10. เววจนหารวิภงฺควณฺณนา

[37] อญฺญมญฺเญหีติ อญฺเญหิ อญฺเญหิฯ อายตินฺติ ปจฺจเวกฺขณกาเลฯ กถญฺจีติ เยน เกนจิ ปกาเรน, ปฐมํ วุตฺเตน ปริยาเยน อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต อปเรน ปริยาเยน ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ปริยายวจนํ นิทฺทิสตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ตสฺมิํ ขเณติ ปริยายวจนสฺส วุตฺตกฺขเณฯ วิกฺขิตฺตจิตฺตานนฺติ อารมฺมณนฺตเรหิ วิวิธขิตฺตจิตฺตานํ ฯ อญฺญวิหิตานนฺติ อญฺญํ จินฺเตนฺตานํฯ กสฺมา ปน อญฺเญน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนํ, นนุ เตน วุตฺเต ทฬฺหีกรณํ โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เตเนวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตทญฺเญสนฺติ เตหิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาทีหิ อญฺเญสํ, เยหิ ปฐมํ วจนํ สมฺมเทว คหิตํฯ ตตฺถาติ วุตฺตวจเนเนว ปุนปฺปุนํ วจเนฯ อธิคตอนฺวตฺถตาย ปุนรุตฺติ ปริวชฺชนตฺถํ วิเสสนภาเวน ตาหิ ตาหิ สญฺญาหิปิ อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโก, อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโกติ ปญฺญาปเนหิฯ เทเสตพฺพสฺส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อตฺตโน จิตฺเต อุปนิพนฺธนํ ฐปนํฯ ตตฺถาติ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทายํฯ พีชาวาปนํ เหตุสมฺปาทนํฯ

เอวํ ภควโต ปริยายเทสนายํ อเนกานิ ปโยชนานิ วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธตาย เอวํ ตถาคตา พุทฺธลีลาย อเนเกหิ ปริยาเยหิ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ พหุนา’’ติอาทิมาหฯ

ปาฬิยํ ‘‘ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน อนาคตวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยตรํ วา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ‘‘อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยา ตณฺหา ปิหา’’ติ อาหฯ

อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาติ อิมสฺมิํ วา ปเท ปิหาย เอวตฺถวเสน อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยภาวทีปนโตฯ

ธมฺมารมฺมเณเนว สงฺคหิตา ‘‘ธมฺมารมฺมณ’’นฺเตฺวว คหณํ คตาฯ จตุวีสติ ปทานีติ เอตฺถ เคหสิตโทมนสฺสูปวิจาราทีนํ จตุนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน จตุวีส โกฏฺฐาสาฯ

[38] สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺทีติอาทิมาหาติ เอตฺถ อยมตฺโถ – สา เอว ปตฺถนากาเรน ปวตฺติยา อาสาทิปริยาเยน วุตฺตา ตณฺหา รูปาทิธมฺเมสุ นนฺทนฏฺเฐน ธมฺมนนฺทีฯ เตสํ เอว ปิยายนฏฺเฐน ธมฺมเปมํฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ฐานโต ธมฺมชฺโฌสานนฺติฯ

อิมินาปีติ น เกวลํ ‘‘ปญฺญา ปชานนา’’ติอาทิอาเวณิกปริยาเยเนว เววจนํ วตฺตพฺพํ, อถ โข อิมินา อาธิปเตยฺยาทิสาธารณปริยาเยนปิ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อิมินาว นเยนาติ เอเตน ปริยายวจเนน ฯ น หิ เทสนตฺถสาธนํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิปาฬินยทสฺสนนฺติ ทสฺเสติฯ พลนิปฺผตฺติคโตติอาทีสุ ทสสุ ตถาคตพเลสุ นิปฺผตฺติํ ปาริปูริํ คโตฯ สมฺโพธิปหานนฺตรายเทสนา วิเสสโจทนาสุ วิสารทภาวสงฺขาตานิ จตฺตาริ ญาณานิ ปตฺโต อธิคโตติ เวสารชฺชปฺปตฺโตฯ

โลภชฺฌาสยาทิอชฺฌาสยํ วิเสเสน อติวตฺโตติ อชฺฌาสยวีติวตฺโตฯ อตีตเหตุสงฺเขปาทิสงฺเขปวิรหิตตาย อสงฺเขปสงฺขาตํ นิพฺพานํ, อกุปฺปธมฺมตาย คุเณหิ วา อสงฺเขปํ อสงฺเขฺยยฺยํ คโต อุปคโตติ อสงฺเขปคโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํฯ

ธมฺมานุสฺสติยํ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ สํสารทุกฺขโต ปาติ, สนฺเตน สุเขน รเมติ จาติ วา ปารํฯ

