‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ…เป.… ชรามรณสฺสา’’ติอาทินา ชรามรณโต ปฏฺฐาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา มหาคหนํ ฉินฺทิตุํ นิสานสิลายํ ผรสุํ นิเสนฺโต วิย กิเลสคหนํ ฉินฺทิตุํ โลกนาโถ ญาณผรสุํ เตเชนฺโต พุทฺธภาวาย เหตุสมฺปตฺติยา ปริปากคตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาเปนฺโต อนฺตรนฺตรา นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน อเนกาการโวการสงฺขาเร สมฺมสนฺโต ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ยํ ญาณํ ปวตฺเตสิ, ตํ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิรญาณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.141) อาคตํ, ตํ เทวสิกํ วฬญฺชนกสมาปตฺตีนํ ปุเรจรานุจรญาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ ปน วกฺขติ ‘‘ญาณวชิรโมหชาลปทาลน’’นฺติ, ตํ สห วิปสฺสนาย มคฺคญาณํ เวทิตพฺพํฯ เอตํ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ อธิปฺเปตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมุโน’’ติอาทิมาหฯ

เทสนายาติ กรณตฺเถ อิทํ กรณวจนํฯ นิยุตฺโตติ เอตฺถ เหตุอตฺโถ อนฺโตนีโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิทฺธาเรตฺวา โยชิโต’’ติ อาหฯ

เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารวิภงฺควณฺณนา

[11] ชาติลิงฺคกาลสาธนวิภตฺติสงฺขฺยาวิเสสาทิโต สทฺทโต ปทวิจโย กาตพฺโพฯ ตตฺถ กริยมาโน จ ยถาสภาวนิรุตฺติยา เอว กโต สุกโต โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ นามปทํ …เป.… อยํ สทฺทโต ปทวิจโย’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปนาย’’นฺติอาทิมาหฯ วตฺตพฺพอตฺถสํวณฺณนาติ ตํตํปทวจนียสฺส อตฺถสฺส เภทํ วตฺวา ปริยาเยหิ วิวริตฺวา กถนํฯ

วิจิยมานสฺส สุตฺตปทสฺสาติ ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตสุตฺตปทสฺสฯ ‘‘สุตฺตนฺตรปทานิปิ ปุจฺฉาวเสเนว ปวตฺตานี’’ติ วทนฺติ ‘‘น สพฺพมฺปิ สุตฺตปท’’นฺติฯ เอกสฺเสว ปทสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ อตฺถานํ อุทฺธาโร อตฺถุทฺธาโรฯ เอกสฺเสว ปน อตฺถสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ ปทานํ อุทฺธาโร ปทุทฺธาโรฯ สพฺเพ หิ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ลพฺภมาเน สพฺเพ ปทตฺเถฯ

นว สุตฺตนฺเตติ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวปฺปกาเร สุตฺตสฺมิํ อาเนตฺวา วิจินตีติ โยชนาฯ อถ วา ‘‘สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต’’ติ อิมินา ปวิจยลกฺขเณน หาเรน สุตฺตเคยฺยาทีนิ สพฺพานิปิ นวปฺปการานิ สุตฺตานิ วิจินตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สุตฺตเคยฺยาทิเก’’ติอาทิฯ

‘‘โกสลานํ ปุรา รมฺมา’’ติอาทิกา (สุ. นิ. 982) ฉปญฺญาส คาถา วตฺถุคาถาฯ ‘‘ปารายนมนุคายิสฺส’’นฺติ (สุ. นิ. 1137 อาทโย) ปน อาทิกา เอกูนวีสติ คาถา อนุคีติคาถาฯ อิทํ นามํ กตนฺติ อิทํ ‘‘ปารายน’’นฺติ นามํ กตํฯ เตนาห ‘‘ปารํ คมนียา อิเม ธมฺมา, ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายนนฺเตฺวว อธิวจน’’’นฺติ (สุ. นิ. ปารายนตฺถุติคาถา; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถา 149 อาทโย)ฯ พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานนฺติ อิมสฺส วิจยหารวิภงฺคสฺส เทสนากาเล อายสฺมา มหากจฺจาโน อตฺตโน พุทฺธิยํ วตฺตมานํ กตฺวา เอวมาหาติ โยชนาฯ

