สามตฺถิยโต – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ (สํ. นิ. 4.28; มหาว. 54), สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสา’’ติ (ธ. ป. 129) จ, ตถา ‘‘สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา…เป.… ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.556; 3.308; ม. นิ. 1.77, 232, 459, 509; 2.309; 3.230; วิภ. 642)ฯ เอตฺถ หิ สติปิ สพฺพสทฺทสฺส อนวเสสสตฺตวาจกตฺเต อาทิตฺตตา สาเปกฺขสฺเสว อตฺถสฺส วาจกตฺตา ปเทสวาจี สพฺพสทฺโท, โลกสทฺโทปิ สตฺตวาจีฯ สตฺตารมฺมณา หิ อปฺปมญฺญาติฯ ตถา ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติ (ธ. ป. 294-295) สพฺเพน สพฺพํ หิ สปฏิกฺเขปโต, มาตุปิตุฆาตกมฺมสฺส จ มหาสาวชฺชตาปเวทนโต, อิธ จ ตทนุญฺญาย กตาย มาตุปิตุฏฺฐานิยา ตาทิสา เกจิ ปาปธมฺมา เวเนยฺยวเสน คหิตา วิญฺญายติฯ เก ปน เตติ? ตณฺหามานาฯ ตณฺหา หิ ชนนี สตฺตานํฯ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริส’’นฺติ (สํ. นิ. 1.55-57) หิ วุตฺตํฯ ปิตุฏฺฐานิโย มาโน ตํ นิสฺสาย อตฺตสมฺปคฺคณฺหโต ‘‘อหํ อสุกสฺส รุญฺโญ, ราชมหามตฺตสฺส วา ปุตฺโต’’ติ ยถาฯ สามตฺถิยาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน เทสปกติอาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ

ลพฺภมานปทตฺถนิทฺธารณมุเขนาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต ลพฺภมานอสฺสาทาทิหารปทตฺถนิทฺธารณทฺวาเรนฯ ยถาลกฺขณนฺติ ยํ ยํ ลกฺขณํ, ลกฺขณานุรูปํ วา ยถาลกฺขณํฯ เหตุผลาทีนิ อุปธาเรตฺวา โยเชตพฺพานิ เตสํ วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ เหตุผลาทโย เย ยสฺมิํ หาเร สวิเสสํ อิจฺฉิตพฺพา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา

1. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา

[5] อนฺวตฺถสญฺญตนฺติ อตฺถานุคตสญฺญภาวํ, ‘‘เทสนาหาโร’’ติ อยํ สญฺญา อนฺวตฺถา อตฺถานุคตาติ อตฺโถฯ

อวุตฺตเมวาติ ปุพฺเพ อสํวณฺณิตปทเมวฯ ‘‘ธมฺมํ โว’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.420) วจนสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตปิฏกสฺส หิ พุทฺธวจนสฺส สํวณฺณนาลกฺขณํ เนตฺติปฺปกรณํ, ตญฺจ ปริยตฺติธมฺมสงฺคาหเก สุตฺตปเท สํวณฺเณตพฺพภาเวน คหิเต คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘เทสนาหาเรน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ

เยสํ อสฺสาทาทีนํ วิภชนลกฺขโณ เทสนาหาโร, เต คาถาย, อิธาปิ จ อาคเต ‘‘อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทินา อุทาหรณวเสน วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถายํ วุตฺโต กตโม อสฺสาโทฯ อถ วา ‘‘อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทินา โย อิธ อสฺสาทาทีนํ อุทฺเทโส, ตตฺถ กตโม อสฺสาโทติ เจติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ กมฺมกรณตฺถภินฺนสฺส วิสยวิสยิตาลกฺขณสฺส อสฺสาททฺวยสฺส นิทสฺสนตฺถํ คาถาทฺวยุทาหรณํ, ตถา กามวิปริณามลกฺขณสฺส, วฏฺฏทุกฺขลกฺขณสฺส จาติ ทุวิธสฺสาปิ อาทีนวสฺส นิทสฺสนตฺถํ ‘‘อริยมคฺโค นิพฺพาน’’นฺติ ทุวิธสฺสาปิ นิสฺสรณสฺส นิทสฺสนนิทสฺสนตฺถญฺจ ทฺเว ทฺเว คาถา อุทาหฏาฯ

ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ (ชา. 1.10.102-103; เนตฺติ. 5, 26, 31; เปฏโก. 22) เอตฺถ ธมฺมจาริโน มคฺคผลนิพฺพาเนหิ สาติสยารกฺขา สมฺภวติ, สมฺปตฺติภวสฺสาปิ วิปริณามสงฺขารทุกฺขตาหิ ทุคฺคติภาโว อิจฺฉิโตวาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิสฺสรณํ อนามสิตฺวา’’ติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคตี’’ติฯ

อเวกฺขสฺสูติ วิธานํฯ ตสฺสา ปน อเวกฺขาย ปวตฺติอากาโร, วิสโย, กตฺตา จ ‘‘สุญฺญโต, โลกํ, โมฆราชา’’ติ ปทตฺตเยน วุตฺตาติ อาห – ‘‘สุญฺญโต…เป.… อาณตฺตี’’ติฯ ตตฺถ สงฺขารานํ สุญฺญตา อนตฺตสภาวตาย, อตฺตสุญฺญตาย จ สิยาฯ ยโต เต น วสวตฺติโน, อตฺตสารวิรหิตา จ, ยโต เต อนตฺตา, ริตฺตา, ตุจฺฉา จ อตฺตนา, ตทุภยํ ทสฺเสติ ‘‘อวสวตฺติตา’’ติอาทินาฯ เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ ปฏิปตฺติยา มจฺจุตโร ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ปริกปฺเปตฺวา วิธิยมานสฺส มจฺจุตรณสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา เทสนาย ปจฺจกฺขโต สิชฺฌมานํ สาติสยํ ผลนฺติ อาห ‘‘ตสฺส ยํ…เป.… ผล’’นฺติฯ

[6] อุทาหรณวเสนาติ นิทสฺสนวเสนฯ ตตฺถ ‘‘ปุคฺคลวิภาเคนา’’ติ อิมินา อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลปโยชิโต อสฺสาทาทีสุ ภควโต เทสนาวิเสโสติ ทสฺเสติฯ

ฆฏิตมตฺตนฺติ โสตทฺวารานุสาเรน มโนทฺวาริกวิญฺญาณสนฺตาเนน อาลมฺพิตมตฺตํฯ สสฺสตาทิอาการสฺสาติ สสฺสตุจฺเฉทาการสฺสฯ อิทญฺหิ ทฺวยํ ธมฺมเทสนาย จาเลตพฺพํ, น อนุโลมิกขนฺติ, ยถาภูตญาณํ วาฯ เอตสฺมิญฺหิ จตุกฺเก อาสยสามญฺญตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสญฺญิต’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.136; ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา, เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา);

จลนายาติ วิกฺขมฺภนายฯ ปรานุวตฺติยาติ สมุจฺเฉทนายฯ อุคฺฆฏิเต ชานาตีติ อุคฺฆฏิตญฺญูติ มูลวิภุชาทิปกฺเขเปน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ วิปญฺจิตนฺติ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิย ภาวนปุํสกนิทฺเทโสติ อาห ‘‘มนฺทํ สณิก’’นฺติฯ นิสฺสรณอาทีนวนิสฺสรณอสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานํ วิภาวนา เวเนยฺยตฺตยวินยนสมตฺถาฯ

จตฺตาโรติ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ อสฺสาโท อาทีนโว จ อสฺสาโท นิสฺสรณญฺจาติ เอเต จตฺตาโรฯ ยทิ นิสฺสรณวิภาวนา เวเนยฺยวินยนสมตฺถา, กสฺมา ปญฺจโม น คหิโตติ อาห ‘‘อาทีนวาวจนโต’’ติฯ ยทิ หิ อุคฺฆฏิตญฺญุํ สนฺธาย อยํ นโย วุจฺจติ, นิสฺสรณมตฺเตน สิทฺธํ สิยาฯ อถ วิปญฺจิตญฺญุํ, เนยฺยํ วา, อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ อสฺสาโท จ อาทีนโว นิสฺสรณญฺจ วตฺตพฺโพ สิยา? ตถา อปฺปวตฺตตฺตา น คหิโตฯ เตนาห ‘‘อาทีนวาวจนโต’’ติอาทิฯ เทสนนฺติ สามญฺญโต คหิตํ ‘‘สุตฺเตกเทสํ คาถํ วา’’ติ วิเสเสติฯ ปทปรมอคฺคหณญฺเจตฺถ สอุปายสฺส นิสฺสรณสฺส อนามฏฺฐตฺตาฯ

