[20] อตฺถวิสฺสชฺชเนสูติ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1) สุตฺเต กตปญฺหวิสฺสชฺชเนสุ เจว อฏฺฐกถาย กตอตฺถสํวณฺณนาสุ จฯ ‘‘โวทานิยา’’ติ อิมินา อนวชฺชธมฺมา อิธ กุสลาติ อธิปฺเปตา, น สุขวิปากาติ ทสฺเสติฯ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ มนสา โวโลกยเตติ โยชนาฯ

[21] ยทิ กรณภูตํ, กถํ ตสฺส อตฺถนฺตราภาโวติ อาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิฯ ทิสาภูตธมฺมานํ โวโลกยนสมานยนภาวโต โวหารภูโต, กมฺมภูโต จ นโย, น นนฺทิยาวฏฺฏาทโย วิย อตฺถภูโตติ ‘‘โวหารนโย, กมฺมนโย’’ติ จ วุจฺจติฯ

ทฺวาทสปทวณฺณนา

[23] อปริโยสิเต ปเทติ อุจฺจารณเวลายํ ปเท อสมตฺเต, วิปฺปกเตติ อตฺโถฯ ปริโยสิเต หิ ‘‘ปท’’นฺเตฺว สมญฺญา สิยา, น ‘‘อกฺขร’’นฺติ อธิปฺปาโยฯ ปทสฺส เววจนตาย อตฺถวเสน ปริยายํ ขรนฺตํ สญฺจรนฺตํ วิย โหติ, น เอวํ วณฺโณ อเววจนตฺตาติ อาห ปริยายวเสน อกฺขรณโต’’ติฯ น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชตี’’ติ อิทํ อการาทิวณฺณวิเสสํ สนฺธาย วทติ, น วณฺณสามญฺญํฯ ตสฺส หิ วณฺโณ อกฺขรนฺติ ปริยาโย วุตฺโต เอวาติฯ

อกฺขรสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา ตปฺปสงฺเคน วณฺณสทฺทสฺสปิ วตฺตุํ ‘‘เกนฏฺเฐน วณฺโณ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นนุ ปเทน, วากฺเยน วา อตฺโถ สํวณฺณียติ, น อกฺขเรนาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘วณฺโณ เอว หี’’ติอาทิฯ ปทาทิภาเวนาติ ปทวากฺยภาเวนฯ ยถาสมฺพนฺธนฺติ ยถาสงฺเกตํฯ อยํ-สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโก, อยํ อตฺโถ อิมสฺส สทฺทสฺส วจนีโยติ ยถาคหิตสงฺเกตานุรูปํ สทฺทตฺถานํ วาจกวจนียภาโวฯ อถ วา ยฺวายํ สทฺทตฺถานํ อญฺญมญฺญํ อวินาภาโว, โส สมฺพนฺโธฯ ตทนุรูปํ เอกกฺขรํ นามปทํ ‘‘มา เอวํ มญฺญสี’’ติอาทีสุ มา-การาทิฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ เต หิ อภิธมฺมเทสนํ ‘‘มนสาเทสนา’’ติ วทนฺติ, ยโต ราหุลาจริโย ‘‘วิสุทฺธกรุณานํ มนสาเทสนา วาจาย อกฺขรณโต อกฺขรสญฺญิตา’’ติ อาหฯ

สตฺวปฺปธานนฺติ ทฺรพฺยปฺปธานํฯ นามปเท หิ ทฺรพฺยมาวิภูตรูปํ, กิริยา อนาวิภูตรูปา ยถา ‘‘ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1, 39; มหาว. 1; วิภ. 225; อุทา. 1; เนตฺติ. 24)ฯ อาขฺยาตปเท ปน กิริยา อาวิภูตรูปา, ทฺรพฺยมนาวิภูตรูปํ ยถา ‘‘ผุสตี’’ติฯ เตน เนสํ สตฺวกิริยาปฺปธานตา วุตฺตาฯ กิริยาวิเสสคฺคหณนิมิตฺตนฺติ กิริยาวิเสสาวโพธเหตุ กิริยาวิเสสทีปนโต, ยถา ‘‘จิรปฺปวาสิ’’นฺติ (ธ. ป. 219) เอตฺถ ป-สทฺโท วสนกิริยาย วิโยควิสิฏฺฐตํ ทีเปติฯ ‘‘เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถา’’ติอาทีสุ กิริยาวิเสสสฺส โชตโก เอวํ-สทฺโทฯ ‘‘เอวํสีลา (ที. นิ. 3.142) เอวํธมฺมา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13; ม. นิ. 3. 198; สํ. นิ. 5.378) สตฺววิเสสสฺสฯ เอวํ เสสนิปาตปทานมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘กิริยาย…เป.… นิปาตปท’’นฺติฯ