เอกํสพฺยากรณสฺส อยนฺติ เอกํสพฺยากรณียา, เอกํเสน วา พฺยากาตพฺพตฺตา เอกํสพฺยากรณียา, เอกํสพฺยากรณโยคฺคาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ฐปนียาติ ฐเปตพฺพตฺตา อพฺยากรณียาติ อตฺโถฯ สมยนฺตรปริจเยน นิวารณธมฺมํ ปติ สํสยปกฺขนฺโท ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วิมติจฺเฉทน’’นฺติฯ ปกติยา ปน นิวารณธมฺมํ อชานนฺโต ญาตุกามตาย ปุจฺฉตีติ อทิฏฺฐโชตนาย ปุจฺฉาปิ สิยาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โลกสฺส นิวารณาทีนิ อชานนฺเตนา’’ติฯ

เอกวตฺถุปริคฺคหาติ เอกสฺส อภิเธยฺยตฺถสฺส คหณโตฯ

วิมุตฺติปริปาจกอินฺทฺริยานิ วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตสฺส สทฺธาทโย ธมฺมา, กิํ ปเนตฺถ อริยานมฺปิ อินฺทฺริยโลเกน สงฺคโห โหตีติ อาห ‘‘ปริยาปนฺนธมฺมวเสนา’’ติอาทิฯ

กาฬปกฺขจาตุทฺทสีฆนวนสณฺฑเมฆปฏลจฺฉาทนอฑฺฒรตฺตีนํ วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคเตนฯ วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉายฯ เตนาห ‘‘วิจิกิจฺฉาเหตู’’ติฯ ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ อสฺส พฺรูมี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชปฺปา ตณฺหา อสฺส โลกสฺสา’’ติ อาหฯ

‘‘สพฺพสตฺตาน’’นฺติอาทินา, ‘‘สพฺพโสวา’’ติอาทินา จ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สาติสยํ อวิชฺชาย นีวรณภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ (ธ. ป. 304; เนตฺติ. 11), รตฺโต อตฺถํ น ชานาตี’’ติ (เนตฺติ. 11, 27) คาถาทฺวเยนาปิ อนุคีติวิจยํ ทสฺเสตีติ โยเชตพฺพํฯ

รูปาวจราติ รูปาวจรสตฺตาฯ วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจนสฺส การณวจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยโต วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจนํฯ ตํ วฏฺฏทุกฺขํ อนวเสสปริยาทานวเสน สงฺขารทุกฺขตาคหเณนฯ

เอกาธารนฺติ เอกวตฺถุ อธิฏฺฐานํฯ นิวารณํ วิกฺขมฺภนํ ปิธานํ สมุจฺเฉโทติ อตฺถทฺวยสฺส ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘อเนกาธารํ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ…เป.… ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.1041; จูฬนิ. อฏฺฐ. 3)ฯ ตสฺสตฺโถ ‘‘นิวารณสงฺขาตํ วิกฺขมฺภนํ, สํวรํ, ปิธานญฺจ กเถหี’’ติฯ

‘‘โวทาน’’นฺติ อิมินา โสตานํ วิกฺขมฺภนวิสุทฺธิ, ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา สมุจฺเฉทวิสุทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตํ วิวริตุํ ‘เอว’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติฯ ตถา จาห ‘‘โวทายติ…เป.… อริยมคฺโค’’ติฯ

ทิฏฺฐิมานาวิชฺชาโสตาปิ ตณฺหาโสตานุคาติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน อนุโรธวเสนา’’ติฯ อุปจารวเสนาติ นิสฺสิตุปจารวเสนฯ สพฺพสฺมาติ จกฺขุโต ยาว มนโตติ สพฺพสฺมา ทฺวารโตฯ สพฺพปฺปกาเรนาตฺติ ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสนอุนฺนมนาทิปฺปกาเรนฯ

ตเมว สตินฺติ ยายํ สติ ปุพฺพภาเค โสตานํ วิกฺขมฺภนวเสน วุตฺตา, ตเมว สติํฯ มคฺคกฺขเณ โสตานํ สํวรํ ปิธานํ พฺรูมิฯ ยสฺมา ปน ปิธายิกาปิ สติ มคฺคกฺขเณ ปญฺญานุคา, ปญฺญากิจฺจเมเวตฺถ อธิกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ

สํวรปิธานานนฺติ เอตฺถ สํวรสทฺเทน นิวารณํ วุตฺตํฯ

ยสฺมิํ ยสฺมิํ อริยมคฺเค อนธิคเต ยํ ยํ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชนารหํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ อธิคเต ตํ ตํ วิญฺญาณํ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌติ สทฺธิํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตนามรูเปนาติ อาห ‘‘ตสฺส ตสฺส วิญฺญาณสฺส นิโรเธน สเหวา’’ติฯ อนุปฺปาทนิโรโธ หิ เอตฺถ ‘‘นิโรโธ’’ติ อธิปฺเปโต อนุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อธิปฺเปตตฺตาติฯ อนุสนฺธียติ เอเตนาติ อนุสนฺธิ, อิธ ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถฯ

สห วิสเยน ทสฺเสตุนฺติ เอตฺถ สจฺจานิ เอว วิสโยฯ ปหาตพฺพสภาวํ สมุทยสจฺจํ, ตสฺส วิสโย ทุกฺขสจฺจํฯ ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.53, 57) หิ วุตฺตํฯ ปหายกสภาวํ มคฺคสจฺจํ, ตสฺส วิสโย นิโรธสจฺจนฺติ อาห ‘‘สห วิสเยน…เป.… สจฺเจสู’’ติฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสุ ปหียตี’’ติ อารทฺธํ, ‘‘ทสฺสเนน ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ, ภาวนาย สตฺต สํโยชนานิ ปหียนฺตี’’ติ ปน วิภาควจนเมว วตฺตนฺติ อาห ‘‘ปหายกวิภาคมุเขน ปหาตพฺพวิภาคํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ

นิรวเสสกามราคพฺยาปาทา ตติยมคฺเคน ปหียนฺติ, อิตเร จตุตฺถมคฺเคนาติ วุตฺตํ ‘‘อิตเรหิ ปน นิรวเสส’’นฺติฯ ตตฺถาติ กมฺมวิปากวฏฺฏปฺปเภเทน เตธาตุเก ภวตฺตเยฯ สํโยชนวเสนาติ สพฺพทา โยชนวเสน พนฺธนวเสนฯ

[12] อคฺคผลญาณตาย เอกมฺปิ สมานํ ตนฺนิมิตฺตสฺส ขยานุปฺปาทารมฺมณสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส วเสน ผลโวหาเรน ทฺเว นามานิ ลภติฯ

โสมนสฺสนามลาโภ อิมินา อารมฺมณสงฺเกเตนาติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ขเย…เป.… สมญฺญายา’’ติ อาหฯ

[13] ตคฺคหเณเนวาติ ผสฺสปญฺจมกปญฺจรูปินฺทฺริยคฺคหเณเนวฯ สหจรณาทินาติ สหชาตาทิอนนฺตราทิปจฺจยภาเวน เจว นิสฺสยารมฺมณาทินา จฯ ‘‘สมฺปยุตฺต’’นฺติ อิมินา สหิตตา อวิสิฏฺฐตา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อวิภาเคน คหณียภาวํ สนฺธายา’’ติฯ

กถํ สมาธินฺทฺริยํ อุปฺปาเทตีติ อาห ‘‘สติคฺคหเณน เจตฺถ ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ อิธาธิปฺเปต’’นฺติฯ น หิ สมาธินา ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ สมฺภวติฯ

ปทหติ เอเตนาติ ปธานํ, วีริยํฯ เตติ วีริยสงฺขาราฯ เอกรเสนาติ ยถา อินฺทฺริยานิ เอกรสานิ โหนฺติ, เอวํ เอกรสภาเวน สรณโต ปวตฺตนโตฯ ตถา ปวตฺติยา เอว สุฏฺฐุ วต วีริยํ วาเหสีติ โยคินา สงฺกปฺเปตพฺพโต ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ‘‘สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เอวํ เม…เป.… เหตุภาวโต’’ติฯ

