เมนู

หารสงฺเขปวณฺณนา

[1] ยํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ นฺติ ปจฺจตฺตวจนํ, ตญฺจ สุขํ, โสมนสฺสนฺติ ทฺวเยน สมานาธิกรณนฺติ กตฺวา ‘‘อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ, โสมนสฺสญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ สุขาทิเวทนา วิย มนาปิยรูปาทิปิ อวีตราคสฺส อสฺสาเทตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอวํ อิฏฺฐารมฺมณมฺปี’’ติฯ ‘‘อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, ตณฺหา’’ติ เอเตน ‘‘ย’’นฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ ทสฺเสติฯ ตตฺรายมตฺโถ – เยน เหตุนา ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อสฺสาทนียภาเวน อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ตณฺหาสงฺขาโต อสฺสาโท อสฺสาทนกิริยาย การณนฺติฯ อิติ กตฺวา อยมตฺโถ ทิฏฺฐาภินนฺทนาทิภาวโต วิปลฺลาเสสุปิ สมฺภวตีติ อาห ‘‘เอวํ วิปลฺลาสาปี’’ติฯ อนิฏฺฐมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อิฏฺฐมฺปีติ โยเชตพฺพํ, อนวเสสา สาสวา ธมฺมา อิธ อารมฺมณคฺคหเณน คหิตาติ อาห ‘‘สพฺเพสํ เตภูมกสงฺขาราน’’นฺติฯ

ทุกฺขาทุกฺขมสุขเวทนานนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสภาวา เอว อทุกฺขมสุขา เวทนา คหิตา อนิฏฺฐารมฺมณสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น สุขสภาวาฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมิํ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. 2.88; สํ. นิ. 4.267)ฯ ‘‘สุขปริยายสพฺภาวโต’’ติ อิมินา อิฏฺฐตามตฺตโตปิ เลเสน สตฺตานํ อารมฺมณสฺส อสฺสาทนียตา สมฺภวตีติ ทสฺเสติฯ

อาทีนโว โทสนิสฺสนฺทนตาย โทโส, สฺวายํ ปีฬนวุตฺติยา เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อาทีนโว ทุกฺขา เวทนา, ติสฺโสปิ วา ทุกฺขตา’’ติฯ เอวํ โทสตฺถตํ อาทีนวสฺส ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปณตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยโตติ ยสฺมา โทสกปณสภาวตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ

นิสฺสรตีติ วิวิตฺติ, สพฺพสงฺขารวิเวโกติ อตฺโถฯ สามญฺญนิทฺเทเสนาติ นิสฺสรณสทฺทวจนียตาสามญฺเญนฯ ปุริมานนฺติ อสฺสาทาทีนวตานํฯ อุปาโย จาติอาทีสุ -สทฺโท ปทปูรณมตฺตนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ปจฺฉิมานญฺจา’’ติ, ผลาทีนนฺติ อตฺโถฯ ตทนฺโตคธเภทานนฺติ อริยมคฺคปริยาปนฺนวิเสสานํฯ

กามภวาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน น รูปารูปภวา เอว คหิตา, อถ โข เต จ สญฺญีภวาทโย จ เอกโวการภวาทโย จ คหิตาฯ เตนาห ‘‘ติณฺณํ ติณฺณํ ภวาน’’นฺติฯ

ยาวเทว อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถา ภควโต เทสนาติ อาห ‘‘นนุ จ…เป.… นิปฺผาทียตี’’ติฯ ‘‘วุตฺตเมวา’’ติ อิมินา ปุนรุตฺติโทสํ โจเทติฯ อิตโร ‘‘สจฺจเมต’’นฺติ อนุชานิตฺวา ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทินา ปริหรติฯ ‘‘ปรมฺปรายา’’ติ เอเตน อชฺฌตฺตํ โยนิโสมนสิกาโร วิย น ปรโตโฆโส อาสนฺนการณํ ธมฺมาธิคมสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจตฺตํ เวทนียตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ ‘‘อกฺขาตาโร ตถาคตา, ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนฺติ, ฌายิโน มารพนฺธนา’’ติ (ธ. ป. 276) วุตฺตํฯ ตทธิคมการณํ อริยมคฺคาธิคมการณํ สิยาฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘สมฺปตฺติภวเหตู’’ติ, เตน จริมตฺตภาวเหตุภูตํ ปุญฺญสมฺปตฺติํ วทติฯ