สงฺเขปโต วุตฺตํ, กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ปทาภิหิต’’นฺติฯ อถ วา สงฺเขปโต วุตฺตํ, โย อกฺขเรหิ สงฺกาสิโตติ วุจฺจติฯ ปทาภิหิตํ ปเทหิ กถิตํ, โย ปเทหิ ปกาสิโตติ วุจฺจติฯ ตทุภยํ, ยทิ ปทสมุทาโย วากฺยํ, ตสฺส โก ปริจฺเฉโทฯ ยาวตา อธิปฺเปตตฺถปริโยสานํ, ตาวตา เอกวากฺยนฺติปิ วทนฺติ, พหูเปตฺถ ปกาเร วณฺเณนฺติฯ กิํ เตหิ, สาขฺยาตํ สาพฺยยํ สการกํ สวิเสสนํ ‘‘วากฺย’’นฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นนุ จ ปเทนปิ อตฺโถ พฺยญฺชียตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปทมตฺตสวเนปิ หี’’ติอาทิฯ อากาเรสุ วากฺยวิภาเคสุ อภิหิตํ กถิตํ นิพฺพจนํ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํฯ ‘‘อภิหิตนฺติ จ ปาฬิอาคต’’นฺติ วทนฺติฯ

‘‘นิพฺพานํ มคฺคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติอาทินา (ธ. ส. อฏฺฐ. 16) นิพฺพจนานํ วิตฺถาโรฯ ตํนิทฺเทสกถนตฺตา นิทฺเทโสติ อิมมตฺถมาห ‘‘นิพฺพจนวิตฺถาโร นิรวเสสเทสนตฺตา นิทฺเทโส’’ติฯ ปเทหีติ วากฺยาวยวภูเตหิ, วากฺยโต วิภชฺชมาเนหิ วา อาขฺยาตาทิปเทหิฯ เตนาห ‘‘วากฺยสฺส วิภาโค’’ติ, ตถา จาห ‘‘อปริโยสิเต’’ติอาทิฯ อปเร ปน ‘‘ปกติปจฺจยโลปาเทสาทิวเสน อกฺขรวิภาโค อากาโร, นิรุตฺตินเยน ปทวิภาโค นิพฺพจนํ, วากฺยวิภาโค นิทฺเทโสฯ วณฺณปทวากฺยานิ หิ อวิภตฺตานิ, วิภตฺตานิ จ ฉ พฺยญฺชนปทานี’’ติ วทนฺติฯ ฉฏฺฐํ วจนนฺติ ฉฏฺฐํ ปทํฯ

กาตพฺพนฺติ ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อากาโร ตเถว นิรุตฺติ นิทฺเทโส ฉฏฺฐวจน’’นฺติ คาถายํ เอวํ กตฺตพฺพํ, สํวณฺณนาวเสน วา อาการปทํ จตุตฺถํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สพฺโพ สทฺทโวหาโร วิภตฺเตหิ, อวิภตฺเตหิ จ อกฺขรปทวากฺเยเหว, ตทญฺญปฺปกาโร นตฺถีติ อาห ‘‘ยานิมานี’’ติอาทิฯ

[24] กาสนาสทฺโท กมฺมตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘กาสียตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปเทหิ ตาว อตฺถสฺส สงฺกาสนา, ปกาสนา จ โหตุ, ปทาวธิกาปิ สํวณฺณนา อิจฺฉิตาติ อกฺขเรหิ ปน กถนฺติ อาห ‘‘อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหี’’ติอาทิฯ ปทตฺถสมฺปฏิปตฺตีติ ปทาภิเธยฺยอตฺถาวโพโธฯ ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทินา อกฺขรกรณํ สงฺกาสนภูตํ อุคฺฆฏนกิริยํ วทนฺเตน ยถาวุตฺโต อตฺโถ สาธิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺตีติ เอกตฺตนิทฺเทโส สมาหาโรติ อยํ ทฺวนฺทสมาโสฯ อุภเยนาติ ‘‘วิวรณา, วิภชนา’’ติ อิมินา ทฺวเยนฯ เอเตหีติ เอตฺถ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘เอเตหิ เอวา’’ติฯ ‘‘สงฺกาสนา…เป.… อภาวโต’’ติ อิมินา ยถาธิปฺเปตอนูนาวธารณผลํ ทสฺเสติฯ อุคฺฆฏนาทีติ อาทิสทฺเทน วิปญฺจนนยานิ สงฺคณฺหาติฯ

