3. ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[18] เอวเมตสฺส สุตฺตสฺส อตฺโถ น คเหตพฺโพ, เอวํ ปน คเหตพฺโพติ อคฺคเหตพฺพคเหตพฺพานํ อตฺถานํ วิชหนคฺคหณตฺถาย ยุตฺตายุตฺติวิจารณายํ วชฺเชตพฺเพสุ ตาว ปฐมํ ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตถากาเรน คยฺหมานา สุตฺตตฺถา วิสโย’’ติ ยถา ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498; วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.14; สํ. นิ. ฏี. 1.1.213)ฯ วชฺเชตพฺพภาวโต หิ สุตฺตปเทหิ สุตฺตตฺเถ วิเวจิเต คเหตพฺพภาโว จ อวสิฏฺโฐ โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เมตฺตาวิหารสฺส สโต พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติ น ยุชฺชติ เทสนา, ‘พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’ติ ยุชฺชติ เทสนา’’ติ (เนตฺติ. 21)ฯ

ยุตฺตินิทฺธารเณน อยถาสภาวโต วิเวจิตฺวา ยถาสภาวโต ธมฺมสฺส คหณการณานิ กเถนฺโต ‘‘มหนฺตา อปทิสิตพฺพา เอเตสนฺติ มหาปเทสา’’ติ อิมมตฺถมาห ‘‘พุทฺธาทโย’’ติอาทินาฯ ปติฏฺฐานานีติ ปติฏฺฐานสาธนานิฯ เสเสสูติ สงฺฆาปเทสาทีสุฯ ปฐมตฺโถ เอว หิ อิธ ปาฬิ อาคโต, วินิจฺฉยเน การณํ มหาปเทโสติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺโตตรณาทีติ อาทิสทฺเทน สุตฺตาโนตรณาทิปิ สงฺคยฺหติฯ สุตฺโตตรณวินยสนฺทสฺสนานิ หิ เกนจิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยเน การณํฯ สุตฺตาโนตรณวินยาสนฺทสฺสนานิ ‘‘อธมฺโม’’ติฯ ยทิ เอวนฺติ ยทิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส สุตฺตวินเยหิ สํสนฺทนํ ‘‘ธมฺโม’’ติ, อสํสนฺทนํ ‘‘อธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยการณํ, เอวํ สนฺเตติ อตฺโถฯ สมฺปทียติ ญาปียติ ธมฺโม เอเตหีติ สมฺปทายา, อกฺขาตาโรฯ

วินียนฺติ ราคาทโย เอเตนาติ วินโย, การณํฯ เตนาห ‘‘ราคาทิวูปสมนิมิตฺต’’นฺติฯ กิํ ปน ตํ? สาธิฏฺฐานสมถวิปสฺสนาทิธมฺมาฯ เย ปรโต ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธงฺคมา ธมฺมา’’ติ (เนตฺติ. 24) วกฺขติฯ

วินยมหาปเทสา กปฺปิยานุโลมโต อนุโลมกปฺปิยํ นาม, ตํสทิสตาย สุตฺตนฺตมหาปเทสาปิ อนุโลมกปฺปิยนฺติ อฏฺฐกถาโวหาโรฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ อนุโลมกปฺปิยนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตา ภควโต ปกิณฺณกเทสนา อฏฺฐกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนานุรูเปน วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา อาจริยวาโท นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาจริยวาโท นาม อฏฺฐกถา’’ติฯ ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารุฬฺโห เอว หิ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ฐปิโตฯ อตฺตโนมติ เถรวาโทฯ

สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา ปาฬิยา สํสนฺทติ , เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติฯ ปมาทปาฐวเสน อาจริยวาทสฺส กทาจิ ปาฬิยา อสํสนฺทนาปิ สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุตฺเตน สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ’’ติฯ

จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชตีติ จตูหิ มหาปเทเสหิ น วิรุชฺฌติฯ อิทานิ ตํ อวิรุชฺฌนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยน เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุตฺโตตรณาทิ เอว เหตฺถ การณํฯ ตสฺส จ อเนกาการตาย ‘‘ปกาเรนา’’ติ วุตฺโตฯ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต สํวณฺณนาวเสน คเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาภเตนาติ อานีเตนฯ สุตฺตโตติ สุตฺตนฺตรโตฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เกนจิ ปสงฺเคน สุตฺตนฺตรโต อุทฺธริตฺวา อานีเตน สุตฺตปเทน สุตฺโตตรณาทินา, การณปฺปกาเรน จ จตุมหาปเทสาวิโรเธน สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต สํวณฺณนาวเสน อตฺถชาตํ คเหตพฺพนฺติฯ เตนาห ‘‘เตน…เป.… กาตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ ยุตฺตินิทฺธารณวเสน อยํ ยุตฺติหาโร โยเชตพฺโพฯ อถ วา ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ อิมินา หาเรน วกฺขมานนเยน ยุตฺติคเวสนํ กตฺวา ตาย ยุตฺติยา สพฺพหารโยชนา กาตพฺพาติ อตฺโถฯ ลกฺขณญฺเหตํ ยุตฺติคเวสนาย, ยทิทํ ยุตฺติหาโรฯ เตนาห ‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี, โย จ โคจโร เตสํฯ ‘‘ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา’’ติ (เนตฺติ. 4), ‘‘อิมาย ยุตฺติยา อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. 20) จฯ

