7. อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา

[29] อกุสลานํ ธมฺมานํ วิทฺธํสนสภาวตฺตา, อกุสลานํ วา ปชหเน กุสลานํ สมฺปาทเน ปฏฺฐปนสภาวตฺตา อารมฺภธาตุฯ ตถาภูตาติ สีลาทีหิ สมงฺคีภูตาฯ กามธาตุอาทิกา ติธาตุโยว เตธาตุฯ ตสฺส อภิภวนโต เตธาตุอิสฺสโร มจฺจุราชาฯ อนาทิมติสํสาเร จิรกาลํ ลทฺธปติฏฺฐาปิ อจิรกาลํ ภาวิเตหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ สมุจฺฉินฺทนียตฺตา อพลา กิเลสาติ วุตฺตํ ‘‘อพลํ ทุพฺพล’’นฺติฯ เตนาห ‘‘อพลา นํ พลียนฺตี’’ติฯ

อิทํ วจนํ อยํ คาถาปาโทฯ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานนฺติ เอตฺถ สมาธิสฺส การณํ สมตานุโยเค นิโยชนโตติ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปปญฺจาติ ราคาทโยวฯ ตถา เจว สํวณฺณิตนฺติ เทสนาย ปทฏฺฐานภาเวเนว อตฺถสํวณฺณนา กตาติ อตฺโถฯ

นฺติ ตํ เทสนํฯ ตสฺสาติ สภาคาทิวเสน อาวฏฺฏนสฺสฯ ปริปกฺกญาณานํ วิเสสาธิคมายฯ ลาภวินิจฺฉยปริคฺคหมจฺฉริยานีติอาทีสุ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฺปฏิลาโภฯ โส ปริเยสนาย สติ โหตีติ ปริเยสนาคฺคหเณน คหิโตฯ วินิจฺฉโยติ ‘‘เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทาทิอารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ, เอตฺตกํ ปรสฺส, เอตฺตกํ ปริภุญฺชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺโต วิตกฺโก วินิจฺฉโยฯ โส ลาปิตเหตุกตฺตา ปริเยสนมูลกตาย ปริเยสนาคฺคหเณเนว คหิโต, ตถา ปริคฺคหมจฺฉริยานิฯ ตตฺถ ปริคฺคโห ‘‘มม อิท’’นฺติ ปริคฺคณฺหนํฯ มจฺฉริยํ ‘‘มยฺเหว โหตู’’ติ ปเรหิ สาธารณภาวาสหนํฯ เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ ‘‘มยฺเหวิทมจฺฉริยํ โหตุ, มา อญฺเญสํ อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.103; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.9.23)ฯ ปริโภคตฺถานํ ปน วินิจฺฉยาทีนํ ปริโภคนฺโตคธตา เวทิตพฺพาฯ ฉนฺทราโค ทุพฺพลราโคฯ อชฺโฌสานํ ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาวเสน พลวสนฺนิฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ฉนฺทราคอชฺโฌสานา ตณฺหา เอวา’’ติฯ อารกฺขนิมิตฺตํ ทฺวารปิทหนมญฺชูสาโคปนาทินา สุฏฺฐุ รกฺขณนิมิตฺตํฯ ปาปานิ กโรนฺโต ปริโภคนิมิตฺตํ รตฺโต คิทฺโธ คธิโต มุจฺฉิโต หุตฺวา มิโคว ปริภุญฺชนนิมิตฺตํ ปมาทํ อาปชฺชตีติ เอวํ ปริเยนารกฺขา ปริโภคนิมิตฺตํฯ ปมาโท ติวิโธ ตณฺหาย วเสน กถิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติวิโธ ตณฺหายาติ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ

อวิเสเสน วุตฺตนฺติ ‘‘กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา’’ติ วิภาเคน ปุจฺฉิตฺวาปิ ‘‘อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จา’’ติ อวินิพฺภุชิตฺวา วุตฺตํฯ

ตณฺหญฺจ อวิชฺชญฺจ จตุรุปาทานํ วเสนาติ กามุปาทานาทีนํ จตุนฺนํ อุปาทานานํ วเสน วิภชิตฺวา ขนฺธานํ ทุกฺขภาเวน ทุกฺขสจฺจภาเวน สห ปริญฺเญยฺยภาวํ, อุปาทานานํ สมุทยภาเวน สมุทยสจฺจภาเวน สห ปหาตพฺพภาวํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ

[30] ‘‘โย’’ติอาทินา วุตฺโต ติวิโธ ปมาโท ปริเยสติ, อารกฺขณญฺจ กโรติ, ปริโภคนิมิตฺตญฺจาติ สมฺพนฺโธฯ ปมาโท หิ ปมชฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส โภคานํ ปริเยสนาย, อารกฺขณาย จ เหตุภูโต กตฺตุภาเวน อุปจริโต, ปริโภคสฺส ปน นิมิตฺตํฯ ‘‘ตปฺปฏิปกฺเขนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘‘อปฺปมาทานุโยเคนา’’ติ, เตน สมถภาวํ ทสฺเสติ ฯ เขปนาติ ขยปาปนาฯ โวทานปกฺขวิสภาคธมฺมวเสนาติ โวทานปกฺโข จ โส ปมาทสฺส วิสภาคธมฺโม จาติ โวทาน…เป.… ธมฺโม, สมโถ, ตสฺส วเสนฯ

