เมนู

เอวํ ยาย วิมุตฺติยา สติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ โหตีติ สา ตสฺส ปทฏฺฐานนฺติ อยมตฺโถ ปากโฏติ อาห ‘‘ปุริมานํ…เป.… สุวิญฺเญยฺโย เอวา’’ติฯ สห อธิฏฺฐาเนนาติ ญาตปริญฺญาย สทฺธิํฯ ญาตปริญฺญา หิ ตีรณปริญฺญาย อธิฏฺฐานํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา

[23] ‘‘ลกฺขณหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘โก ปน ตสฺส วิสโย’’ติ วุตฺเต สมานลกฺขณา อวุตฺตธมฺมาฯ กายานุปสฺสนาย สมารทฺธาย เวทนานุปสฺสนาทโย สุเขเนว สิชฺฌนฺตีติ ตพฺพจเนน เวทนาคตาสติอาทีนํ วุตฺตภาโว ทสฺสิโต สติปฏฺฐานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานสฺส สทฺธานุคฺคหิตานิ วีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ สาธนํ, เอวํ อิตเรสมฺปีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อยํ อตฺโถ อฏฺฐกถายเมว (เนตฺติ. อฏฺฐ. 51) ปรโต อาคมิสฺสติฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ เอกลกฺขณตานิทฺเทเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปรโตติ จตุพฺยูหหารวณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 20)ฯ

อสมฺมิสฺสโตติ เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา เอตฺถ ปฏิสนฺธาติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตทสมฺมิสฺสโตติ อตฺโถฯ

อวยวิคาหสมญฺญาติธาวนสาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ วินิพฺภุชิตุํ ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาหฯ ปาสาทาทินคราวยวสมูเห อวยวิวาทิโนปิ อวยวิคาหณํ กโรนฺติฯ นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ปน เกสญฺจิ สมญฺญาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมญฺญาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํฯ อญฺโญ โกจิ สตฺตาทิโกฯ ยํ ปสฺสติ อิตฺถิํ, ปุริสํ วาฯ นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ‘‘อิตฺถิํ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสมญฺญาวเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ มิจฺฉาทสฺสเนน วา ทิฏฺฐิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺฐํ รูปายตนํ โหติ, รูปายตนํ วา ตํ น โหตีติ อตฺโถฯ

อถ วา ตํ โกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺฐํ น โหติ, ทิฏฺฐํ วา ยถาวุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถฯ ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสตีติ ยํ รูปายตนํ, เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ วา ทิฏฺฐํ, ตํ ปญฺญาจกฺขุนา ภูตโต น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ

น อญฺญธมฺมานุปสฺสีติ น อญฺญสภาวานุปสฺสี, อสุภาทิโต อญฺญาการานุปสฺสี น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ปถวีกายนฺติ เกสาทิํ ปถวีธมฺมสมูหตฺตา ‘‘กาโย’’ติ วทติ, ลกฺขณปถวิเมว วา อเนกเภทภินฺนํ สกลสรีรคตํ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมานํ สมูหวเสน คเหตฺวา ‘‘กาโย’’ติ วทติฯ เอวํ อญฺญตฺถาปิฯ

อาการสมูหสงฺขาตสฺสาติ อนิจฺจตาทิอาการสมุทายปริยายสฺสฯ

ตีสุ ภเวสุ กิเลเสติ ภวตฺตยวิสยกิเลเสฯ สพฺพตฺถิกนฺติ สพฺพตฺถ ลีเน, อุทฺธเต จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺถา, สพฺเพ วา ลีเน, อุทฺธเต จ ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกาฯ อนฺโต สงฺโกโจติ อนฺโต โอลียนา, โกสชฺชนฺติ อตฺโถฯ

[24] คหิเตสูติ ภาวนาคฺคหเณน คหิเตสุ, ภาวิเตสูติ อตฺโถ, วจเนน วา คหิเตสุฯ ภาวนาคฺคหณทีปนตฺถตฺตา ปน วจเนน คหณสฺส ภาวนาคฺคหณเมตฺถ ปธานํฯ ยสฺส สติปฏฺฐานา ภาวิตา, ตสฺส สมฺมปฺปธานาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา น ภาวิตาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ จ สมานลกฺขณตาปเทเสน อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วิปลฺลาสา ปหียนฺติ อุชุวิปจฺจนีกภาวโตฯ

‘‘อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย (สํ. นิ. 5.408), สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (สํ. นิ. 1.1, 39; ม. นิ. 3.126; มหาว. 1; อุทา. 1; วิภ. 225) วจนโต กายาทีนํ สมุทยภูตา กพฬีการาหารผสฺสมโนสญฺเจตนาวิญฺญาณาหารากายาทีนํ ปริชานเนน ปริญฺญาตา โหนฺติ ตปฺปฏิปกฺขปฺปหานโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’ติอาทิมาหฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตี’’ติ เอวมาทีสุฯ