อภูตปุพฺพตฺตาติ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, เตนสฺส นิจฺจตํว วิภาเวติ เกนจิ เทวโตปสคฺคาทินา อนุปสชฺชนียตฺตา อนุปสฏฺฐตฺตาฯ

‘‘ทุปฺปสฺส’’นฺติปิ ปาฬิ, ทุรธิคมนฺติ อตฺโถฯ คุณโสภาสุรภิภาเวนาติ คุเณหิ โสภาย, สุคนฺธิภาเวน จฯ

ยถา อกฺขณเวธี ปุคฺคโล สิปฺปนิปฺผตฺติยา รตฺตนฺธการติมิสาย อจิรกฺขณาโลเกน อติสุขุมมฺปิ ทูรคตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ, เอวํ อริยสาวโก สีลสมฺปตฺติยา อติสุขุมํ นิพฺพานํ จตุสจฺจธมฺมํ เอกปฏิเวเธเนว ปฏิวิชฺฌตีติ อาห ‘‘สิปฺปญฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตายา’’ติฯ โลกิกนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ โลกุตฺตรธมฺมโอโลกนสฺสาปิ อธิฏฺฐานภาวโตฯ

เววจนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[39] ภควโต สาภาวิกธมฺมกถายาติ อตฺตโน ภาโว สภาโว, สภาเวน นิพฺพตฺตา, ตโต วา อาคตาติ สาภาวิกา, สา เอว ธมฺมกถาติ สาภาวิกธมฺมกถา, พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกธมฺมกถาติ อตฺโถ , ตาย กรณภูตาย ธมฺมเทสนาย อนญฺญตฺเตปิ กถาเทสนานํ อุปจารสิทฺเธน เภเทเนวํ วุตฺตํ, อวยวสมุทายวิภาเคน วาฯ เตนาห ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา? จตฺตาริ สจฺจานี’’ติฯ อิทญฺหิ อตฺถสฺส เทสนาย อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํฯ ตสฺสา เทสนาย ปญฺญาปนาฯ อยํ ปญฺญตฺติหาโรติ สงฺเขเปเนว ปญฺญตฺติหารสฺส สรูปมาหฯ สาติ ยถาวุตฺตเทสนาฯ ตถา ตถาติ ยถา ยถา สจฺจานิ เทเสตพฺพานิ, ตถา ตถาฯ กถญฺเจตานิ เทเสตพฺพานิ? ปริญฺเญยฺยาทิปฺปกาเรนฯ ยถาธิปฺเปตนฺติ อธิปฺเปตานุรูปํ, โพธเนยฺยพนฺธวานํ โพธนาธิปฺปายานุกูลนฺติ อตฺโถฯ อตฺถนฺติ เทเสตพฺพตฺถํ, ทุกฺขาทิอตฺถเมว วาฯ นิกฺขิปตีติ ปติฏฺฐาเปติฯ ยโต ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติอาทิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา) อฏฺฐกถาสุ วุจฺจติฯ

ตตฺถาติ นิกฺเขปเทสนายนฺติ อตฺโถฯ มคฺคปกฺขิยาติ ทุกฺขสจฺจโต พหิกตาติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมิํ ฐาเนติ ยสฺมิํ ภวาทิสงฺขาเต ฐาเนฯ ยถาวุตฺตา เทสนาติ จตุราหารปฏิพทฺธราคาทิมุเขน วฏฺฏทีปนี วุตฺตปฺปการา เทสนาฯ

[41] เตปริวฏฺฏวเสนาติ เอตฺถาปิ ‘‘สจฺเจสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ ปริญฺญาปญฺญตฺตีติ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ อชฺฌตฺตรโต, สมาหิโตติ ปททฺวเยน สมาธานวิสิฏฺฐํ อชฺฌตฺตรตตาภาวนํ ทีเปติ โคจรชฺฌตฺตตาทีปนโตฯ เกวโล หิ อชฺฌตฺตสทฺโท อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโคจรชฺฌตฺเตสุปิ วตฺตติฯ อชฺฌตฺตรตตาวิสิฏฺฐญฺจ สมาธานํ สาติสยํ จิตฺตฏฺฐิติํ ทีเปตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมาธานวิสิฏฺฐสฺสา’’ติอาทินาฯ

อาสชฺชนฏฺเฐนาติ อาสงฺคนฏฺเฐนฯ ตถา ทสฺสนนฺติ อตถาภูตสฺสาปิ ภพฺพรูปสฺส วิย อตฺตโน วิทํสนํฯ อลกฺขิโกติ วิลกฺขิโกฯ

กามานนฺติ กามาวจรธมฺมานํฯ รูปานนฺติ รูปาวจรธมฺมานํฯ นิสฺสรณนฺติ กามานํ รูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํ, เตสํ อรูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํฯ เอวํ ตํสภาวานนฺติ สอุตฺตรสภาวานํฯ