[25] สมฺมา ยุตฺโตติ สมฺมา อวิปรีตํ, อนวเสสโต จ ยุตฺโต สหิโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อนูนา’’ติฯ สพฺโพ หิ ปาฬิอตฺโถ อตฺถปทอตฺถนเยหิ อนวเสสโต สงฺคหิโตฯ เตนาห ‘‘สพฺพสฺส หี’’ติอาทิฯ

[26] กสฺมา ปเนตฺถ มูลปทปทฏฺฐานานิ อสงฺคหิตานีติ? ปทตฺถนฺตราภาวโตฯ มูลปทานิ หิ นยานํ สมุฏฺฐานมตฺตตฺตา ปทฏฺฐานานีติ ทสฺสิโตยํ นโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิโต วินิมุตฺโต โกจิ เนตฺติปทตฺโถ นตฺถี’’ติฯ

เนตฺติยา การณภูตายฯ หารา สํวณฺเณตพฺพาติ สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาวเสน หารา วิตฺถาเรตพฺพาฯ สฺวายนฺติ โส อยํ สํวณฺณนากฺกโมฯ เยน อนุกฺกเมน เนตฺติยํ เทสิตา, เตเนว สุตฺเต อตฺถสํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพาติฯ เอวํ สิทฺเธติ เทสนากฺกเมเนว สิทฺเธฯ อยํ อารมฺโภติ ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติ เอวํ ปวตฺโต อารมฺโภฯ อิมมตฺถนฺติ อิมํ วุจฺจมานนิยมสงฺขาตํ อตฺถํฯ

ยทิ เทสิตกฺกเมเนว หารนยา สุตฺเต โยเชตพฺพา สิยุํ, กิํ โส กโม การณนิรเปกฺโข, อุทาหุ การณสาเปกฺโขติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว การณนิรเปกฺโข หารนยานํ อนุกฺกโม, อเนเก อตฺถา วุจฺจมานา อวสฺสํ เอเกน กเมน วุจฺจนฺตีติฯ เอวํ สนฺเต เยน เกนจิ กเมน สุตฺเต โยเชตพฺพา สิยุํ, ตถา สติ นิยโม นิรตฺถโก สิยาฯ อถ การณสาเปกฺโข, กิํ ตํ การณนฺติ? อิตโร การณคเวสนํ อกตฺวา อตฺโถ เอเวตฺถ คเวสิตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ‘‘นายมนุโยโค น กตฺถจิ อนุกฺกเม นิวิสตี’’ติ วตฺวา ‘‘น ปน มยํ เทวานํปิยสฺส มโนรถวิฆาตาย เจเตมา’’ติ กมการณํ วิจาเรนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทินา เทสนาหารสฺส ตาว อาทิโต เทสนาย การณํ ปติฏฺฐเปติฯ ตตฺถ ธมฺมเทสนาย นิสฺสโย อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ, สรีรํ อาณตฺติฯ ปกติยา สภาเวนฯ นิทฺธารเณน วินาปิ ปติฏฺฐาภาวโต นิสฺสยภาวโตฯ

‘‘ตถา หิ วกฺขตี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตํ อตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ เอส นโย อิตเรสุปิฯ

วิจยานนฺตรนฺติ วิจยหารานนฺตรํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตถา หีติ ลกฺขณหารวิภงฺเค ยุตฺตายุตฺตานํ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํ อวุตฺตานมฺปิ เอกลกฺขณตาย คหณํ วุตฺตํฯ

