อุปริ ยาเปนฺตีติ มนุสฺสโลกโต อุปริฏฺฐิมํ เทวโลกํ คเมนฺติฯ

[32] ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺสาติ สีลสฺส จ มคฺคสฺส จฯ ตณฺหาวิชฺชาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺฐกิเลสา คยฺหนฺติ, เตสํ ปทฏฺฐานธมฺมา จฯ สมถวิปสฺสนาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน สามญฺญผลานํ สงฺคโหฯ ยทคฺเคน เจตฺถ ‘‘นิโรโธ รกฺขตี’’ติ วุตฺโต, ตทคฺเคน มคฺโค รกฺขณกิริยาย กรณํ วุตฺตํ ‘‘เยน รกฺขตี’’ติฯ วิสภาคธมฺมวเสน ปุริมานิ สภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน ปจฺฉิมานิ สจฺจานิ นิทฺธาริตานีติ โยเชตพฺพํฯ

อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[33] ธมฺเมสูติ ปุญฺญาทิทานาทิเภทภินฺเนสุ สภาวธมฺเมสุฯ ตตฺถ ลพฺภมาโนติ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ ธมฺเมสุ ลพฺภมาโนฯ ภูมิวิภาโคติ กามาวจราทิทสฺสนาทิภูมิปฺปเภโทฯ ปทฏฺฐานวิภาโคติ เต ปุญฺญาทิธมฺมา เยสํ ปทฏฺฐานํ, เตสํ วา เย ธมฺมา ปทฏฺฐานํ, ตพฺพิภาโคฯ เยสํ สุตฺตานนฺติ มูลปทฏฺฐานภูตานํ สํกิเลสภาคิยาทีนํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ วเสนฯ อสงฺกรววตฺถาเนน หิ เอเตสุ สุตฺเตสุ สาติสยํ ธมฺมา วิภตฺตา นาม โหนฺติฯ เตนาห ‘‘วิเสสโต’’ติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ เอเวตฺถ คหิตานีติ? นยิทเมวํ นิกฺขมนปริโยสานภาเวน อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตาฯ ยโต หิ นิสฺสฏา วาสนาภาคิยา ธมฺมา, เต สํกิเลสภาคิยาฯ ยํปริโยสานา นิพฺเพธภาคิยา ธมฺมา, เต อเสกฺขภาคิยาติ ทฺวยคฺคหเณเนว อิตรมฺปิ ทฺวยํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนายา’’ติฯ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ ปาฬิยา, วกฺขมานาย เทสนาย วา อิตรทฺวยสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, น ปฏิกฺเขโปฯ

เตเนวาติ นิยมสฺส อกตตฺตา, ตโต จ เตน ตนฺนิสฺสิเตน จ พฺรหฺมจารี ภวตีติ สิทฺธํ โหติฯ เอว-สทฺโท วา สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สิยา ตสฺส ปฏิกฺเขโปติ ตสฺส อฏฺฐสมาปตฺติพฺรหฺมจริยสฺส สิยา ปฏิกฺเขโปฯ เอวํ สติ สาวเสสา เทสนา สิยาฯ

ตทงฺคาทิปฺปหานทฺวยํ ปทฏฺฐานภูตํ อิธ คณนูปคํ น โหตีติ ‘‘สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานานํ วเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา เหตฺถ เกจิ ‘‘เตเนวา’’ติ ปฐนฺติฯ ‘‘เตเนว พฺรหฺมจริเยนาติ ปฐนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สํวรสีเล ฐิโต’’ติ (เนตฺติ. 33) เอตฺถ วุตฺตํ ปาฬิวิกปฺปํ สนฺธาย วทติฯ ‘‘ยสฺมา…เป.… วกฺขตี’’ติ อิทํ ปจฺฉิมปาฐสฺเสว ยุตฺตตาย การณวจนํฯ