‘‘กลฺยาณ’’นฺติ อิมินา อิฏฺฐวิปาโก, ‘‘ปาปก’’นฺติ อนิฏฺฐวิปาโก อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อยํ อสฺสาโท, อยํ อาทีนโว’’ติฯ ลาภาทีนํ ปุญฺญผลตฺตา ตทนุโรธํ วา สนฺธาย ‘‘อยํ อสฺสาโท’’ติ วุตฺตํฯ ตพฺพิปริยาเยน อลาภาทีนํ อาทีนวตา เวทิตพฺพาฯ

กามาติ กิเลสกามสหิตา วตฺถุกามาฯ วิรูปรูเปนาติ อปฺปติรูปากาเรนฯ มเถนฺตีติ มทฺทนฺติฯ ปพฺพชิโตมฺหีติ ปพฺพชฺชํ อุปคโต อมฺหิฯ อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํฯ สามญฺญนฺติ สมณภาโวฯ สมิตปาปภาโวเยว เสยฺโย สุนฺทรตโรฯ

ตตฺถ ‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา’’ติ อยํ อสฺสาโท, ‘‘วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติ อยํ อาทีนโว, ‘‘อปณฺณกํ สามญฺญ’’นฺติ อิทํ นิสฺสรณนฺติ อาห ‘‘อยํ…เป.… นิสฺสรณญฺจา’’ติฯ

ผลาทีนํ เอกกวเสน จ ติกวเสน จ ปาฬิยํ อุทาหฏตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทุกวเสนปี’’ติฯ

สุขา ปฏิปทา, ทุกฺขา ปฏิปทาติ ยา ทฺเว ปฏิปทา, ตาสุ เอเกกา ทนฺธขิปฺปาภิญฺญตาย ทฺเว ทฺเว โหนฺตีติ อาห ‘‘ปฏิปทาภิญฺญากโต วิภาโค ปฏิปทากโต โหตี’’ติฯ กตปุพฺพกิจฺจสฺส ปถวีกสิณาทีสุ สพฺพปฐมํ ‘‘ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิกาโร ปฐมสมนฺนาหาโรฯ อุปจารนฺติ อุปจารชฺฌานํฯ ปฏิปชฺชิตพฺพตาย ฌานมฺปิ ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ ตทญฺญา เหฏฺฐิมปญฺญโต อธิกา ปญฺญาติ กตฺวา ‘‘อภิญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ

กิเลเสติ นีวรณปฺปกาเร, ตํสหคตกิเลเส จฯ องฺคปาตุภาวนฺติ วิตกฺกาทิฌานงฺคปฏิลาภํฯ

อภินิวิสนฺโตติ ปฏฺฐเปนฺโตฯ รูปารูปํ ปริคฺคณฺหนฺโตติ รูปารูปธมฺเม ลกฺขณาทีหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺโตฯ ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส มคฺคปาตุภาวทนฺธตา จ นามรูปววตฺถานาทีนํ กิจฺฉสิทฺธิยา สิยาติ น รูปารูปปริคฺคหกิจฺฉตาย เอว ทุกฺขาปฏิปทตา วตฺตพฺพาติ เจ? น, นามรูปววตฺถาปนาทีนํ ปจฺจนีกกิเลสมนฺทตาย สุขสิทฺธิยมฺปิ ตถาสิทฺธวิปสฺสนาสหคตานํ อินฺทฺริยานํ มนฺทตาย มคฺคปาตุภาวโตฯ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ อกิจฺเฉนปิ ปริคฺคเหตฺวา, กิจฺเฉน ปริคฺคหิเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เอวํ เสเสสุปิฯ นามรูปํ ววตฺถาเปนฺโตติ ‘‘นามรูปมตฺตเมตํ, น อญฺโญ โกจิ สตฺตาทิโก’’ติ ววตฺถาปนํ กโรนฺโตฯ