อตฺถโต นิทฺธาริตานนฺติ อตฺถุทฺธารปุพฺพาปรานุสนฺธิอาทิอตฺถโต สุตฺตนฺตรโต อุทฺธฏานํ สํวณฺณิยมานสุตฺเต อานีตานํ ปาฬิธมฺมานํฯ สทฺทโต, ปมาณนฺตรโต จ ลทฺธานํ อิธ วิจาเรตพฺพตฺตา อาห ‘‘นิรวเสสโต’’ติฯ อตฺถสฺสาติ อภิเธยฺยตฺถสฺสฯ ธมฺมสฺสาติ สภาวธมฺมสฺสฯ ตตฺถ ตตฺถ ตํ อภินิโรเปตีติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ, ธมฺเม จ ตํ นามํ อภินิโรเปติ, ‘‘อยเมวํนาโม’’ติ โวหรติฯ ‘‘อตฺถสฺส, ธมฺมสฺสา’’ติ ปททฺวเยน สามญฺญโต อตฺโถ, ธมฺโม จ อนวเสเสตฺวา คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสปริยาทาน’’นฺติ, ยโต วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถา’’ติฯ ตถาติ ยถา อนวเสสตฺถาวโพธทีปกํ อนวเสสปริยาทานํ กตํ จตุพฺยูหปาฬิยํ, เอวํ ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปตีติ เอตฺถ อสทฺทวตี อตฺถา ปวตฺติวเสน ลพฺภมานา สมฺมาปฏิปตฺติ อุทฺธฏาติ อุปสํหารตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ

เตเนวาติ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสฺส สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนูปายภาวโต เอวฯ ยโตติ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนสฺส สาธารณาทิธมฺมวิภชนูปายตฺตาฯ ปฏิวิภตฺตสภาเวติ ปฏิภาคภาเวน วิภตฺตสภาเวฯ

เต ธมฺมาติ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตธมฺมาฯ น ปริยายวิภาวนา ปญฺญตฺติวิภาคปริคฺคาหิกาติ อาห ‘‘ปริยา…เป.… สุโพธนญฺจา’’ติฯ

ปุจฺฉาวิโสธนํ วิสฺสชฺชนํฯ อารมฺภวิโสธนํ เทสนาย อตฺถกถนํฯ ตทุภยวิจาโร ธาตาทีสุ อสมฺมุยฺหนฺตสฺเสว สมฺภวตีติ อาห ‘‘ธาตายตนา…เป.… สมฺปาเทตุ’’นฺติฯ สุทฺโธ อารมฺโภติอาทิปาฬินิทสฺสเนนปิ อยเมวตฺโถ อุทาหโฏติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘การณากาโร’’ติ ปทฏฺฐานํ สนฺธาย วทติฯ ปเภทโต เทสนากาโรติ เววจนํฯ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานีติ อุทฺธริตฺวา สมาโรปิยมานานีติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธายาติ สุตฺตสฺส ปทตฺถาวคมมุเขน จตุสจฺจาภิสมยายฯ

เวเนยฺยตฺตยยุตฺโต อตฺถนยตฺตยูปเทโส ‘‘เวเนยฺยตฺตยปฺปโยชิโต’’ติ วุตฺโตฯ เวเนยฺยตฺตยญฺหิ ปจฺจยสมวาเย ตทุปเทสผลํ อธิคจฺฉนฺตํ อตฺถํ ปโยเชติ นามาติฯ ตทนุกฺกเมเนวาติ เตสํ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ เทสนานุกฺกเมเนวฯ เตติ ตโย อตฺถนยาฯ เตสนฺติ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํฯ ยถา อุทฺเทสาทีนํ สงฺเขปมชฺฌิมวิตฺถารวุตฺติยา ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อุปการตา, เอวํ เตสํ อตฺถนยานํฯ ตสฺสาติ อตฺถนยตฺถสฺสฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํฯ

สมุฏฺฐานํ นิทานํฯ อเนกธา สทฺทนยโต, นิรุตฺตินยโต จาติ อเนกปฺปการํฯ ปทตฺโถ สทฺทตฺโถฯ วิธิ อนุวาโทติ อิทเมตฺถ วิธิวจนํ, อยมนุวาโทติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ สมาธาตพฺโพติ ปริหริตพฺโพฯ อนุสนฺธียา อนุรูปํ นิคเมตพฺพนฺติ ยาย อนุสนฺธิยา สุตฺเต อุปริ เทสนา ปวตฺตา, ตทนุรูปํ สํวณฺณนา นิคเมตพฺพาฯ ปโยชนนฺติ ผลํฯ ปิณฺฑตฺโถติ สงฺเขปตฺโถฯ อนุสนฺธีติ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทิอนุสนฺธิฯ อุโปคฺฆาโฏติ นิทสฺสนํฯ จาลนาติ โจทนาฯ ปจฺจุปฏฺฐานํ ปริหาโรฯ

