9. ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา

[35] สมฺมาทิฏฺฐิสฺส…เป.… นิชฺชิณฺณา ภวตีติ เอตฺถ ยถา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิวเสนตฺโถ วุตฺโต, เอวํ กมฺมสฺสกตากมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐีนมฺปิ วเสน อตฺโถ ลพฺภเตวฯ กมฺมปถกถา เหสาฯ ยถาวุตฺเตนากาเรนาติ ‘‘อวิมุตฺตาว สมานา’’ติ, ‘‘อวิมุตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตปฺปกาเรนฯ มิจฺฉาภินิเวสวเสนาติ อสมฺมาสมฺพุทฺธํ เอว สมฺมาสมฺพุทฺโธติ, อนิยฺยานิกํ เอว นิยฺยานิโกติ, อสนฺตํ เอว ปน สนฺตนฺติ, อนริยํ เอว อริโยติ วิปรีตาภินิเวสวเสน ฯ มิจฺฉาธิโมกฺโขติ อยาถาวปสาโท, อยาถาวสนฺนิฏฺฐานํ วาฯ อุปฺปนฺนโมโห มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[36] วาทานํ วา อนุวาทา วาทานุวาทา, เตสํ วาทานํ อุปาทาติ อตฺโถฯ วาทานุปวตฺติโยติ วาทานํ โทสานํ อนุปวตฺติโยฯ

อนฺตทฺวยปริวตฺตนนฺติ กามสุขอตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตทฺวยสฺส ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตนํฯ

เอเตสุปิ วาเรสูติ ‘‘นิยฺยานิโก ธมฺโม เตสํ อธมฺโม, สุโข เตสํ อธมฺโม’’ติ จ อิเมสุ วาเรสุฯ วุตฺตนเยนาติ ยทิ อตฺตปริตาปนํ อตฺตโน ทุกฺขาปนํ ธมฺโม, ธมฺมสฺส ปฏิวิรุทฺโธ อธมฺโม สิยา, ทุกฺขสฺส จ สุขปฏิวิรุทฺธนฺติ ฌานมคฺคผลสุขสฺส, อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุขสฺส จ เตสํ อธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เอวํ วตฺตพฺพาฯ ‘‘ยํ ยํ วา ปนาติอาทินา’’ติ อิทํ อวเสสปาฐามสนํฯ เอตฺถ ยํ ยํ วา ปน ธมฺมนฺติ ยํ วา ตํ วา ธมฺมํ, กุสลํ วา อกุสลํ วา อิฏฺฐํ วา อนิฏฺฐํ วาติ วุตฺตํ โหติฯ โรจยติ วา อุปคจฺฉติ วาติ จิตฺเตน โรจติ, ทิฏฺฐิยา อุปคจฺฉตีติฯ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโขติ ตสฺส ตสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข นามฯ สฺวสฺส อนิฏฺฐโต อชฺฌาปนฺโน ภวตีติ โย ธมฺโม อสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส อนิฏฺฐโต ปจฺจนีกโต อพฺภุปคโต โหติ, เตน ปฏิปกฺเขน เทสนาย ปริวตฺตนํ ปริวตฺตโน หาโรติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวตี’’ติฯ

ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เววจนหารวิภงฺควณฺณนา

[37] อญฺญมญฺเญหีติ อญฺเญหิ อญฺเญหิฯ อายตินฺติ ปจฺจเวกฺขณกาเลฯ กถญฺจีติ เยน เกนจิ ปกาเรน, ปฐมํ วุตฺเตน ปริยาเยน อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต อปเรน ปริยาเยน ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ปริยายวจนํ นิทฺทิสตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ตสฺมิํ ขเณติ ปริยายวจนสฺส วุตฺตกฺขเณฯ วิกฺขิตฺตจิตฺตานนฺติ อารมฺมณนฺตเรหิ วิวิธขิตฺตจิตฺตานํ ฯ อญฺญวิหิตานนฺติ อญฺญํ จินฺเตนฺตานํฯ กสฺมา ปน อญฺเญน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนํ, นนุ เตน วุตฺเต ทฬฺหีกรณํ โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เตเนวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตทญฺเญสนฺติ เตหิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาทีหิ อญฺเญสํ, เยหิ ปฐมํ วจนํ สมฺมเทว คหิตํฯ ตตฺถาติ วุตฺตวจเนเนว ปุนปฺปุนํ วจเนฯ อธิคตอนฺวตฺถตาย ปุนรุตฺติ ปริวชฺชนตฺถํ วิเสสนภาเวน ตาหิ ตาหิ สญฺญาหิปิ อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโก, อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโกติ ปญฺญาปเนหิฯ เทเสตพฺพสฺส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อตฺตโน จิตฺเต อุปนิพนฺธนํ ฐปนํฯ ตตฺถาติ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทายํฯ พีชาวาปนํ เหตุสมฺปาทนํฯ

เอวํ ภควโต ปริยายเทสนายํ อเนกานิ ปโยชนานิ วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธตาย เอวํ ตถาคตา พุทฺธลีลาย อเนเกหิ ปริยาเยหิ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ พหุนา’’ติอาทิมาหฯ

ปาฬิยํ ‘‘ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน อนาคตวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยตรํ วา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ‘‘อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยา ตณฺหา ปิหา’’ติ อาหฯ

อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาติ อิมสฺมิํ วา ปเท ปิหาย เอวตฺถวเสน อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยภาวทีปนโตฯ

ธมฺมารมฺมเณเนว สงฺคหิตา ‘‘ธมฺมารมฺมณ’’นฺเตฺวว คหณํ คตาฯ จตุวีสติ ปทานีติ เอตฺถ เคหสิตโทมนสฺสูปวิจาราทีนํ จตุนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน จตุวีส โกฏฺฐาสาฯ

[38] สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺทีติอาทิมาหาติ เอตฺถ อยมตฺโถ – สา เอว ปตฺถนากาเรน ปวตฺติยา อาสาทิปริยาเยน วุตฺตา ตณฺหา รูปาทิธมฺเมสุ นนฺทนฏฺเฐน ธมฺมนนฺทีฯ เตสํ เอว ปิยายนฏฺเฐน ธมฺมเปมํฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ฐานโต ธมฺมชฺโฌสานนฺติฯ

อิมินาปีติ น เกวลํ ‘‘ปญฺญา ปชานนา’’ติอาทิอาเวณิกปริยาเยเนว เววจนํ วตฺตพฺพํ, อถ โข อิมินา อาธิปเตยฺยาทิสาธารณปริยาเยนปิ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