กถํ มนฺตาติ? อนิพฺเพธสภาวตฺตา มหคฺคตปุญฺญานํ น นิพฺเพธภาคิยสุตฺเตน สงฺคโห, วาสนาภาคิยตฺตา ปน วาสนาภาคิยสุตฺเตเนว สงฺคโหติฯ ตทุปสงฺคา หิ ปจฺฉิโม เอว ปาโฐ ยุตฺตตโรฯ อิตรถา สาวเสสา เทสนา ภเวยฺยฯ เตนาห ‘‘น หิ…เป.… เทเสตี’’ติฯ

สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยานํ ปรโต วกฺขมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วกฺขมานานํ…เป.… วเสนา’’ติฯ ‘‘สพฺพโต’’ติ อิทํ ปุพฺพปราเปกฺขํฯ ตสฺส ปราเปกฺขตาย ‘‘สพฺพโตภาเคน เอกาทสสุ ฐาเนสุ ปกฺขิปิตฺวา’’ติ อฏฺฐกถายํ โยชิตํฯ ตตฺถ ปทาทิเก วิจยหารปทตฺเถ สนฺธาย ‘‘เอกาทสสุ ฐาเนสู’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺพเปกฺขตาย ปน ‘‘สพฺพโตภาเคน เทสนาย ผเลนา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

สํกิเลสภาคิยานํ ตณฺหาสํกิเลสาทินา เทสนานโย เวทิตพฺโพฯ ผลํ อปายทุกฺเขน มนุสฺเสสุ โทภคฺคิเยนฯ อเสกฺขภาคิยานํ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ เทสนานโยฯ ผลํ อคฺคผเลน จ อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา เวทิตพฺพํฯ อิตเรสํ ปาฬิยํ วุตฺตเมวฯ กามราคพฺยาปาทอุทฺธมฺภาคิยสํโยชนคฺคหเณน สํกิเลสภาคิยานํ, วิราคคฺคหเณน อเสกฺขคฺคหเณเนว จ อเสกฺขภาคิยานํ วกฺขมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วกฺขมานานํ…เป.… วเสนา’’ติฯ ปทปทตฺถวิจารยุตฺตินิทฺธารณมุเขน ธมฺมวิภตฺติอาทิวิจาโร กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘วิจเยน…เป.… ตพฺพานี’’ติ วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถายํ ‘‘วิจเยน…เป.… ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ

[34] เอวนฺติ อิติฯ ธมฺเมติ วุตฺตสภาคธมฺเมฯ สาธารณาสาธารณภาเวหีติ สามญฺญวิเสเสน วิสิฏฺเฐหิฯ ทฺเว ธมฺมา สาธารณาติ ทฺเว อิเม ธมฺมา เยหิ สภาคธมฺมา สาธารณา นาม โหนฺติฯ กตเม ทฺเว? นามํ, วตฺถุ จฯ ตตฺถ นามํ นามปญฺญตฺติ, ตํมุเขเนว สทฺทโต ตทตฺถาวคโมฯ