สมเถ สตีติ อธิฏฺฐานภูเต ฌาเน สติ, ตํ ปาทกํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ยา ปญฺญาติ นามรูปปริจฺเฉทาทิวเสน ปวตฺตปญฺญาฯ เตนาห ‘‘อยํ วิปสฺสนา’’ติฯ ปหีเนสูติ ปหียมาเนสุฯ

โวทานปกฺขนฺติ อารมฺภธาตุอาทิโวทานปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวาฯ วิสภาคธมฺมวเสนาติ ปมาทวเสเนวฯ สภาคธมฺมวเสนาติ ปุพฺเพ นิกฺขิตฺตสฺส อารมฺภธาตุอาทิโวทานธมฺมสฺส สมถาทิสภาคธมฺมวเสนฯ

ปุน อปริโยทาปนิยํ สิขาปฺปตฺตปริโยทาปนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ตํ ปน อรหตฺเตน โหตี’’ติฯ

โมหสมุฏฺฐานตา วุตฺตา ‘‘โมโห เอว สมุฏฺฐาน’’นฺติ กตฺวาฯ อญฺญถา ปิสุณาวาจาย โทสสมุฏฺฐานตา มุสาวาทสฺส วิย โมหสมุฏฺฐานภาวา วตฺตพฺพา สิยาฯ

กมฺมปถภาวํ ปตฺตานํ, อปฺปตฺตานญฺจ อกุสลธมฺมานํ ‘‘สพฺพปาป’’นฺติ ปเทน ปริคฺคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กมฺมปถกมฺมวิภาเคนา’’ติฯ

[31] เสสปทานนฺติ ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติอาทีนํ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183; เนตฺติ. 30, 50, 116, 124; เปฏโก. 29) คาถาย อวสิฏฺฐปทานํฯ ยถาธิคตนฺติ อตฺตนา อธิคตปฺปการํ, ปจฺฉา ภูมิทิสาฯ

อุปริ ยาเปนฺตีติ มนุสฺสโลกโต อุปริฏฺฐิมํ เทวโลกํ คเมนฺติฯ

[32] ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺสาติ สีลสฺส จ มคฺคสฺส จฯ ตณฺหาวิชฺชาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺฐกิเลสา คยฺหนฺติ, เตสํ ปทฏฺฐานธมฺมา จฯ สมถวิปสฺสนาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน สามญฺญผลานํ สงฺคโหฯ ยทคฺเคน เจตฺถ ‘‘นิโรโธ รกฺขตี’’ติ วุตฺโต, ตทคฺเคน มคฺโค รกฺขณกิริยาย กรณํ วุตฺตํ ‘‘เยน รกฺขตี’’ติฯ วิสภาคธมฺมวเสน ปุริมานิ สภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน ปจฺฉิมานิ สจฺจานิ นิทฺธาริตานีติ โยเชตพฺพํฯ

อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[33] ธมฺเมสูติ ปุญฺญาทิทานาทิเภทภินฺเนสุ สภาวธมฺเมสุฯ ตตฺถ ลพฺภมาโนติ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ ธมฺเมสุ ลพฺภมาโนฯ ภูมิวิภาโคติ กามาวจราทิทสฺสนาทิภูมิปฺปเภโทฯ ปทฏฺฐานวิภาโคติ เต ปุญฺญาทิธมฺมา เยสํ ปทฏฺฐานํ, เตสํ วา เย ธมฺมา ปทฏฺฐานํ, ตพฺพิภาโคฯ เยสํ สุตฺตานนฺติ มูลปทฏฺฐานภูตานํ สํกิเลสภาคิยาทีนํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ วเสนฯ อสงฺกรววตฺถาเนน หิ เอเตสุ สุตฺเตสุ สาติสยํ ธมฺมา วิภตฺตา นาม โหนฺติฯ เตนาห ‘‘วิเสสโต’’ติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ เอเวตฺถ คหิตานีติ? นยิทเมวํ นิกฺขมนปริโยสานภาเวน อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตาฯ ยโต หิ นิสฺสฏา วาสนาภาคิยา ธมฺมา, เต สํกิเลสภาคิยาฯ ยํปริโยสานา นิพฺเพธภาคิยา ธมฺมา, เต อเสกฺขภาคิยาติ ทฺวยคฺคหเณเนว อิตรมฺปิ ทฺวยํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนายา’’ติฯ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ ปาฬิยา, วกฺขมานาย เทสนาย วา อิตรทฺวยสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, น ปฏิกฺเขโปฯ

เตเนวาติ นิยมสฺส อกตตฺตา, ตโต จ เตน ตนฺนิสฺสิเตน จ พฺรหฺมจารี ภวตีติ สิทฺธํ โหติฯ เอว-สทฺโท วา สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สิยา ตสฺส ปฏิกฺเขโปติ ตสฺส อฏฺฐสมาปตฺติพฺรหฺมจริยสฺส สิยา ปฏิกฺเขโปฯ เอวํ สติ สาวเสสา เทสนา สิยาฯ