฺนตฺตาฯ อสุรชาติยา นิพฺพตฺตาปนโก อสุรชาตินิพฺพตฺตนโกฯ

สงฺขาติ ปญฺญาฯ ปญฺญาปธานา จ ภาวนาติ อาห ‘‘ปฏิสงฺขาย ปฏิปกฺขภาวนายา’’ติฯ

[47] ปตฺถฏภาเวน ปถวีฯ สภาวธารณฏฺเฐน, นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน จ ธาตุฯ อาปียติ, อปฺปายตีติ วา อาโปฯ เตชนวเสน ติกฺขตาวเสน, ทหนวเสน วา เตโชฯ