สทฺเทน จ สามญฺญรูเปเนว ตถารูปสฺส อตฺถสฺส คหณํ, น วิเสสรูเปน, ตสฺมา สทฺทวจนียา อตฺถา สาธารณรูปนามายตฺตคหณียตาย นามสาธารณา วุตฺตาฯ วตฺถูติ ปวตฺติฏฺฐานํฯ ยตฺถ หิ เย ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ เต ธมฺมา สาธารณาติ ปวตฺติฏฺฐานสงฺขาตานํ วตฺถูนํ สาธารณาฯ ยสฺมา ปนิทํ ทฺวยํ เตสํ ธมฺมานํ สาธารณภาเว ปกติภูตํ สภาวภูตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ธมฺมาติ ทุเว ปกติโย’’ติฯ เอกสนฺตติปติตตายาติ สมานสนฺตติปวตฺติยาฯ เตนาห ‘‘สมานวตฺถุกา’’ติฯ ทสฺสนปหาตพฺพานญฺหิ ยถา มิจฺฉตฺตนิยตสตฺตา ปวตฺติฏฺฐานํ, เอวํ อนิยตาปีติ อุภเย หิ เต สมานวตฺถุกาฯ เอส นโย อิตเรสุปิฯ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา หิ ภินฺนสภาวาเปเต ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพตํ นาติวตฺตนฺตีติ เต นามสามญฺญตํ ปตฺตา, รูปราคาทโย จ ภาวนาย ปหาตพฺพตนฺติ อาห ‘‘ปหาเนกฏฺฐา นามสาธารณา’’ติฯ ยถา ปน ‘‘วตฺถูนํ สาธารณา วตฺถุสาธารณา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘วตฺถุนา สาธารณา วตฺถุสาธารณา’’ติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหเชกฏฺฐา วตฺถุสาธารณา’’ติ อาหฯ เต หิ อญฺญมญฺญํ ผุสนาทิสภาวโต ภินฺนาปิ ยสฺมิํ ปวตฺตนฺติ, เตน วตฺถุนา สาธารณา นาม โหนฺติฯ เอตฺถ จ ลพฺภมานมฺปิ กุสลาทินามสาธารณํ อนามสิตฺวา วตฺถุสาธารณา ตาว โยชิตาติ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปกฺขาทีหีติ อาทิสทฺเทน สมานผลตาสหพฺยตาทิเก สงฺคณฺหาติฯ เสสปเทสูติ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิวากฺเยสุฯ กถํ? ตตฺถ หิ ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ สมฺภวโต อนาคามิโน, อรหโต จ อสมฺภวโตติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

กถํ เต โอธิโส คหิตาติ เกนากาเรน เต ‘‘สาธารณา’’ติ วุตฺตธมฺมา ภาคโส คหิตาฯ ‘‘อมุกสฺส, อมุกสฺส จา’’ติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ สามญฺญภูตา ธมฺมา สาธารณา นาม, เอวํ สนฺเต กถํ เตสํ มิจฺฉตฺตนิยตานิยตาทิวเสน วิภาเคน ปวตฺติฏฺฐานตา วุจฺจติ, น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วิภาเคน ตํ วตฺตพฺพํ, นนุ เต สาธารณาติ น วตฺตพฺพเมวาติ? เอวํ สาธารณาติ มิจฺฉตฺตนิยตานํ, อนิยตานนฺติ อิเมสํ อุภเยสํเยว เต ธมฺมา สาธารณาฯ เตนาห – ‘‘น สพฺพสตฺตานํ สาธารณตาย สาธารณา’’ติฯ

‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา ตตฺถ การณมาห, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘เกจิ ธมฺมา เกสญฺจิเทว ธมฺมานํ สาธารณา โหนฺติ, อญฺเญสํ อสาธารณา’’ติฯ เตนาห ‘‘ปฏินิยตญฺหิ เตสํ ปวตฺติฏฺฐาน’’นฺติฯ

อิตรถาติ อนิยตปวตฺติฏฺฐานตาย สพฺเพสํ สาธารณา, อสาธารณา วา สิยุํ, ตถา สติฯ ตถา โวหาโรติ ‘‘สาธารณา, อสาธารณา’’ติ จ อยํ โวหาโร สามญฺญา เอว น ภเวยฺยฯ เอเต เอว ธมฺมาติ ‘‘สาธารณา’’ติ วุตฺตธมฺมา เอวฯ เอวนฺติ ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ นิยตวิสยา ปริจฺฉินฺนปฺปวตฺติฏฺฐานาฯ ‘‘โยปี’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ ‘‘น หี’’ติอาทินา อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ เสเสปีติ ‘‘ภาวนาปหาตพฺพา’’ติ เอวมาทิมฺหิปิฯ