ตตฺถ ยสฺมา ปญฺจ กามคุณา สวิเสสา กาเย ลพฺภนฺตีติ วิเสเสน กาโย กามุปาทานสฺส วตฺถุ, สุขเวทนสฺสาทวเสน ปรโลกนิรเปกฺโข ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 1.445; 2.94-95, 225; 3.91, 116; สํ. นิ. 3.210; ธ. ส. 1221; วิภ. 938) ปรามาสํ อุปฺปาเทตีติ ทิฏฺฐุปาทานสฺส เวทนา, จิตฺเต นิจฺจคฺคหณวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีลาทิวเสน ปริสุทฺธปรามสนํ โหตี’’ติ สีลพฺพตุปาทานสฺส จิตฺตํ, นามรูปปริจฺเฉเทน ภูตํ ภูตโต อปสฺสนฺตสฺส ‘‘อตฺตาภินิเวโส โหตี’’ติ อตฺตวาทุปาทานสฺส ธมฺมา วตฺถุ, ตสฺมา ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตี’’ติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา ปน วุตฺตนเยเนว กาโย กามโยคสฺส วตฺถุ, ภเวสุ สุขคฺคหณวเสน ภวสฺสาโท โหตีติ ภวโยคสฺส เวทนา, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน จิตฺเต อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ทิฏฺฐิโยคสฺสจิตฺตํ, ธมฺมวินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา, ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย จ ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา สมฺโมโห โหตีติ อวิชฺชาโยคสฺส ธมฺมา, วตฺถุ, ตสฺมา จตุสติปฏฺฐานภาวนาย เตสุ เตสํ ปหานสิทฺธิโต โยเคหิ วิสํยุตฺตตา วุตฺตาฯ เอเตเนว อาสเวหิ อนาสวตา, โอเฆหิ นิตฺติณฺณตา จ สํวณฺณิตา โหติ กามราคาทีนํ เอว กามโยคกามาสวกาโมฆาทิภาวโตฯ

วุตฺตนเยเนว กาโย อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. 1.465) ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา วิเสเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ, จิตฺเต นิจฺจาภินิเวสวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีเลน สุทฺธี’’ติอาทิปรามสนํ โหตีติ สีลพฺพตปรามาสสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนาภาวโต ภววิภวทิฏฺฐิสงฺขาโต อิทํสจฺจาภินิเวโส โหตีติ ตสฺส ธมฺมา วตฺถูติ จตุสติปฏฺฐานาติ โยเชตพฺพํฯ

วุตฺตนเยเนว วิเสสโต กาโย ราคสลฺลสฺส วตฺถุ, เวทนา โทสสลฺลสฺส, ‘‘จิตฺตํ นิจฺจคฺคหณวเสน อตฺตาภินิเวสํ อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหตี’’ติ จิตฺตํ มานสลฺลสฺส, วุตฺตนเยเนว ธมฺมา โมหสลฺลสฺส วตฺถูติ จตุสติปฏฺฐานาติ โยเชตพฺพํฯ

ยสฺมา ปน กายานุปสฺสนาทีหิ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปริญฺญาเตสุ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา ปริญฺญาตา โหนฺติ, จิตฺเต หิ ปริญฺญาเต สญฺญาปิ ปริญฺญาตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘วิญฺญาณฏฺฐิติโย จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตถา วิเสสโต กาเย สาเปกฺขา ฉนฺทาคติํ คจฺฉตีติ กาโย ฉนฺทาคติยา วตฺถุ, วุตฺตนเยเนว เวทนา พฺยาปาทสฺส นิมิตฺตนฺติ สา โทสาคติยา วตฺถุ, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน สราคาทิจิตฺเต สมฺโมโห โหตีติ โมหาคติยา จิตฺตํ, ธมฺมสภาวานวโพเธน ภยํ โหตีติ ภยาคติยา ธมฺมา วตฺถูติ จตุสติปฏฺฐานภาวนาย อคติคมนปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘อคติคมเนหิ จ น อคติํ คจฺฉตี’’ติฯ

‘‘อกุสลสฺส โสมนสฺสสฺส วเสนา’’ติ อิทํ ‘‘อยมฺปิ อตฺโถ สมฺภวตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. 1.465) ปน วจนโต สุขเวทนาคฺคหเณน ตตฺถานุสยเนน สมุทยสจฺจํ เทสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เทสิตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ทุกฺขทุกฺขคฺคหเณน สาติสยํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปกาสิตํ โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เทสิต’’นฺติ วุตฺตํฯ สหจรณาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา นิทฺเทสวารวณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5 อาทโย) วุตฺตํฯ

ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา

[25] หารานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ หาเรสุ อิมสฺส จตุพฺยูหหารสฺส วิเสสโต สุตฺตสฺส พฺยญฺชนวิจยภาวโตติ โยชนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พฺยญฺชน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ยายาติ นิรุตฺติยาฯ