อิทฺธิสทฺทสฺส ปฐโม กตฺตุอตฺโถ, ทุติโย กรณตฺโถ วุตฺโต, ปาทสทฺทสฺส เอโก กรณตฺโถ เอวฯ ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธี วุตฺตา, น จ อิชฺฌนฺติฯ ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธี ปชฺชนกรเณน ปาเทน สมานาธิกรณา น โหนฺตีติ ‘‘ปฐเมน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท’’ติ กถํ สกฺกา วตฺตุํ, ตถา อิทฺธิกิริยากรเณน สาเธตพฺพา พุทฺธิสงฺขาตา อิทฺธิ ปชฺชนกิริยากรเณน ปชฺชิตพฺพาติ ทฺวินฺนํ กรณานํ น สมานาธิกรณตา สมฺภวตีติ ‘‘ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท’’ติ กถํ สกฺกา วตฺตุนฺติ เจ? สกฺกา, ปาทสฺส อิชฺฌมานโกฏฺฐาส อิชฺฌนกรณูปายภาวโตฯ อถ วา ‘‘ปฐเมน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท, ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ เอวํ โยชนโตฯ กถํ? อนนฺตรตฺโถ ปจฺจาสตฺติญาเยน อิธ ปฐโมติ อธิปฺเปโต, ตโต ปุริโม ทุติโยติฯ

‘‘ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวา ลภติ สมาธิ’’นฺติอาทิ (วิภ. 432) วจนโต ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ เอตฺถาปิ ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิญฺญายติฯ อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสเนว ปน ‘‘ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธี’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 431) วุตฺตํ, ตสฺมา อิธาปิ ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ เวทิตพฺโพฯ ตํ ปน ฉนฺทํ วุตฺตนเยน สทฺธาสีเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ ปธาน’’นฺติ วา วีริยํ วุตฺตํฯ วีริยสทฺทาเปกฺขาสหิตํ เอกวจเนน วตฺวา จตุพฺพิธสฺสปิ วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา นิพฺพตฺเตตพฺพธมฺมวิภาเคน จ ‘‘อิเม สงฺขารา’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปธานภูตา สงฺขาราติ เอวํ สมาโส เวทิตพฺโพฯ สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถญฺเจตฺถ ปธานคฺคหณํฯ อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํฯ ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อญฺญสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ ปธานภูตา เสฏฺฐภูตาติ อตฺโถฯ

วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส ‘‘วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ (วิภ. 435) ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํฯ ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ ‘‘วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธี’’ติ, ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนตฺถํฯ ทฺเว เอว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ, ปธานสงฺขาโร จฯ ฉนฺทาทโย สมาธิวิเสสนานิฯ ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติฯ

วีริยญฺจ สมาธิํ วิเสเสตฺวา ฐิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติฯ ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโฐ สมาธิ ตถา วิสิฏฺเฐเนว เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร, เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ วุตฺตาฯ วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอปสฺสยนวเสน โหตีติ ฉนฺทสมาธิ…เป.… อิทฺธิปาทนฺติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาทสทฺเทน อุปายตฺเถน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติฯ ตถา หิ อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. 457) ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตาฯ ปญฺหาปุจฺฉเก จ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติ (วิภ. 462) อารภิตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโตฯ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํฯ อญฺญถา จตุพฺพิธตาว น โหตีติฯ อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตทงฺคสมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตฺตํ วตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตสฺส อวจนํ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป.… อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ (วิภ. 432) ภาเวตพฺพานํ อิทฺธิปาทานํ วุตฺตตฺตาฯ ภาวิติทฺธิปาทสฺส หิ สจฺฉิกาตพฺพา ผลปริยาปนฺนา อิทฺธิปาทาติฯ

โวสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ, ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตาฯ ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ตทงฺคสมุจฺเฉทปฺปกาเรน, ตนฺนินฺนภาวารมฺมณปฺปกาเรน จฯ ปริณมนฺตํ วิปสฺสนกฺขเณฯ

[14] ปุพฺพภาคปญฺญายาติ เอกาวชฺชนนานาวชฺชนวีถีสุ ปวตฺตอุปจารปญฺญายฯ อธิคมปญฺญายาติ อปฺปนาปญฺญายฯ ปุน ปุพฺพภาคปญฺญายาติ นานาวชฺชนุปจารปญฺญาย, ปฏิสนฺธิปญฺญาย วาฯ อุปจารปญฺญายาติ เอกาวชฺชเน, สพฺพตฺถ วา ปวตฺตอุปจารปญฺญายฯ

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโยปีติ ยถาวุตฺตาย ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวิจโยปิฯ วุตฺตนยานุสาเรนาติ อทิฏฺฐโชตนา, วิมติจฺเฉทนา จาติ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุคมเนนฯ

[15] เสเข อเสเขติ เสกฺเข อริยปุคฺคเล, อเสกฺเข อริยปุคฺคเลฯ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหาเนติ วิปสฺสนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ปวตฺตกิเลสปฺปหาเน, ปหานาภิสมเยติ อตฺโถฯ