[19] ยทิ วา สพฺพานิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺตีติ โยชนาฯ

[20] ชรายํ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺติ ฐิตสฺส ยํ อญฺญถตฺตํ อญฺญถาภาโว, อยํ ชรา นามฯ ขณิกมรณํ ขณิกนิโรโธฯ สมุจฺเฉทมรณํ ขีณาสวานํ ขนฺธปรินิพฺพานํฯ

เกวลสฺสาติ ชราย อมิสฺสสฺสฯ อญฺญาว ชรา, อญฺญํ มรณนฺติ ‘‘ปฏิญฺญาตสฺส เกวลสฺส มรณสฺส ทิฏฺฐตฺตา’’ติ เหตุฯ ยถา ตํ เทวานนฺติ สทิสูทาหรณํ, วิสทิสูทาหรณํ ปน อิทฺธิปาทาทโย, อนฺวยพฺยติเรกา คเหตฺวา โยเชตพฺพาฯ

เตหีติ ชรามรเณหิฯ

‘‘ชีรณภิชฺชนสภาวา’’ติ อิมินา เลเสน ตณฺหาชรามรณานํ อนญฺญตฺตํ โยเชติฯ ยทิปิ ‘‘อญฺญา ตณฺหา, อญฺญา ชรา, อญฺญํ มรณ’’นฺติ สิทฺโธวายมตฺโถ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น อิท’’นฺติอาทิ, ตถาปิ สกฺกุเณยฺยปริหารายํ โจทนาติ อชฺฌารุฬฺหํ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ จ ยถา ชรามรณ’’นฺติ ปาฬิปวตฺตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ…เป.… ทสฺเสตี’’ติ อาหฯ ภาโวติ อธิปฺปาโยฯ เอเตสนฺติ ตณฺหาชรามรณานํฯ

‘‘อิมาย ยุตฺติยา อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ จ เกจิ ปฐนฺติ, พฺยญฺชนโตปิ คเวสิตพฺพํ, อญฺญตฺถ อตฺถโต อญฺญตฺถมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ ตเมว พฺยญฺชนโต อญฺญตฺถํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘สลฺโลติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิเมสนฺติ สลฺลธูปายนานํฯ อิจฺฉาวิปริยาเยติ อิจฺฉิตาลาเภ, อปฺปจฺจยสมวาเย วาฯ อิทมฺปิ สมตฺถนํ โหติ ยถาธิปฺเปตสฺส อญฺญตฺถสฺส พฺยติเรกทสฺสนภาวโตฯ ชรามรณวิปริยาเยติ ชรามรเณ อสติฯ น หิ ยถาธิปฺเปตชรามรณาภาเว ตณฺหา น โหตีติฯ

ทฺวิธา วุตฺตาติ ทฺวิปฺปกาเรน วุตฺตา, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา วุตฺตาฯ ยํ อิทํ…เป.… อารมฺมณกรณวเสน วา อภิลปนนฺติ เอวํ กิริยาปรามสนํ โยเชตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิเสโสติ อยํ เอตาสํ อิจฺฉาตณฺหานํ ปกติสงฺขาโต วิเสโสฯ ‘‘ทฺวีหิ นาเมหี’’ติปิ ปาฬิฯ ยทิปิ เอวนฺติ กามํ วิสยวิเสเสสุ เอวํ ยถาวุตฺตอวตฺถาวิเสเสน อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถิ กาจิ เภทมตฺตาติ อตฺโถฯ สภาวโต ปน เภโท นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปี’’ติ อาหฯ

อิจฺฉนฺตีติ กาเมนฺติฯ ตณฺหายนา ปาตุกามตาฯ สนฺตาปนฏฺเฐนาติ ปริทหนภาเวนฯ อากฑฺฒนฏฺเฐนาติ อวหรณฏฺเฐนฯ สริตานีติ ราควเสน อลฺลานิฯ ตํสมฺปยุตฺตปีติวเสน สินิทฺธานิ สิเนหิตานิฯ วิสตฺติกาติ วิตฺถตา รูปาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ พฺยาปนวเสนฯ วิสฏาติ ปุริมเววจนเมว ต-การสฺส ฏ-การํ กตฺวา วุตฺตํฯ วิสาลาติ วิปุลาฯ วิสกฺกตีติ ปริสกฺกติ สหติฯ รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาฬิยมาโนปิ สหติฯ ‘‘โอสกฺกนํ, วิปฺผนฺทนํ วา วิสกฺกน’’นฺติ วทนฺติฯ