‘‘อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’ติ อิทํ อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย ผลภาวสาธนํฯ เยน หิ วิธินา อตฺตานุทิฏฺฐิสมุคฺฆาโต, มจฺจุตรณญฺจ สิยา, โส ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา ปกาสิโตติฯ อตฺตานุทิฏฺฐิสมุคฺฆาตมจฺจุตรณานํ ผลภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

‘‘ธมฺโม หเว’’ติ ปน คาถายํ โลกิยสฺส ปุญฺญผลสฺส วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อิทํ ผล’’นฺติฯ ยํ นิพฺพตฺเตตพฺพํ, ตํ ผลํฯ ยํ นิพฺพตฺตกํ, โส อุปาโยฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ เตนาห ‘‘เอเตน นเยนา’’ติอาทิฯ อุปธิสมฺปตฺตีติ อตฺตภาวโสภาฯ

วิสุทฺธีติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘เอตฺถาปิ…เป.… วิญฺญาตุ’’นฺติฯ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทินาปิ ตเมวตฺถํ วจนนฺตเร ปากฏตรํ กโรติฯ

สรูปโต อาคตานิ ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.26-28)ฯ เอกเทเสน อาคตานิ ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต (สํ. นิ. 2.53), พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย (ม. นิ. 1.117), สงฺขารานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ นิพฺพาน’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.24; 3.41)ฯ น สรูเปน อาคตานิ ยถา สามญฺญผลสุตฺตาทีสุฯ อตฺถวเสนาติ อสฺสาเทตพฺพาทิอตฺถวเสนฯ น ปปญฺจิโตติ น วิตฺถาริโตฯ