‘‘ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปาฬิํ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนี’’ติ วจนํ เอวมฺเปตฺถ ปฐนฺตีติ ทสฺเสตุํฯ

เสสสํกิเลสโวทานธมฺมาติ เคธโต อวสิฏฺฐสํกิเลสธมฺมา จ สพฺพโวทานธมฺมา จฯ อภาเวนาติ อภาวเนน อภาวกรเณนฯ

ปโยคปรกฺกมนฺติ ภุสํ โยโค ปโยโค, ปโยโคว ปรกฺกโม ปโยคปรกฺกโม, จิตฺตํฯ อุกฺขิปตีติ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อเทนฺโต กุสลปกฺเข อุทฺธํ ขิเปนฺโต วิย ปวตฺตติฯ ปธานวีริยนฺติ อกุสลานํ อนุปฺปาทนฏฺเฐน อุตฺตมวีริยํฯ โยเชตพฺพานีติ ‘‘อาเสวมาโน วายมตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานนฺติ ภูมิลทฺธารมฺมณาธิคฺคหิตาวิกฺขมฺภิตาสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนานํฯ

[16] ‘‘อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยานี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปฐมมคฺเค สทฺธาทโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อินฺทฺริยคฺคหณญฺจ ปาฬิยํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อสุภานุปสฺสนา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘สติปฏฺฐานภาวนาย สุนิคฺคหิโต กามวิตกฺโก’’ติฯ สมาธิ อุปฺปชฺชมาโน กามวิตกฺกมฺปิ นิคฺคเหตฺวา เอว อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนวชฺชสุขปทฏฺฐาเนนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสุ อารทฺธวีริโย’’ติอาทินา ธมฺมจฺฉนฺทโต อุปฺปชฺชมาโน วีริยจฺฉนฺโท ขนฺติํ ปริพฺรูเหตีติ ทสฺเสติฯ อนวชฺชธมฺมานํ อุปการกธมฺมาเสวนํ วิย อนุปการกธมฺมปริวชฺชนมฺปิ ปญฺญานิเสวเนเนว โหตีติ อาห ‘‘สมาธิอาทีน’’นฺติอาทิฯ

[17] สพฺพธมฺมาธิฏฺฐานํ เทสนํ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน วิภชิตุํ ‘‘โลโก นามา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพธมฺมานนฺติ…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติ อาหฯ มหคฺคตธมฺเมสุ ฐานํ ตํสมฺปาทนาวฯ ตถา เสเสสุฯ วฑฺฒิยมาเนสูติ ยถา วิมุตฺติํ ปริปาจยนฺติ, เอวํ พฺรูหิยมาเนสุฯ

ทสฺสนปริญฺญาติ รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณโต, ปจฺจยโต จ ปริชานนาฯ เตนาห ‘‘ญาตปริญฺญา’’ติฯ

ปฏิปกฺขวิธมเนน สทฺธิํ ลกฺขณตฺตยวิภาวนา อิธ ‘‘ภาวนาปริญฺญา’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ภาวนา…เป.… ปริญฺญา จา’’ติ ฯ ทสฺสนตฺถา ปริญฺญา ทสฺสนปริญฺญา, ภาวนตฺถา ปริญฺญา ภาวนาปริญฺญาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

กกฺขฬผุสนาทีติ กกฺขฬาทิผุสนาทิฯ อภิชานิตฺวาติ อภิญฺญาย ปญฺญาย ชานิตฺวา, ฐิตสฺส อภิชานนเหตุ วาติ อตฺโถฯ อตฺโถติ ผลํฯ นโยติ วุตฺตนโยฯ

‘‘ยํ อสงฺขต’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ จตุนยโกวิโทติ เอกตฺตนานตฺตาทินยจตุกฺเก นิปุโณฯ เทสนายุตฺติกุสโลติ ธมฺมานํ เทสนาวิธิมฺหิ กุสโลฯ

