[14] น วิกปฺปยิตพฺพาติ ยถา โลเก ‘‘ชาติ สามญฺญํ, เภโท สามญฺญํ, สมฺพนฺโธ สามญฺญ’’นฺติอาทินา สามญฺญํ ชาติอาทิํ, ตพฺพิธุรญฺจ วิเสสํ วิกปฺเปนฺติ ปริกปฺเปนฺติ, เอวํ น วิกปฺปยิตพฺพาติ อตฺโถฯ ยทา โย กาลวิเสโส ‘‘สฺเว’’ติ ลทฺธโวหาโร, ตทา โส ตํทิวสาติกฺกเม ‘‘อชฺชา’’ติ, ปุน ตํทิวสาติกฺกเม ‘‘หิยฺโย’’ติ โวหรียตีติ อนวฏฺฐิตสภาวา เอเต กาลวิเสสาฯ ทิสายปิ ‘‘เอกํ อวธิํ อเปกฺขิตฺวา ปุรตฺถิมา ทิสา, ตโต อญฺญํ อเปกฺขิตฺวา ปจฺฉิมา นาม โหตี’’ติอาทินา อนวฏฺฐิตสภาวตา เวทิตพฺพาฯ ชาติอาทิอเปกฺขายาติ ชาติอาทิทุกฺขวิเสสาเปกฺขายฯ สจฺจาเปกฺขายาติ สจฺจสามญฺญาเปกฺขายฯ ‘‘ตณฺหา’’ติ วุจฺจมานํ กามตณฺหาทิอเปกฺขาย สามญฺญมฺปิ สมานํ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหตีติ เอวมาทิํ สนฺธายาห ‘‘เอส นโย สมุทยาทีสุปี’’ติฯ

[16] เอตฺถาติ เอตสฺมิํ พุทฺธวจเนฯ เตนาห ‘‘สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ ยถารุตํ ยถากถิตํ สทฺทโต อธิคตํ นิทฺธาริตํ, น อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตรสนฺนิธานาทิปฺปมาณนฺตราธิคตํ ฯ ‘‘อตฺถโต ทสฺสิตา’’ติ อิทํ ยสฺมิํ สุตฺเต ภาวนาว กถิตา, น ปหานํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

นยสงฺเขปวณฺณนา

[17] ตณฺหาวิชฺชาหิ กรณภูตาหิฯ สํกิเลโส ปกฺโข เอตสฺสาติ สํกิเลสปกฺโข, สํกิเลสปกฺขิโก สุตฺตตฺโถ, ตสฺส นยนลกฺขโณติ โยชนาฯ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ วุฏฺฐานคามินิยา, พลววิปสฺสนาย จ ทุกฺขาทีสุ ปริญฺเญยฺยตาทีนิ มคฺคานุคุโณ คหณากาโร อนุคาหณนโยฯ ยทิ เอวํ กถํ นโยติ อาห ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘นยโวหาโร’’ติ อิมินา นยาธิฏฺฐานํ นโยติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

[18] พาธกาทิภาวโตติ พาธกปภวสนฺตินิยฺยานภาวโตฯ อญฺญถาภาวาภาเวนาติ อพาธกอปฺปภวอสนฺติ อนิยฺยานภาวาภาเวนฯ สจฺจสภาวตฺตาติ อมุสาสภาวตฺตาฯ อวิสํวาทนโตติ อริยสภาวาทิภาวสฺส น วิสํวาทนโต เอกนฺติกตฺตาติ อตฺโถฯ

[19] สํกิลิฏฺฐธมฺมาติ สํกิเลสสมนฺนาคตา ธมฺมา สทฺธมฺมนยโกวิทาติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิธมฺมนยกุสลา, เอกตฺตาทินยกุสลา วาฯ

[20] อตฺถวิสฺสชฺชเนสูติ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1) สุตฺเต กตปญฺหวิสฺสชฺชเนสุ เจว อฏฺฐกถาย กตอตฺถสํวณฺณนาสุ จฯ ‘‘โวทานิยา’’ติ อิมินา อนวชฺชธมฺมา อิธ กุสลาติ อธิปฺเปตา, น สุขวิปากาติ ทสฺเสติฯ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ มนสา โวโลกยเตติ โยชนาฯ

[21] ยทิ กรณภูตํ, กถํ ตสฺส อตฺถนฺตราภาโวติ อาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิฯ ทิสาภูตธมฺมานํ โวโลกยนสมานยนภาวโต โวหารภูโต, กมฺมภูโต จ นโย, น นนฺทิยาวฏฺฏาทโย วิย อตฺถภูโตติ ‘‘โวหารนโย, กมฺมนโย’’ติ จ วุจฺจติฯ

ทฺวาทสปทวณฺณนา

[23] อปริโยสิเต ปเทติ อุจฺจารณเวลายํ ปเท อสมตฺเต, วิปฺปกเตติ อตฺโถฯ ปริโยสิเต หิ ‘‘ปท’’นฺเตฺว สมญฺญา สิยา, น ‘‘อกฺขร’’นฺติ อธิปฺปาโยฯ ปทสฺส เววจนตาย อตฺถวเสน ปริยายํ ขรนฺตํ สญฺจรนฺตํ วิย โหติ, น เอวํ วณฺโณ อเววจนตฺตาติ อาห ปริยายวเสน อกฺขรณโต’’ติฯ น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชตี’’ติ อิทํ อการาทิวณฺณวิเสสํ สนฺธาย วทติ, น วณฺณสามญฺญํฯ ตสฺส หิ วณฺโณ อกฺขรนฺติ ปริยาโย วุตฺโต เอวาติฯ

อกฺขรสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา ตปฺปสงฺเคน วณฺณสทฺทสฺสปิ วตฺตุํ ‘‘เกนฏฺเฐน วณฺโณ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นนุ ปเทน, วากฺเยน วา อตฺโถ สํวณฺณียติ, น อกฺขเรนาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘วณฺโณ เอว หี’’ติอาทิฯ ปทาทิภาเวนาติ ปทวากฺยภาเวนฯ ยถาสมฺพนฺธนฺติ ยถาสงฺเกตํฯ อยํ-สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโก, อยํ อตฺโถ อิมสฺส สทฺทสฺส วจนีโยติ ยถาคหิตสงฺเกตานุรูปํ สทฺทตฺถานํ วาจกวจนียภาโวฯ อถ วา ยฺวายํ สทฺทตฺถานํ อญฺญมญฺญํ อวินาภาโว, โส สมฺพนฺโธฯ ตทนุรูปํ เอกกฺขรํ นามปทํ ‘‘มา เอวํ มญฺญสี’’ติอาทีสุ มา-การาทิฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ เต หิ อภิธมฺมเทสนํ ‘‘มนสาเทสนา’’ติ วทนฺติ, ยโต ราหุลาจริโย ‘‘วิสุทฺธกรุณานํ มนสาเทสนา วาจาย อกฺขรณโต อกฺขรสญฺญิตา’’ติ อาหฯ