กตโร ปเนตฺถ วาโร ยุตฺตรูโปติ? โย โกจิ สกิํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ, อเนกสตกฺขตฺตุนฺติ เอวมาทีสุ หิ วิกฺขมฺภนวาเรสุ สกิํ, ทฺวิกฺขตฺตุญฺจ วิกฺขมฺภนวาโร สุขา ปฏิปทา เอว, น ตโต อุทฺธํ สุขา ปฏิปทา โหติ, ตสฺมา ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภนวารโต ปฏฺฐาย ทุกฺขา ปฏิปทา เวทิตพฺพาฯ อปิจ กลาปสมฺมสนาวสาเน อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อุปฺปนฺนสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสสฺส ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภเนน กิจฺฉตาวาโร ทุกฺขา ปฏิปทา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ทนฺธตฺตา ปฏิปทาย เอตสฺส อกิจฺฉตฺเตปิ ปุริมานํ กิจฺฉตฺเต ทุกฺขาปฏิปทตา วุตฺตนยาวฯ ยสฺส ปน สพฺพตฺถ อกิจฺฉตา, ตสฺส ปรมุกฺกํสคตา สุขา ปฏิปทา เวทิตพฺพาฯ

ยถา นามรูปปริคฺคหกิจฺฉตาย มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา วุตฺตา, ตถา ตพฺพิปริยาเยน จตุตฺถี, ตทุภยโวมิสฺสตาวเสน ทุติยา, ตติยา จ ญาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมินา…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘วิปสฺสนาปกฺขิกา เอวา’’ติ วุตฺตํฯ

เหตุปายผเลหีติ เอตฺถ ตณฺหาจริตตา, มนฺทปญฺญตา จ ปฐมาย ปฏิปทาย เหตุ, ตณฺหาจริตตา, อุทตฺถปญฺญตา จ ทุติยาย, ทิฏฺฐิจริตตา, มนฺทปญฺญตา จ ตติยาย, ทิฏฺฐิจริตตา, อุทตฺถปญฺญตา จ จตุตฺถิยาฯ อุปาโย ปน ยถากฺกมํ สติสมาธิวีริยปญฺญินฺทฺริยานิ , สติปฏฺฐานฌานสมฺมปฺปธานสจฺจานิ จ อุปนิสฺสยภูตานิฯ ผลํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานํฯ

สมาธิมุเขนาติ สมาธิมุเขน ภาวนานุโยเคนฯ เตเนวาห ‘‘สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนายา’’ติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ เนตฺติปฺปกรเณฯ วกฺขติ ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผล’’นฺติ, ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติกามธาตุสมติกฺกม’’นฺติ จฯ โสติ อนาคามีฯ

เตนาติ ปฏิปกฺเขนฯ ตโตติ ปฏิปกฺขโตฯ สมานาธิกรณวเสน จ เจโตวิมุตฺติสทฺทานํ สมาสํ กตฺวา ภินฺนาธิกรณวเสน วตฺตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุน ‘‘เจตโส วา’’ติอาทินา อญฺญปทตฺถวเสน เจโตวิมุตฺติปทานํ สมาสํ ทสฺเสติฯ วิญฺญาณปริยาเยน เจโต-สทฺเทน วุตฺตโยชนา น สมฺภวตีติ อาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติฯ

หา-สทฺโท คติอตฺโถ, คติ เจตฺถ ญาณคติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘หาตพฺพาติ คเมตพฺพา’’ติฯ เนตพฺพาติ ญาเปตพฺพาฯ

[7] ตนฺติ ปุคฺคลวิภาคํฯ ญาณวิภาเคนาติ สุตมยาทิญาณปฺปเภเทนฯ นิพฺพตฺตนนฺติ อุปฺปาทนํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อุคฺฆฏิตญฺญุตาติอาทิปุคฺคลวิภาคภูเต เทสนาภาชเนฯ เทสนายนฺติ สุตฺเตฯ ตํ ทสฺเสตุนฺติ ตํ ปุคฺคลวิภาคํ ทสฺเสตุํฯ ‘‘สฺวายํ หาโร กถํ สมฺภวตี’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ

สาติ วุตฺตปฺปการธมฺมตฺถานํ วีมํสนปญฺญาฯ อธิการโตติ ‘‘สตฺถา วา ธมฺมํ เทสยตี’’ติอาทิอธิการโตฯ สามตฺถิยโต อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิเวเนยฺยวินยนสมตฺถภาวโตฯ ปริยตฺติธมฺมสฺส อุปธารณนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อธิการโต สามตฺถิยโต วา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

‘‘วีมํสาทิปริยายวตี ปฐมวิกปฺปวเสน, วีมํสาทิวิภาควตี ทุติยวิกปฺปวเสน, จินฺตาย เหตุภูตาย นิพฺพตฺตา จินฺตามยี’’ติ เอวมาทิวุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา โยเชตุนฺติ อาห ‘‘เสสํ วุตฺตนยเมวา’’ติฯ

สุตจินฺตามยญาเณสูติ สุตมยญาเณ จ จินฺตามยญาเณ จ สุตจินฺตามยญาเณสุ จ สุตจินฺตามยญาเณสูติ เอกเทสสรูเปกเสโส เวทิตพฺโพฯ จินฺตามยญาเณเยว หิ ปติฏฺฐิตา มหาโพธิสตฺตา จริมภเว วิปสฺสนํ อารภนฺติ, อิตเร สุตจินฺตามยญาเณสูติฯ เตหีติ ตถา ปฐนฺเตหิฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, อรูปํ ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา ปฏิปทากถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5) วุตฺตนเยนฯ

[8] ปรโต โฆโส ปจฺจยภูโต เอติสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิเตน จ โยนิโสมนสิกาเรนา’’ติ อิทํ อาวุตฺตินเยน ทุติยํ อาวฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ เตน สาวกานํ ภาวนามยญาณุปฺปตฺติ สงฺคหิตา โหติฯ สาวกานเมว วา ญาณุปฺปตฺติ อิธาธิปฺเปตา อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิวิภาคกถนโตฯ เอตสฺมิํ ปกฺเข ปุพฺเพ วุตฺตเอกเสสนโยปิ ปฏิกฺขิตฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อาสยปโยคปโพธสฺส นิปฺผาทิตตฺตา’’ติ เอเตน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยปริยาปนฺนานิ ปุพฺพเหตุสงฺคหานิ สุตจินฺตามยญาณานิ สนฺธาย ‘‘อิมา ทฺเว ปญฺญา อตฺถี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อตฺถิภาโว เจตาสํ ปฏิปกฺเขน อนุปทฺทุตตา เวทิตพฺพาฯ อปริกฺขตตฺตา อนภิสงฺขตตฺตาฯ สุตมยญาณสฺสาปิ ปุริมสิทฺธสฺสฯ

[9] เทสนาปฏิปทาญาณวิภาเคหีติ นิสฺสรณเทสนาทิเทสนาวิภาเคหิ, ทุกฺขาปฏิปทาทิปฏิปทาวิภาเคหิ, สุตมยญาณาทิญาณวิภาเคหิฯ

อวสิฏฺฐปาริสชฺเชนาติ ขตฺติยคหปติปริสปริยาปนฺเนนฯ อฏฺฐนฺนนฺติ ขตฺติยปริสา พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวติํสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสํ อฏฺฐนฺนํฯ

สมตฺเถตีติ สมตฺถํ สมฺพนฺธตฺถํ กโรติฯ

ตเมว ทฺวาทสปทภาวํ ทีเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตทตฺถสฺสาติ ฉฉกฺกปริยายตฺถสฺส (ม. นิ. 3.420 อาทโย)ฯ สพฺพปริยตฺติธมฺมสงฺคาหกตฺตา ฉฉกฺกปริยายสฺส, ตทตฺถสฺส จ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺเตน สุตฺเตน (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 2.30) สงฺคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺพสฺสาปิ…เป.… วิภาเวนฺโต’’ติฯ วิสยิภาเวน พฺยญฺชนปทานํ, วิสยภาเวน อตฺถปทานํ สมฺพนฺธํ สนฺธายาห ‘‘เตสํ…เป.… สมฺพนฺธภาว’’นฺติฯ