[2] เอเสว นโยติ อติเทเสน วิจิยมานวจนเสโส อติทิฏฺโฐฯ ภาวตฺเถ โตหิ อาห ‘‘วิสฺสชฺชิตนฺติ วิสฺสชฺชนา’’ติฯ สุตฺเต อาคตํ น อตฺถสํวณฺณนาวเสน อฏฺฐกถายํ อาคตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปุจฺฉานุรูปตา อิธ ปุพฺพาปรนฺติ จตุพฺยูหปุพฺพาปรโต อิมํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติฯ ปุจฺฉานุสนฺธีติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเนน อนุสนฺธานํฯ อฏฺฐกถายํ ปน เหฏฺฐิมเทสนาย ปุจฺฉานิมิตฺตปวตฺตอุปริเทสนาย สมฺพนฺโธ ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธี’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺพาเปกฺขนฺติ ปุจฺฉิตวิสฺสชฺชิตปทาเปกฺขํฯ ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ วา อิมินา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาอนุคีติโย ฐเปตฺวา เสโส วิจยหารปทตฺโถ สงฺคหิโตติ ปทสฺสาปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข คาถายํ -สทฺโท ปทปูรณมตฺเต ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘อาม, จกฺขุ อนิจฺจเมวา’’ติ เอกนฺตโต วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํฯ ‘‘อญฺญินฺทฺริยํ ภาเวตพฺพํ, สจฺฉิกาตพฺพญฺจา’’ติ ปุฏฺเฐ ‘‘มคฺคปริยาปนฺนํ ภาเวตพฺพํ, ผลปริยาปนฺนํ สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ วิภชิตฺวา วิสฺสชฺชนํ วิภชฺชพฺยากรณํฯ ‘‘อญฺญินฺทฺริยํ กุสล’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘กิํ อนวชฺชฏฺโฐ กุสลฏฺโฐ, อุทาหุ สุขวิปากฏฺโฐ’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํฯ ‘‘สสฺสโต อตฺตา, อสสฺสโต วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อพฺยากตเมต’’นฺติอาทินา อวิสฺสชฺชนํ ฐปนํฯ ‘‘กิํ ปเนเต กุสลาติ วา ธมฺมาติ วา เอกตฺถา, อุทาหุ นานตฺถา’’ติ อิทํ ปุจฺฉนํ สาวเสสํฯ วิสฺสชฺชนสฺส ปน สาวเสสตา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน เทสนายํ เวทิตพฺพาฯ อปฺปาฏิหีรกํ สอุตฺตรํฯ สปฺปาฏิหีรกํ นิรุตฺตรํฯ เสสํ วิจยหารนิทฺเทเส สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอตฺถ จ อสฺสาโท อสฺสาทเหตุ ยาว อาณตฺติเหตูติ เอวํ เหตูนมฺปิ อสฺสาทาทโย เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ สงฺเขปโต สุขสุขปจฺจยลกฺขโณ อสฺสาโท, โส วิเสสโต สคฺคสมฺปตฺติยา ทีเปตพฺโพฯ สา หิ ตสฺส อุกฺกํโส, เสสา ปเนตฺถ ภวสมฺปตฺติ ตทนฺวายิกา เวทิตพฺพาฯ ตสฺส เหตุ ทานมยํ, สีลมยญฺจ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ ทุกฺขทุกฺขปจฺจยลกฺขโณ อาทีนโวฯ วิปริณามสงฺขารทุกฺขตานํ ตทวโรธโต วฏฺฏทุกฺขสฺสาปิ เอตฺถ สงฺคโหฯ วิเสสโต ปน กามานํ โอกาโรติ ทฏฺฐพฺโพ, สฺวายํ สํกิเลสวตฺถุนา, อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานตาทีหิ จ วิภาเวตพฺโพ, ตสฺส เหตุ ทส อกุสลกมฺมปถาฯ เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํ, ตสฺส เหตุ ยถารหํ ตทนุจฺฉวิกา ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาฯ

ผลํ เทสนาผลเมว, ตสฺส เหตุ เทสนาฯ อุปาโย ยถาวุตฺตอุปาโยว, ตสฺส เหตุ จตฺตาริ จกฺกานิฯ อาณตฺติ อุปเทโส, ตสฺส ราคคฺคิอาทีหิ โลกสฺส อาทิตฺตตา, สตฺถุ มหากรุณาโยโค จ เหตุฯ

ตถา จตูสุ อริยสจฺเจสุ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ, มคฺโค วา อุปาโย, ตทุปเทโส อาณตฺติ, อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ ผลํฯ อิติ อนุปุพฺพกถาย สทฺธิํ พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย นิทฺธารณภาเวน วิจโย เวทิตพฺโพฯ ปทสฺส ปทตฺถสมฺพนฺโธ เหตุฯ โส หิ ตสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, ปญฺหสฺส ญาตุกามตา, กเถกุกามตา จฯ อทิฏฺฐโชตนาทีนญฺหิ จตุนฺนํ ญาตุกามตา, อิตรสฺส อิตราฯ วิสฺสชฺชนสฺส ปญฺโห เหตุฯ เอวํ เสสานมฺปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ

[3] พฺยญฺชนตฺถานํ ยุตฺตายุตฺตปริกฺขาติ พฺยญฺชนคฺคหเณน ปทํ คหิตํ, อตฺถคฺคหเณน ปญฺหาทีหิ สทฺธิํ อสฺสาทาทโย คหิตาฯ วิจยหารปทตฺถา เอว หิ ยุตฺตายุตฺตาทิวิเสสสหิตา ยุตฺติหาราทีนํ ปทตฺถาฯ ตถา หิ ปทฏฺฐานปทฏฺฐานิกภาววิสิฏฺฐา เตเยว ปทฏฺฐานหารสฺส ปทตฺถาฯ ลกฺขณลกฺขิตพฺพตาวิสิฏฺฐา, นิทฺธาริตา จ ลกฺขณหารสฺส, นิพฺพจนาทิวิภาวนาวิสิฏฺฐา จตุพฺยูหหารสฺส, สภาคธมฺมวเสน, วิสภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนวิสิฏฺฐา อาวฏฺฏหารสฺส, ภูมิวิภาคาทิวิสิฏฺฐา วิภตฺติหารสฺส, ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนวิสิฏฺฐา ปริวตฺตนหารสฺส, ปริยายเววจนวิสิฏฺฐา เววจนหารสฺส, ปภวาทิปญฺญาปนวิสิฏฺฐา ปญฺญตฺติหารสฺส, ขนฺธาทิมุเขหิ โอตรณวิสิฏฺฐา โอตรณหารสฺส, ปทปทตฺถปญฺหารมฺภโสธนวิสิฏฺฐา โสธนหารสฺส, สามญฺญวิเสสนิทฺธารณวิสิฏฺฐา อธิฏฺฐานหารสฺส, ปจฺจยธมฺเมหิ ปริกฺขรณวิสิฏฺฐา ปริกฺขารหารสฺส, ปหาตพฺพภาเวตพฺพตานิทฺธารณวิสิฏฺฐา สมาโรปนหารสฺส ปทตฺถาฯ ‘‘พฺยญฺชนสฺส สภาวนิรุตฺติตา, อตฺถสฺส สุตฺตาทีหิ อวิโลมนํ ยุตฺตภาโว’’ติ อิมินา อสภาวนิรุตฺติตา, สุตฺตาทีหิ วิโลมนญฺจ อยุตฺตภาโวติ ทีเปติ, เตน ยุตฺตายุตฺตีนํ เหตุํ ทสฺเสติฯ

[4] โยนิโสมนสิการาทีติ อาทิสทฺเทน สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิสาธารณํ, อสาธารณญฺจ เทยฺยปฏิคฺคาหกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สมฺภวโตติ ยถารหํ ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปํฯ

ยาว สพฺพธมฺมาติ เอตฺถ สพฺพํ นาม ปเทสสพฺพํ, น สพฺพสพฺพนฺติฯ อยญฺหิ สพฺพสทฺโท ยถา ปฐมวิกปฺเป สุตฺเต อาคตธมฺมวเสน ปเทสวิสโย, เอวํ ทุติยวิกปฺเป ปทฏฺฐานปทฏฺฐานิกนิทฺธารเณน ตํตํปกรณปริจฺฉินฺนธมฺมคฺคหณโต ปเทสวิสโย เอว, น อนวเสสธมฺมวิสโยติฯ สุตฺตาคตธมฺมานํ ยานิ ปทฏฺฐานานิ, เตสญฺจ ยานีติ เอวํ การณปรมฺปรานิทฺธารณลกฺขโณ ปทฏฺฐานหาโร, ปริกฺขารหาโร ปน สุตฺตาคตธมฺมานํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปฏิเหตุปจฺจยตาวิเสสวิภาวนลกฺขโณติ สติปิ การณวิจารณภาเว อยํ ปทฏฺฐานหารปริกฺขารหารานํ วิเสโสฯ