สทิสี กาตพฺพา สํสนฺทนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อาเนตพฺพา ‘‘อยํ เทสนา อิมาย เทสนาย เอวํ สํสนฺทตี’’ติฯ อตฺถโต อเปตนฺติ อยุตฺตตฺถํฯ อสมฺพนฺธตฺถนฺติ อญฺญมญฺญํ อสมฺพนฺธปทตฺถํฯ นนุ ปฏฺฐานวิจาโร นยวิจาโร วิย หาเรหิ อสมฺมิสฺโส วิจารณนฺตโรติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ อิธ นิกฺขิตฺโตติ อิธ สุตฺตวิจเย สุตฺตตฺถวิจารภาวโต นิกฺขิตฺโต, เอเตน วา ปฏฺฐานสฺส หารนฺโตคธภาวทสฺสเนเนว มูลปทานํ วิย ปฏฺฐานสฺส ปทตฺถนฺตราภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ สํวณฺณิยมานสุตฺตํ สนฺธายาหฯ กสฺมิํ วา ปเทติ สํวณฺณิยมานํ คาถํ สนฺธายาหฯ ตพฺพิจเยนาติ ปุจฺฉาทิวิจเยน, อสฺสาทาทิวิจเยน จฯ

วิจยหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[18] เอวเมตสฺส สุตฺตสฺส อตฺโถ น คเหตพฺโพ, เอวํ ปน คเหตพฺโพติ อคฺคเหตพฺพคเหตพฺพานํ อตฺถานํ วิชหนคฺคหณตฺถาย ยุตฺตายุตฺติวิจารณายํ วชฺเชตพฺเพสุ ตาว ปฐมํ ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตถากาเรน คยฺหมานา สุตฺตตฺถา วิสโย’’ติ ยถา ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498; วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.14; สํ. นิ. ฏี. 1.1.213)ฯ วชฺเชตพฺพภาวโต หิ สุตฺตปเทหิ สุตฺตตฺเถ วิเวจิเต คเหตพฺพภาโว จ อวสิฏฺโฐ โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เมตฺตาวิหารสฺส สโต พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติ น ยุชฺชติ เทสนา, ‘พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’ติ ยุชฺชติ เทสนา’’ติ (เนตฺติ. 21)ฯ

ยุตฺตินิทฺธารเณน อยถาสภาวโต วิเวจิตฺวา ยถาสภาวโต ธมฺมสฺส คหณการณานิ กเถนฺโต ‘‘มหนฺตา อปทิสิตพฺพา เอเตสนฺติ มหาปเทสา’’ติ อิมมตฺถมาห ‘‘พุทฺธาทโย’’ติอาทินาฯ ปติฏฺฐานานีติ ปติฏฺฐานสาธนานิฯ เสเสสูติ สงฺฆาปเทสาทีสุฯ ปฐมตฺโถ เอว หิ อิธ ปาฬิ อาคโต, วินิจฺฉยเน การณํ มหาปเทโสติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺโตตรณาทีติ อาทิสทฺเทน สุตฺตาโนตรณาทิปิ สงฺคยฺหติฯ สุตฺโตตรณวินยสนฺทสฺสนานิ หิ เกนจิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยเน การณํฯ สุตฺตาโนตรณวินยาสนฺทสฺสนานิ ‘‘อธมฺโม’’ติฯ ยทิ เอวนฺติ ยทิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส สุตฺตวินเยหิ สํสนฺทนํ ‘‘ธมฺโม’’ติ, อสํสนฺทนํ ‘‘อธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยการณํ, เอวํ สนฺเตติ อตฺโถฯ สมฺปทียติ ญาปียติ ธมฺโม เอเตหีติ สมฺปทายา, อกฺขาตาโรฯ

วินียนฺติ ราคาทโย เอเตนาติ วินโย, การณํฯ เตนาห ‘‘ราคาทิวูปสมนิมิตฺต’’นฺติฯ กิํ ปน ตํ? สาธิฏฺฐานสมถวิปสฺสนาทิธมฺมาฯ เย ปรโต ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธงฺคมา ธมฺมา’’ติ (เนตฺติ. 24) วกฺขติฯ

วินยมหาปเทสา กปฺปิยานุโลมโต อนุโลมกปฺปิยํ นาม, ตํสทิสตาย สุตฺตนฺตมหาปเทสาปิ อนุโลมกปฺปิยนฺติ อฏฺฐกถาโวหาโรฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ อนุโลมกปฺปิยนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตา ภควโต ปกิณฺณกเทสนา อฏฺฐกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนานุรูเปน วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา อาจริยวาโท นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาจริยวาโท นาม อฏฺฐกถา’’ติฯ ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารุฬฺโห เอว หิ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ฐปิโตฯ อตฺตโนมติ เถรวาโทฯ