อนิจฺจาทิกํ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติฯ วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สํขิปติฯ วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ, วหตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขาทิเภทา เวทนา มูลํ เอตายาติ วิสมูลา, ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลาฯ รูปาทิทุกฺขสฺเสว ปริโภโค เอตาย, น อมตสฺสาติ วิสปริโภคาฯ สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสตา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สิเนหนํ เปมกรณํฯ พนฺธนฏฺเฐนาติ สํโยชนฏฺเฐนฯ อาสีสนฏฺเฐนาติ อิจฺฉนฏฺเฐนฯ อภินนฺทนฏฺเฐนาติ อสฺสาทนฏฺเฐน, สมฺปฏิจฺฉนฏฺเฐน วาฯ

[21] อนภิรตีติ อุกฺกณฺฐาฯ ญาณนิพฺพิทาติ นิพฺพิทานุปสฺสนาฯ ยถา จ ทุกฺขู…เป.… จาเรสุ ยุตฺติ วุตฺตาติ โยชนาฯ

สุขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญา สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญา สุขาปฏิปทาทโยฯ โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย วิเสสํ อธิคนฺตุํ ภพฺโพ, ตสฺส สุขาปฏิปทาโยคฺยสฺส วิย กริยมานา ธมฺมเทสนา วิเสสาวหา น โหติ, ตสฺมา สา น ยุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ราคจริโต’’ติอาทินาฯ ราคจริตสฺส ตถา ตถา กามานํ อาทีนวํ, โอการํ, สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสญฺจ อวิภาเวตฺวา อาทิโต วิปสฺสนากถาว กริยมานา น วิเสสาวหา โหติ อาสยสฺส อโสธิตตฺตาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปาฬิยํ ‘‘วิปสฺสนา…เป.… เทสนา’’ติ อาหาติ เวทิตพฺพํฯ เสสปเทสุปีติ ยถา ‘‘ราคจริตสฺสา’’ติอาทินา ราคจริตโกฏฺฐาสวเสน ปาฬิยํ เทสนาย อยุตฺติ วุตฺตา, อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ โทสจริตโกฏฺฐาสาทีสุปิ ‘‘โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภํ เทเสยฺยา’’ติอาทินา ปาฬิยํ อวุตฺโตปิ ยถาสมฺภวมตฺโถ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺโพฯ กสฺมา ปน ยุตฺติหาเร อยุตฺตินิทฺธารณา กตาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยติ เสเสสุปิ โทสจริตาทิวเสน นิทฺธาริเตสุ อยุตฺติคเวสเนสุ อยเมว อุปาโยฯ อนุโลมปฺปหาน’’นฺติปิ ปาฬิ, โส เอวตฺโถฯ

‘‘ยาวติกา ญาณสฺส ภูมี’’ติ เอเตน ยุตฺติหารสฺส มหาวิสยตํ ทสฺเสติฯ กสฺมา ปนายํ มหาวิสโยติ? ยุตฺติวิจารภาวโต, สํวณฺเณตพฺพสฺส จ ธมฺมสฺส นานานยนิปุณาทิคุณวิเสสโยคโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ อาหฯ

อปรภาเคติ ปจฺฉาภาเคฯ เมตฺตาวิหาริภาคสฺส อปริหีนตาวจนโต อโยโค วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สโต’’ติฯ ยถาวุตฺตการณโต เอวาติ ปฏิปกฺขตฺตา เอวฯ

ปหาเนกฏฺฐภาวโต ทิฏฺฐิมญฺญิตสฺสฯ อาทีนวทสฺสเนน วิตกฺกํ ชิคุจฺฉนฺตา ทุติยชฺฌานสฺส อาสนฺนอุปจารชฺฌานธมฺมาปิ วิตกฺการมฺมณา น โหนฺติ, ปเคว ทุติยชฺฌานธมฺมาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อารมฺมณกรณตฺโถ เหตฺถ สหคตสทฺโท’’ติฯ

เอวํ ยุตฺติหารลกฺขณํ อาคมโต ยุตฺตายุตฺตวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาคมานุคตาย ยุตฺติยาปิ ตํ ทสฺเสตุํ คุณมุเขน โทสวิภชนํ วิภชนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[22] เตสํ เตสนฺติ อนวเสสปริยาทานํ, เตน เย สุตฺเต วุตฺตา จ ธมฺมา, เย จ เตสํ การณภูตํ, เตสํ สพฺเพสมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ปน โส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปิยายิตพฺพชาติยนฺติ เปมนียสภาวํฯ มิจฺฉาปฏิปทาติ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วาฯ เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปาณาติปาตเจตนา เวรปฺปสวนโต โทสสฺส, เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วา โมหสฺส อุปฺปตฺติการณนฺติ ปาฬิยํ อวุตฺตมฺปิ นยโต นิทฺธาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โทสสฺส…เป.… อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ นิมิตฺตตฺถคฺคหณลกฺขณํ วณฺณสณฺฐานํ, อนุพฺยญฺชนตฺถคฺคหณลกฺขณํ อนุพฺยญฺชนนฺติ ‘‘นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ นิมิตฺตํ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํฯ อนุพฺยญฺชนํ หตฺถปาทหสิตกถิตาทิฯ