[5] ยถา ‘‘สมานาธิกรณสมานปเท’’ติอาทีสุ เอกสทฺทสฺส อตฺโถ สมานสทฺโท, เอวํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ‘‘เอกุปฺปาทา’’ติอาทีสุ (กถา. 473) วิย เอกลกฺขณาติ เอตฺถ เอกสทฺโท สมานตฺโถติ อาห ‘‘สมานลกฺขณา’’ติฯ สํวณฺณนาวเสนาติ เอตฺถ กมฺมตฺเถ อน-สทฺโท, สํวณฺเณตพฺพตาวเสนาติ อตฺโถฯ ลกฺขณาติ อุปลกฺขณาฯ ‘‘นานตฺตกายนานตฺตสญฺญิโน (ที. นิ. 3.341, 357, 359; อ. นิ. 9.24), นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติอาทีสุ สหจาริตา ทฏฺฐพฺพาฯ สญฺญาสหคตา หิ ธมฺมา ตตฺถ สญฺญาคฺคหเณน คหิตาฯ ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 189) สมานกิจฺจตาฯ ปิยวจนตฺถจริยา สมานตฺตตาปิ หิ ตตฺถ มิตฺตคนฺถนกิจฺเจน สมานกิจฺจา คยฺหนฺติ สงฺคหวตฺถุภาวโตฯ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1, 39; มหาว. 1; วิภ. 225; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) สมานเหตุตาฯ ยถา หิ ผสฺโส เวทนาย, เอวํ สญฺญาทีนมฺปิ สหชาตาทินา ปจฺจโย โหติ เอวาติ เตปิ สมานเหตุตาย วุตฺตา เอว โหนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ (ธ. ส. 5), ‘‘ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 4.93)ฯ เอวํ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1, 39; มหาว. 1; วิภ. 225; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) เอวมาทิปิ อุทาหริตพฺพํฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1, 39; มหาว. 1; วิภ. 225; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) สมานผลตา ทฏฺฐพฺพาฯ ยถา หิ สงฺขารา อวิชฺชาย ผลํ, เอวํ ตณฺหุปาทาทีนมฺปีติ เตปิ ตตฺถ คหิตาว โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนํ อุปาทาน’’นฺติฯ

‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ , ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.424) วุตฺเต ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย วุตฺตา เอว โหนฺติ สมานารมฺมณภาวโตฯ น หิ เตหิ วินา ตสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถิฯ เอวมาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตรสนฺนิธานสามตฺถิยาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อตฺถาทิวเสนปิ หิ สุตฺเต อวุตฺตานมฺปิ วุตฺตานํ วิย นิทฺธารณํ สมฺภวตีติฯ วุตฺตปฺปกาเรนาติ ‘‘วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณานี’’ติอาทินา ปาฬิยํ, ‘‘สหจาริตา’’ติอาทินา อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺเตน ปกาเรนฯ

[6] ‘‘ผุสนฏฺเฐน ผสฺโส’’ติอาทินา นิทฺธาเรตฺวา วจนํ นิพฺพจนํ, ตํ ปน ปทสฺเสว, น วากฺยสฺสาติ อาห ‘‘ปทนิพฺพจน’’นฺติฯ อธิปฺปายนิทานานิเปตฺถ พฺยญฺชนมุเขเนว นิทฺธาเรตพฺพานิฯ นิพฺพจนปุพฺพาปรสนฺธีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘วิเสสโต พฺยญฺชนทฺวาเรเนว อตฺถปริเยสนา’’ติฯ ปวตฺตินิมิตฺตํ อชฺฌาสยาทิฯ

