เมนู

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[39] ภควโต สาภาวิกธมฺมกถายาติ อตฺตโน ภาโว สภาโว, สภาเวน นิพฺพตฺตา, ตโต วา อาคตาติ สาภาวิกา, สา เอว ธมฺมกถาติ สาภาวิกธมฺมกถา, พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกธมฺมกถาติ อตฺโถ , ตาย กรณภูตาย ธมฺมเทสนาย อนญฺญตฺเตปิ กถาเทสนานํ อุปจารสิทฺเธน เภเทเนวํ วุตฺตํ, อวยวสมุทายวิภาเคน วาฯ เตนาห ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา? จตฺตาริ สจฺจานี’’ติฯ อิทญฺหิ อตฺถสฺส เทสนาย อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํฯ ตสฺสา เทสนาย ปญฺญาปนาฯ อยํ ปญฺญตฺติหาโรติ สงฺเขเปเนว ปญฺญตฺติหารสฺส สรูปมาหฯ สาติ ยถาวุตฺตเทสนาฯ ตถา ตถาติ ยถา ยถา สจฺจานิ เทเสตพฺพานิ, ตถา ตถาฯ กถญฺเจตานิ เทเสตพฺพานิ? ปริญฺเญยฺยาทิปฺปกาเรนฯ ยถาธิปฺเปตนฺติ อธิปฺเปตานุรูปํ, โพธเนยฺยพนฺธวานํ โพธนาธิปฺปายานุกูลนฺติ อตฺโถฯ อตฺถนฺติ เทเสตพฺพตฺถํ, ทุกฺขาทิอตฺถเมว วาฯ นิกฺขิปตีติ ปติฏฺฐาเปติฯ ยโต ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติอาทิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา) อฏฺฐกถาสุ วุจฺจติฯ

ตตฺถาติ นิกฺเขปเทสนายนฺติ อตฺโถฯ มคฺคปกฺขิยาติ ทุกฺขสจฺจโต พหิกตาติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมิํ ฐาเนติ ยสฺมิํ ภวาทิสงฺขาเต ฐาเนฯ ยถาวุตฺตา เทสนาติ จตุราหารปฏิพทฺธราคาทิมุเขน วฏฺฏทีปนี วุตฺตปฺปการา เทสนาฯ

[41] เตปริวฏฺฏวเสนาติ เอตฺถาปิ ‘‘สจฺเจสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ ปริญฺญาปญฺญตฺตีติ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ อชฺฌตฺตรโต, สมาหิโตติ ปททฺวเยน สมาธานวิสิฏฺฐํ อชฺฌตฺตรตตาภาวนํ ทีเปติ โคจรชฺฌตฺตตาทีปนโตฯ เกวโล หิ อชฺฌตฺตสทฺโท อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโคจรชฺฌตฺเตสุปิ วตฺตติฯ อชฺฌตฺตรตตาวิสิฏฺฐญฺจ สมาธานํ สาติสยํ จิตฺตฏฺฐิติํ ทีเปตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมาธานวิสิฏฺฐสฺสา’’ติอาทินาฯ

อาสชฺชนฏฺเฐนาติ อาสงฺคนฏฺเฐนฯ ตถา ทสฺสนนฺติ อตถาภูตสฺสาปิ ภพฺพรูปสฺส วิย อตฺตโน วิทํสนํฯ อลกฺขิโกติ วิลกฺขิโกฯ

กามานนฺติ กามาวจรธมฺมานํฯ รูปานนฺติ รูปาวจรธมฺมานํฯ นิสฺสรณนฺติ กามานํ รูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํ, เตสํ อรูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํฯ เอวํ ตํสภาวานนฺติ สอุตฺตรสภาวานํฯ

ตถาติ ยถา สงฺขตธมฺมานํ นิสฺสรณภาวโต, กิเลสสมุจฺเฉทกสฺส อริยมคฺคสฺส อารมฺมณภาวโต จ อตฺเถว อสงฺขตา ธาตุ, ตถา วุจฺจมาเนนาปิ การเณน อตฺเถว อสงฺขตา ธาตูติ ทสฺเสติฯ กตฺถจิ วิสเยติ อสงฺขตธาตุํ สนฺธาย วทติฯ อวิปรีตตฺโถติ ภูตตฺโถฯ ‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ (ที. นิ. 1.94), สปกฏฺฐนิพฺพานภาวิโน’’ติ จ เอวมาทีสุ อุปจารวุตฺติสพฺภาวโตฯ ยถา ตํ สีหสทฺโทติ ยถา ‘‘สีโห มาณวโก’’ติอาทินา มาณวกาทีสุ อุปจารวุตฺตินา วตฺตมาโน มิคราเช ภูตตฺถวิสเย ทิฏฺโฐ, เอวํ นิพฺพานสทฺโทปิ กามคุณรูปชฺฌานสมงฺคิตาสุ อุปจารวุตฺติยา วตฺตมาโน กตฺถจิ วิสเย อวิปรีตตฺโถฯ ยตฺถ จ วิสเย อวิปรีตตฺโถ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ หตฺถตเล สอามลกํ วิย เญยฺยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสนฺตสฺส เอกปฺปมาณสฺส สตฺถุวจนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตายา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปฏิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา ปกาสนาปญฺญตฺตี’’ติ นิคมํ สนฺธายาหาติฯ

ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา

[42] อินฺทฺริเยหีติ กรเณ กรณวจนํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทีสุ วิย, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทตี’’ติ เอวมาทีสุ วิย จฯ โอตรณาติ อนุปฺปเวสนาฯ

ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคณฺหนวเสน สมฺมาสงฺกปฺโป วิยาติ โยชนาฯ อธิจิตฺตอนุยุตฺตานํ สทฺทหนุสฺสหนุปฏฺฐานสมาทหเนหิ สทฺธาทีสุ อุปกโรนฺเตสุ เอว ปญฺญา ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธา..เป.… วุตฺตานี’’ติ อาหฯ โน จ ภวงฺคาติ เตสํ สงฺขารานํ ปวตฺติการณตาภาวํ ทสฺเสติฯ

[43] ตถา วุตฺโตติ ‘‘นิสฺสโย’’ติ วุตฺโตฯ เจตนาสีเสน ตณฺหํ เอว วทติ เจตนาสหจรณโตฯ