ปจฺจตฺตนิยโตติ ปาฏิปุคฺคลิโกฯ อิตรสฺสาติ อปจฺจตฺตนิยตสฺสฯ ตถาติ อสาธารณภาเวนฯ โกจิ ธมฺโม กญฺจิ ธมฺมํ อุปาทาย สาธารโณปิ สมาโน ตทญฺญํ อุปาทาย อสาธารโณปิ โหตีติ อาห ‘‘สาธารณาวิธุรตายา’’ติฯ เตนาห ‘‘ตํ ตํ อุปาทายา’’ติอาทิฯ ตถา หิ ‘‘ธมฺมตา’’ติ วุตฺตปฐมมคฺคฏฺฐตา ทีปิตา, ตาทิสานํ เอว อเนเกสํ อริยานํ วเสน สาธารณาติ ฯ ปฐมสฺสาติ อฏฺฐมกสฺสฯ ทุติยสฺสาติ โสตาปนฺนสฺสฯ ปุน อฏฺฐมกสฺสาติ ‘‘อฏฺฐมกสฺส, อนาคามิสฺส จา’’ติ เอตฺถ วุตฺตอฏฺฐมกสฺสฯ เตนาห ‘‘อนาคามิมคฺคฏฺฐสฺสา’’ติฯ อคฺคผลฏฺฐโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมโต คณิยมาโน ปฐมมคฺคฏฺโฐ อฏฺฐมโก, มคฺคฏฺฐตาย, ปหียมานกิเลสตาย จ สพฺเพปิ มคฺคฏฺฐา อฏฺฐมกา วิยาติ อฏฺฐมกา, ‘‘เอกจิตฺตกฺขณโต อุทฺธํ น ติฏฺฐตีติ อฏฺฐมโก’’ติ อปเร นิรุตฺตินเยนฯ ‘‘เสกฺขา’’ติ นามํ สาธารณนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิตเรสูติ ‘‘ภพฺพาภพฺพา’’ติ วุตฺเตสุ อนริเยสุฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘หีนุกฺกฏฺฐมชฺฌิมํ อุปาทายา’’ติฯ

นิยามาวกฺกนฺติยาติ อวกฺกนฺตนิยามตายฯ ญาณุตฺถรสฺสาติ ญาณาธิกสฺสฯ ตถาวิธปจฺจยสมาโยเคติ ญาณวิเสสปจฺจยสมวาเยฯ ยถา หิ ญาณพเลน ทนฺธาภิญฺญตา น โหติ, เอวํ ปฏิปทาปฏิปนฺโนปิ สุเขน วิโสสียตีติฯ สา หิ สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ตํสมงฺคิโน ญาณุตฺตรตฺตา วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานนฺติ วุตฺตาฯ

ธมฺมโต อนเปตา จินฺตา ธมฺมจินฺตา, โยนิโสมนสิกาเรน ปวตฺติตตฺตา ธมฺเมสุ จินฺตา, ธมฺโม วา ญาณํ, ตสฺมา ธมฺมาวหา จินฺตา ธมฺมจินฺตา, จินฺตามยญาณสฺส เหตุภูตา จินฺตาติ อตฺโถฯ

ปาฬิยํ สุตมยปญฺญาคฺคหเณน ‘‘เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา…เป.… ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 8.2) สุตฺตปทสงฺคโห อตฺโถ ปริคฺคหิโต, ตถา โยนิโสมนสิการคฺคหเณน ‘‘โส ‘อนิจฺจ’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา วุตฺโต อุปายมนสิกาโร ปริคฺคหิโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิคฺคหเณน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา วุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิ ปริคฺคหิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ โข…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติฯ เสสนฺติ ‘‘ธมฺมสฺวากฺขาตตา’’ติ เอวมาทิฯ