[7] ‘‘ปทฏฺฐาเน’’ติ อิทํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ การณภูเตปิ ธมฺเม นิทฺธาเรตฺวา สภาคโต, วิสภาคโต จ อาวฏฺฏนํ กาตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ตนฺติวเสนฯ ตสฺมา ปทฏฺฐานนิทฺธารณาย วินาปิ อาวฏฺฏนํ ยุตฺตเมวาติ สิทฺธํ โหติฯ ปทสฺส วา สทฺทปวตฺติฏฺฐานํ ปทฏฺฐานํ ปทตฺโถฯ เอตสฺมิํ ปกฺเข ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ (สํ. นิ. 1.185; เนตฺติ. 29; เปฏโก. 38; มิ. ป. 5.1.4) วีริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ (เนตฺติ. 29) เอตฺถ ยฺวายมารมฺภธาตุอาทิโก อตฺโถ วุตฺโต, ตํ วีริยสทฺทสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ วีริยสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เสสกํ นามคหิตโต อิตรํ, ตํ ปน ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ วา สิยา, อญฺญํ วาติ อาห ‘‘วิสภาคตาย อคฺคหเณน วา’’ติฯ สํวณฺณนาย โยเชนฺโตติ ยถาวุตฺตวิสภาคธมฺมนิทฺธารณภูเตน อตฺถกถเนน ปาฬิยํ โยเชนฺโตฯ เตนาห ‘‘เทสน’’นฺติฯ ‘‘ปฏิปกฺเข’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ สภาคธมฺมวเสนปิ อาวฏฺฏนสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ

[8] นามวเสนาติ สาธารณนามวเสนฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ, อนิยตานญฺจ สตฺตานํ ทสฺสนปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา’’ติอาคตตฺตา (เนตฺติ. 34) ‘‘ทสฺสนปหาตพฺพาทินามวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

วตฺถุวเสนาติ สตฺตสนฺตานวเสนฯ โส หิ ธมฺมานํ ปวตฺติฏฺฐานตาย อิธ ‘‘วตฺถู’’ติ อธิปฺเปโตฯ เตนาห – ‘‘ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 34)ฯ วุตฺตวิปริยาเยนาติ นามโต, วตฺถุโต จ อาเวณิกตายฯ ตํตํมคฺคผลฏฺฐานญฺหิ ตํตํมคฺคผลฏฺฐตา, ภพฺพานํ ภพฺพตา, อภพฺพานํ อภพฺพตา อสาธารณาฯ

[9] ‘‘ภาวิเต’’ติ อิทํ ภาวนากิริยาย อุปลกฺขณํ, น เอตฺถ กาลวจนิจฺฉาติ อาห ‘‘ภาเวตพฺเพติ อตฺโถ’’ติฯ ภาวนา เจตฺถ อาเสวนาติ, กุสลสทฺโทปิ อนวชฺชฏฺโฐติ เวทิตพฺโพ ปฏิปกฺขโตติ วิปกฺขโตฯ วิสทิสูทาหรเณน พฺยติเรกโต ยถาธิปฺเปตธมฺมปฺปติฏฺฐานา เหสาฯ

[10] ปทตฺถสฺสาติ ปทาภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส, สภาวธมฺมสฺส วาฯ

[11]

นิกฺเขโป เทสนาฯ ปภโว สมุทโยฯ

[12] ‘‘อวุตฺตานมฺปิ สงฺคโห’’ติ อิมินา อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ -สทฺโทติ ทสฺเสติฯ

[13] ‘‘คาถารุฬฺเห’’ติ อิมินา ปาฬิอาคโตว ปญฺโห เวทิตพฺโพ, น อิตโรติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘พุทฺธาทีหิ พฺยากเต’’ติฯ ตสฺส อตฺถสฺสาติ อารทฺธสฺส อตฺถสฺส, เตน อารมฺภโสธนสฺส วิสยมาหฯ เอตฺถ จ อตฺถทฺวาเรเนว ปทปุจฺฉาโสธนมฺปิ กรียตีติ ปุน ‘‘ตสฺส อตฺถสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา วิสฺสชฺชิตมฺหีติ วิสฺสชฺชเนฯ วิสฺสชฺชนโสธเนน หิ ปญฺหาโสธนํฯ ปญฺเหติ ปุจฺฉายํฯ คาถายนฺติ อุปลกฺขณํ, เตน คาถายํ, สุตฺตเคยฺยาทีสุ จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยมารพฺภาติ ยํ สีลาทิมารพฺภ คาถาทีสุ เทสิตํ, ตสฺมิํ อารมฺเภติ อตฺโถฯ ปุจฺฉิตาติ ปุจฺฉาการินี, ‘‘กา เอตฺถ ปทสุทฺธิ, กา ปญฺหาสุทฺธิ, กา อารมฺภสุทฺธี’’ติ เอวํ ปุจฺฉาการินี ปุจฺฉํ กตฺวา ปวตฺติตา สุทฺธาสุทฺธปริกฺขาติ โยชนาฯ

