‘‘ยาวติกา ญาณสฺส ภูมี’’ติ เอเตน ยุตฺติหารสฺส มหาวิสยตํ ทสฺเสติฯ กสฺมา ปนายํ มหาวิสโยติ? ยุตฺติวิจารภาวโต, สํวณฺเณตพฺพสฺส จ ธมฺมสฺส นานานยนิปุณาทิคุณวิเสสโยคโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ อาหฯ

อปรภาเคติ ปจฺฉาภาเคฯ เมตฺตาวิหาริภาคสฺส อปริหีนตาวจนโต อโยโค วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สโต’’ติฯ ยถาวุตฺตการณโต เอวาติ ปฏิปกฺขตฺตา เอวฯ

ปหาเนกฏฺฐภาวโต ทิฏฺฐิมญฺญิตสฺสฯ อาทีนวทสฺสเนน วิตกฺกํ ชิคุจฺฉนฺตา ทุติยชฺฌานสฺส อาสนฺนอุปจารชฺฌานธมฺมาปิ วิตกฺการมฺมณา น โหนฺติ, ปเคว ทุติยชฺฌานธมฺมาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อารมฺมณกรณตฺโถ เหตฺถ สหคตสทฺโท’’ติฯ

เอวํ ยุตฺติหารลกฺขณํ อาคมโต ยุตฺตายุตฺตวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาคมานุคตาย ยุตฺติยาปิ ตํ ทสฺเสตุํ คุณมุเขน โทสวิภชนํ วิภชนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[22] เตสํ เตสนฺติ อนวเสสปริยาทานํ, เตน เย สุตฺเต วุตฺตา จ ธมฺมา, เย จ เตสํ การณภูตํ, เตสํ สพฺเพสมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ปน โส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปิยายิตพฺพชาติยนฺติ เปมนียสภาวํฯ มิจฺฉาปฏิปทาติ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วาฯ เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปาณาติปาตเจตนา เวรปฺปสวนโต โทสสฺส, เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วา โมหสฺส อุปฺปตฺติการณนฺติ ปาฬิยํ อวุตฺตมฺปิ นยโต นิทฺธาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โทสสฺส…เป.… อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ นิมิตฺตตฺถคฺคหณลกฺขณํ วณฺณสณฺฐานํ, อนุพฺยญฺชนตฺถคฺคหณลกฺขณํ อนุพฺยญฺชนนฺติ ‘‘นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ นิมิตฺตํ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํฯ อนุพฺยญฺชนํ หตฺถปาทหสิตกถิตาทิฯ

ผสฺโส ปจฺจโย เอติสฺสาติ ผสฺสปจฺจยา, ตํภาโว ผสฺสปจฺจยตาฯ อสฺสาเทติ เอตายาติ อสฺสาโท, ตณฺหาฯ

วตฺถูนิ เญยฺยธมฺโมติ อาห ‘‘วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติ วิสยสภาวปฏิเวโธ’’ติฯ อิธาธิปฺเปตํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลสมาธิสมฺปทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอกเทสุปลกฺขณวเสน, วณฺณคนฺธราคิสปฺปายวเสน วา ปาฬิยํ ‘‘วินีลกวิปุพฺพกคฺคหณลกฺขณา อสุภสญฺญา’’ติ วตฺวา ‘‘ตสฺสา นิพฺพิทาปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ นิพฺพิทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพิทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริตสฺสนโต วิเสเสตุํ ‘‘ญาเณนา’’ติ วิเสสิตํฯ ตถา ปวตฺตนฺติ นิพฺพิทนากาเรน ปวตฺตนํฯ

โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺติยา วิเทหรญฺโญ ธีตาย รุจาย ชาติสฺสรญาณํ กมฺมสฺสกตญฺญาณสฺส การณํ อโหสิ, น ปน อสปฺปุริสูปนิสฺสยโต, อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส ตสฺเสว รญฺโญ เสนาปติโน อลาตสฺส พีชกสฺส ทาสสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺส จ…เป.… อุทาหริตพฺโพ’’ติ อาหฯ โสติ ปสาโทฯ อวตฺถาวิเสโสติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนาวิลภาวลกฺขิโต อวตฺถาเภโทฯ อายตนคโตติ ฐานคโต, รตนตฺตยวิสโยติ อตฺโถฯ ‘‘กาโย’’ติอาทินา อวตฺถาวิเสเสน วินา สภาวสิทฺธเมว ปทฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ

อิมสฺมิํ จ ฐาเน ปาฬิยํ ปุพฺเพ เยสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ นิทฺธาริตํ, เต ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานานิ โหนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ อารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสฺสาทมนสิกาโร อโยนิโสมนสิการลกฺขโณ วุตฺโต นิทสฺสนมตฺตอตฺโถติ เวทิตพฺโพ, เยภุยฺเยน สตฺตานํ โลภวเสน อโยนิโสมนสิการา สํวตฺตนฺตีตฺติ ทสฺสนตฺถํ วา เอวํ วุตฺตํฯ อุปปตฺติ เอว โอปปจฺจยํ, ตสฺส ภาโว โอปปจฺจยิกนฺติ อาห ‘‘อุปปตฺติภวภาเวนา’’ติฯ ววตฺถิตภาโวติ ววตฺถิตภาโว รูปสฺส ทสฺสนาทิปฏินิยตารมฺมณกิจฺจตาฯ ภวสฺส องฺคานีติ ภวสฺส การณานิฯ ทุติเย องฺคานีติ อวยวา, กมฺมวฏฺฏมฺปิ วา การณงฺคภาเวน โยเชตพฺพํฯ

กมฺมฏฺฐานสฺสาติ ภาวนาย พฺรูหนา วฑฺฒนาฯ เตสูติ ติตฺถญฺญุตาทีสุฯ กลฺยาณมิตฺตสฺส สมฺมเทว ปยิรุปาสนายปีติ ตํ นิสฺสาย ลทฺเธน สพฺพาย ธมฺมสฺสวเนน ธมฺมุปสํหิตํ ปาโมชฺชํ โหตีติ ติตฺถญฺญุตา ปีตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํฯ

เอวํ ยาย วิมุตฺติยา สติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ โหตีติ สา ตสฺส ปทฏฺฐานนฺติ อยมตฺโถ ปากโฏติ อาห ‘‘ปุริมานํ…เป.… สุวิญฺเญยฺโย เอวา’’ติฯ สห อธิฏฺฐาเนนาติ ญาตปริญฺญาย สทฺธิํฯ ญาตปริญฺญา หิ ตีรณปริญฺญาย อธิฏฺฐานํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา

[23] ‘‘ลกฺขณหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘โก ปน ตสฺส วิสโย’’ติ วุตฺเต สมานลกฺขณา อวุตฺตธมฺมาฯ กายานุปสฺสนาย สมารทฺธาย เวทนานุปสฺสนาทโย สุเขเนว สิชฺฌนฺตีติ ตพฺพจเนน เวทนาคตาสติอาทีนํ วุตฺตภาโว ทสฺสิโต สติปฏฺฐานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานสฺส สทฺธานุคฺคหิตานิ วีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ สาธนํ, เอวํ อิตเรสมฺปีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อยํ อตฺโถ อฏฺฐกถายเมว (เนตฺติ. อฏฺฐ. 51) ปรโต อาคมิสฺสติฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ เอกลกฺขณตานิทฺเทเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปรโตติ จตุพฺยูหหารวณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 20)ฯ

อสมฺมิสฺสโตติ เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา เอตฺถ ปฏิสนฺธาติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตทสมฺมิสฺสโตติ อตฺโถฯ

อวยวิคาหสมญฺญาติธาวนสาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ วินิพฺภุชิตุํ ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาหฯ ปาสาทาทินคราวยวสมูเห อวยวิวาทิโนปิ อวยวิคาหณํ กโรนฺติฯ นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ปน เกสญฺจิ สมญฺญาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมญฺญาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํฯ อญฺโญ โกจิ สตฺตาทิโกฯ ยํ ปสฺสติ อิตฺถิํ, ปุริสํ วาฯ นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ‘‘อิตฺถิํ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสมญฺญาวเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ มิจฺฉาทสฺสเนน วา ทิฏฺฐิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺฐํ รูปายตนํ โหติ, รูปายตนํ วา ตํ น โหตีติ อตฺโถฯ