ยสฺส จ ปุพฺเพ อตฺโถ น สํวณฺณิโต, ตตฺถ กลฺยาณมิตฺตตาย อายตนคโต ปสาโท, จิตฺตวูปสโม จ ผลนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สปฺปุริส…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ อตฺตสมฺมาปณิหิตตฺตา ปาปเชคุจฺฉินิพฺพิทาทิพหุโลว โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถ…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ธมฺโม สฺวากฺขาโต อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา สพฺพสมฺปตฺติปาริปูริเหตูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมสฺวากฺขาตตา…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ กุสลมูลโรปนา หิ สมาปตฺติปริโยสานาติ ฯ สงฺฆสุฏฺฐุตาย สงฺฆสฺส สุฏฺฐุภาวาย สงฺฆสฺส สปฺปติสฺสตาย ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาวายฯ อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา

[35] สมฺมาทิฏฺฐิสฺส…เป.… นิชฺชิณฺณา ภวตีติ เอตฺถ ยถา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิวเสนตฺโถ วุตฺโต, เอวํ กมฺมสฺสกตากมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐีนมฺปิ วเสน อตฺโถ ลพฺภเตวฯ กมฺมปถกถา เหสาฯ ยถาวุตฺเตนากาเรนาติ ‘‘อวิมุตฺตาว สมานา’’ติ, ‘‘อวิมุตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตปฺปกาเรนฯ มิจฺฉาภินิเวสวเสนาติ อสมฺมาสมฺพุทฺธํ เอว สมฺมาสมฺพุทฺโธติ, อนิยฺยานิกํ เอว นิยฺยานิโกติ, อสนฺตํ เอว ปน สนฺตนฺติ, อนริยํ เอว อริโยติ วิปรีตาภินิเวสวเสน ฯ มิจฺฉาธิโมกฺโขติ อยาถาวปสาโท, อยาถาวสนฺนิฏฺฐานํ วาฯ อุปฺปนฺนโมโห มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[36] วาทานํ วา อนุวาทา วาทานุวาทา, เตสํ วาทานํ อุปาทาติ อตฺโถฯ วาทานุปวตฺติโยติ วาทานํ โทสานํ อนุปวตฺติโยฯ

อนฺตทฺวยปริวตฺตนนฺติ กามสุขอตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตทฺวยสฺส ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตนํฯ

เอเตสุปิ วาเรสูติ ‘‘นิยฺยานิโก ธมฺโม เตสํ อธมฺโม, สุโข เตสํ อธมฺโม’’ติ จ อิเมสุ วาเรสุฯ วุตฺตนเยนาติ ยทิ อตฺตปริตาปนํ อตฺตโน ทุกฺขาปนํ ธมฺโม, ธมฺมสฺส ปฏิวิรุทฺโธ อธมฺโม สิยา, ทุกฺขสฺส จ สุขปฏิวิรุทฺธนฺติ ฌานมคฺคผลสุขสฺส, อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุขสฺส จ เตสํ อธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เอวํ วตฺตพฺพาฯ ‘‘ยํ ยํ วา ปนาติอาทินา’’ติ อิทํ อวเสสปาฐามสนํฯ เอตฺถ ยํ ยํ วา ปน ธมฺมนฺติ ยํ วา ตํ วา ธมฺมํ, กุสลํ วา อกุสลํ วา อิฏฺฐํ วา อนิฏฺฐํ วาติ วุตฺตํ โหติฯ โรจยติ วา อุปคจฺฉติ วาติ จิตฺเตน โรจติ, ทิฏฺฐิยา อุปคจฺฉตีติฯ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโขติ ตสฺส ตสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข นามฯ สฺวสฺส อนิฏฺฐโต อชฺฌาปนฺโน ภวตีติ โย ธมฺโม อสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส อนิฏฺฐโต ปจฺจนีกโต อพฺภุปคโต โหติ, เตน ปฏิปกฺเขน เทสนาย ปริวตฺตนํ ปริวตฺตโน หาโรติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวตี’’ติฯ

ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