ปกติอาทิปทาวยวํ ภินฺทิตฺวา กถนํ เภทกถา ยถา ‘‘ทิพฺพนฺตีติ เทวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.153)ฯ ปทสฺส อตฺถกถนํ ตตฺวกถา ยถา ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก’’ติ (มหานิ. 192; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 97; ปฏิ. ม. 1.161)ฯ ปริยายวจนํ เววจนคฺคหณํ ยถา ‘‘ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 16)ฯ วิจยยุตฺติจตุพฺยูหปริวตฺตนหาเรกเทสสงฺคหิตา, เววจนหารสงฺคหิตา จาติ อาห ‘‘เต อิธ กติปยหารสงฺคหิตา’’ติฯ

อตฺตโน ผลํ ธาเรตีติ ธมฺโมติ เหตุโน ธมฺมภาโว เวทิตพฺโพฯ ญาปกเหตูปิ ญาณกรณฏฺเฐน การเก ปกฺขิปิตฺวา อาห ‘‘การโก สมฺปาปโกติ ทุวิโธ’’ติฯ ปุน จกฺขุพีชาทินิพฺพตฺตกเมว การณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุน…เป.… ติวิโธ’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทินา (ธ. ส. 1059-1060) อาคตา อโลภาทโย, โลภาทโย จ เหตุเหตุ นามฯ ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขเว, มหาภูตา เหตุ, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปญฺญาปนายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.86) อาคโต ปจฺจยเหตุ นามฯ กุสลากุสลํ กมฺมํ อตฺตโน วิปากํ ปติ อุตฺตมเหตุ นามฯ จกฺขาทิพีชาทิ จกฺขุวิญฺญาณองฺกุราทีนํ อสาธารณเหตุ นามฯ กุสลากุสลานํ สติปิ ปจฺจยธมฺมภาเว อิฏฺฐานิฏฺฐผลวิเสสเหตุภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณํ, สทฺทมคฺคานํ ปน ญาปกสมฺปาปกเหตุภาวทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ องฺกุราทิกสฺส อสาธารณเหตุ พีชาทิสมานชาติยเหตุตาย สภาคเหตุ ฯ สาธารณเหตุ ภุสสลิลาทิอสมานชาติยตาย อสภาคเหตุฯ อินฺทฺริยพทฺธสนฺตานิโก อชฺฌตฺติกเหตุ, อิตโร พาหิรเหตุฯ เกจิ ปน ‘‘สสนฺตานิโก อชฺฌตฺติกเหตุ, อิตโร พาหิรเหตู’’ติ วทนฺติฯ ปริคฺคาหโก อุปตฺถมฺภโกฯ ปรมฺปรเหตุ อุปนิสฺสยปจฺจโยฯ

นิพฺพานสฺส อนิพฺพตฺตนิเยปิ สมุทยปฺปหานสมุทยนิโรธานํ อธิคมาธิคนฺตพฺพภาวโต นิพฺพานํ ปติ มคฺคสฺส เหตุภาโว วิย มคฺคํ ปติ นิพฺพานสฺส ผลภาโว อุปจารสิทฺโธติ อาห ‘‘ผลปริยาโย ลพฺภตี’’ติฯ

ปฏิปชฺชมานภูมิ มคฺคธมฺมาฯ ปฏิปนฺนภูมิ ผลธมฺมาฯ

กิจฺจโตติ สรสโตฯ ลกฺขณโตติ อุปลกฺขณโตฯ สามญฺญโตติ สมานภาวโตฯ เตน สมานเหตุตา, สมานผลตา, สมานารมฺมณตา จ คหิตา โหตีติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา ลกฺขณหารนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

อปิเจตฺถ สมฺปโยควิปฺปโยควิโรธปกรณลิงฺคสทฺทนฺตรสนฺนิธานสามตฺถิยาทีนมฺปิ วเสน นยวิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สมฺปโยคโต ตาวนยวิภาโค – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48) จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตา คหิตา, ตํสมฺปโยคโต เจตสิกานมฺปิ คหิตาว โหติ อญฺญตฺถ เนสํ จิตฺเตน สมฺปโยคทีปนโตฯ อถ วา ‘‘สญฺญิโน’’ติฯ สญฺญาสหิตตาวจเนน หิ เนสํ เวทนาเจตนาทิวนฺตตาปิ สมฺปโยคโต ทีปิตา โหติฯ

วิปฺปโยคโต – ‘‘อเหตุกา’’ติฯ เหตุสมฺปยุตฺตา หิ ธมฺมา ‘‘สเหตุกา’’ติ วุตฺตาติ ตพฺพิธุรา ธมฺมา วิปฺปโยคโต ‘‘อเหตุกา’’ติ วุตฺตาติ วิญฺญายติฯ อถ วา ‘‘อสญฺญิโน’’ติฯ สญฺญาวิปฺปยุตฺตา หิ ธมฺมปวตฺติ อิธาธิปฺเปตา, น สญฺญาย อภาวมตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ

วิโรธโต – ‘‘อฏฺฐมโก (ยม. 3.อินฺทฺริยยมกปาฬิ.439), สทฺธานุสารี’’ติ (ปุ. ป. มาติกา 7.36) จ วุตฺเต ตํ สนฺตติยํ สํโยชนตฺตยปฺปหานํ วิญฺญายติ, ตถา ‘‘สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ (ที. นิ. 2.404; ม. นิ. 1.137) วุตฺเต ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนปฺปหานํ , ‘‘ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา’’ติ (ที. นิ. 2.404; ม. นิ. 1.137) วุตฺเต อนวเสสสํโยชนปฺปหานํ วิญฺญายติฯ

ปกรณโต – ‘‘อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. มาติกา)ฯ อธิการโต หิ กุสลากุสลภาเวน น กถิตาติ ญายติฯ ‘‘อุปธี หิ นรสฺส โสจนา’’ติ (สํ. นิ. 1.12, 144) จฯ พาหิรา หิ ธมฺมา อิธ ‘‘อุปธี’’ติ อธิปฺเปตาติ วิญฺญายติฯ

ลิงฺคโต – ‘‘สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.79)ฯ สีตาทิคฺคหเณน หิ ลิงฺเคน ภูตุปาทายปฺปการสฺเสว ธมฺมสฺส รูปภาโว, น อิตรสฺสฯ

สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต – ‘‘กายปสฺสทฺธิ, กายายตน’’นฺติฯ ‘‘ยา เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิวจนโต หิ ปุริโม กายสทฺโท สมูหวาจี, อิตโร อายตนสทฺทสนฺนิธานโต ปสาทวาจีฯ

สามตฺถิยโต – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ (สํ. นิ. 4.28; มหาว. 54), สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสา’’ติ (ธ. ป. 129) จ, ตถา ‘‘สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา…เป.… ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.556; 3.308; ม. นิ. 1.77, 232, 459, 509; 2.309; 3.230; วิภ. 642)ฯ เอตฺถ หิ สติปิ สพฺพสทฺทสฺส อนวเสสสตฺตวาจกตฺเต อาทิตฺตตา สาเปกฺขสฺเสว อตฺถสฺส วาจกตฺตา ปเทสวาจี สพฺพสทฺโท, โลกสทฺโทปิ สตฺตวาจีฯ สตฺตารมฺมณา หิ อปฺปมญฺญาติฯ ตถา ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติ (ธ. ป. 294-295) สพฺเพน สพฺพํ หิ สปฏิกฺเขปโต, มาตุปิตุฆาตกมฺมสฺส จ มหาสาวชฺชตาปเวทนโต, อิธ จ ตทนุญฺญาย กตาย มาตุปิตุฏฺฐานิยา ตาทิสา เกจิ ปาปธมฺมา เวเนยฺยวเสน คหิตา วิญฺญายติฯ เก ปน เตติ? ตณฺหามานาฯ ตณฺหา หิ ชนนี สตฺตานํฯ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริส’’นฺติ (สํ. นิ. 1.55-57) หิ วุตฺตํฯ ปิตุฏฺฐานิโย มาโน ตํ นิสฺสาย อตฺตสมฺปคฺคณฺหโต ‘‘อหํ อสุกสฺส รุญฺโญ, ราชมหามตฺตสฺส วา ปุตฺโต’’ติ ยถาฯ สามตฺถิยาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน เทสปกติอาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ

ลพฺภมานปทตฺถนิทฺธารณมุเขนาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต ลพฺภมานอสฺสาทาทิหารปทตฺถนิทฺธารณทฺวาเรนฯ ยถาลกฺขณนฺติ ยํ ยํ ลกฺขณํ, ลกฺขณานุรูปํ วา ยถาลกฺขณํฯ เหตุผลาทีนิ อุปธาเรตฺวา โยเชตพฺพานิ เตสํ วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ เหตุผลาทโย เย ยสฺมิํ หาเร สวิเสสํ อิจฺฉิตพฺพา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา

1. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา

[5] อนฺวตฺถสญฺญตนฺติ อตฺถานุคตสญฺญภาวํ, ‘‘เทสนาหาโร’’ติ อยํ สญฺญา อนฺวตฺถา อตฺถานุคตาติ อตฺโถฯ