ปทาวยโว อกฺขรานิฯ ปทตฺโถติ ปทตฺถาวยโวฯ ปทตฺถคฺคหณสฺสาติ ปทตฺถาวโพธสฺสฯ วิเสสาธานํ วิเสสุปฺปตฺติฯ วากฺยเภเทติ วากฺยวิเสเสฯ จิตฺตปริโตสนํ จิตฺตาราธนํฯ พุทฺธินิสานํ ปญฺญาย เตชนํ ติกฺขภาวกรณํฯ นานาวากฺยวิสยตาปิ สิทฺธา โหติ ปทาทีหิปิ สงฺกาสนสฺส สิทฺธตฺตา ฯ เอกวากฺยวิสยตาย หิ อตฺถปทานํ สงฺกาสนาทโย ยถากฺกมํ อกฺขราทิวิสยา เอวาติ นิยโม สิยาฯ เอเตนาติ อตฺถปทานํ นานาวากฺยวิสยตฺเถนฯ

อุคฺฆฏนาทิอตฺถานีติ อุคฺฆฏนวิปญฺจนนยนปฺปโยชนานิฯ

[10] อุปติฏฺฐติ เอตฺถาติ อุปฏฺฐิตนฺติ อุปฏฺฐิตสทฺทสฺส อธิกรณตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปติฏฺฐนฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปทกฺกนฺต’’นฺติฯ เตนาห ‘‘อิทํ เนส’’นฺติอาทิฯ ปฏิปตฺติเทสนาคมเนหีติ ปฏิปตฺติคมนเทสนาคมเนหิฯ

‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ…เป.… ชรามรณสฺสา’’ติอาทินา ชรามรณโต ปฏฺฐาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา มหาคหนํ ฉินฺทิตุํ นิสานสิลายํ ผรสุํ นิเสนฺโต วิย กิเลสคหนํ ฉินฺทิตุํ โลกนาโถ ญาณผรสุํ เตเชนฺโต พุทฺธภาวาย เหตุสมฺปตฺติยา ปริปากคตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาเปนฺโต อนฺตรนฺตรา นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน อเนกาการโวการสงฺขาเร สมฺมสนฺโต ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ยํ ญาณํ ปวตฺเตสิ, ตํ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิรญาณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.141) อาคตํ, ตํ เทวสิกํ วฬญฺชนกสมาปตฺตีนํ ปุเรจรานุจรญาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ ปน วกฺขติ ‘‘ญาณวชิรโมหชาลปทาลน’’นฺติ, ตํ สห วิปสฺสนาย มคฺคญาณํ เวทิตพฺพํฯ เอตํ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ อธิปฺเปตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมุโน’’ติอาทิมาหฯ

เทสนายาติ กรณตฺเถ อิทํ กรณวจนํฯ นิยุตฺโตติ เอตฺถ เหตุอตฺโถ อนฺโตนีโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิทฺธาเรตฺวา โยชิโต’’ติ อาหฯ

เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารวิภงฺควณฺณนา

[11] ชาติลิงฺคกาลสาธนวิภตฺติสงฺขฺยาวิเสสาทิโต สทฺทโต ปทวิจโย กาตพฺโพฯ ตตฺถ กริยมาโน จ ยถาสภาวนิรุตฺติยา เอว กโต สุกโต โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ นามปทํ …เป.… อยํ สทฺทโต ปทวิจโย’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปนาย’’นฺติอาทิมาหฯ วตฺตพฺพอตฺถสํวณฺณนาติ ตํตํปทวจนียสฺส อตฺถสฺส เภทํ วตฺวา ปริยาเยหิ วิวริตฺวา กถนํฯ

วิจิยมานสฺส สุตฺตปทสฺสาติ ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตสุตฺตปทสฺสฯ ‘‘สุตฺตนฺตรปทานิปิ ปุจฺฉาวเสเนว ปวตฺตานี’’ติ วทนฺติ ‘‘น สพฺพมฺปิ สุตฺตปท’’นฺติฯ เอกสฺเสว ปทสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ อตฺถานํ อุทฺธาโร อตฺถุทฺธาโรฯ เอกสฺเสว ปน อตฺถสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ ปทานํ อุทฺธาโร ปทุทฺธาโรฯ สพฺเพ หิ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ลพฺภมาเน สพฺเพ ปทตฺเถฯ