[14] น วิกปฺปยิตพฺพาติ ยถา โลเก ‘‘ชาติ สามญฺญํ, เภโท สามญฺญํ, สมฺพนฺโธ สามญฺญ’’นฺติอาทินา สามญฺญํ ชาติอาทิํ, ตพฺพิธุรญฺจ วิเสสํ วิกปฺเปนฺติ ปริกปฺเปนฺติ, เอวํ น วิกปฺปยิตพฺพาติ อตฺโถฯ ยทา โย กาลวิเสโส ‘‘สฺเว’’ติ ลทฺธโวหาโร, ตทา โส ตํทิวสาติกฺกเม ‘‘อชฺชา’’ติ, ปุน ตํทิวสาติกฺกเม ‘‘หิยฺโย’’ติ โวหรียตีติ อนวฏฺฐิตสภาวา เอเต กาลวิเสสาฯ ทิสายปิ ‘‘เอกํ อวธิํ อเปกฺขิตฺวา ปุรตฺถิมา ทิสา, ตโต อญฺญํ อเปกฺขิตฺวา ปจฺฉิมา นาม โหตี’’ติอาทินา อนวฏฺฐิตสภาวตา เวทิตพฺพาฯ ชาติอาทิอเปกฺขายาติ ชาติอาทิทุกฺขวิเสสาเปกฺขายฯ สจฺจาเปกฺขายาติ สจฺจสามญฺญาเปกฺขายฯ ‘‘ตณฺหา’’ติ วุจฺจมานํ กามตณฺหาทิอเปกฺขาย สามญฺญมฺปิ สมานํ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหตีติ เอวมาทิํ สนฺธายาห ‘‘เอส นโย สมุทยาทีสุปี’’ติฯ

[16] เอตฺถาติ เอตสฺมิํ พุทฺธวจเนฯ เตนาห ‘‘สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ ยถารุตํ ยถากถิตํ สทฺทโต อธิคตํ นิทฺธาริตํ, น อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตรสนฺนิธานาทิปฺปมาณนฺตราธิคตํ ‘‘อตฺถโต ทสฺสิตา’’ติ อิทํ ยสฺมิํ สุตฺเต ภาวนาว กถิตา, น ปหานํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

นยสงฺเขปวณฺณนา

[17] ตณฺหาวิชฺชาหิ กรณภูตาหิฯ สํกิเลโส ปกฺโข เอตสฺสาติ สํกิเลสปกฺโข, สํกิเลสปกฺขิโก สุตฺตตฺโถ, ตสฺส นยนลกฺขโณติ โยชนาฯ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ วุฏฺฐานคามินิยา, พลววิปสฺสนาย จ ทุกฺขาทีสุ ปริญฺเญยฺยตาทีนิ มคฺคานุคุโณ คหณากาโร อนุคาหณนโยฯ ยทิ เอวํ กถํ นโยติ อาห ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘นยโวหาโร’’ติ อิมินา นยาธิฏฺฐานํ นโยติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

[18] พาธกาทิภาวโตติ พาธกปภวสนฺตินิยฺยานภาวโตฯ อญฺญถาภาวาภาเวนาติ อพาธกอปฺปภวอสนฺติ อนิยฺยานภาวาภาเวนฯ สจฺจสภาวตฺตาติ อมุสาสภาวตฺตาฯ อวิสํวาทนโตติ อริยสภาวาทิภาวสฺส น วิสํวาทนโต เอกนฺติกตฺตาติ อตฺโถฯ

[19] สํกิลิฏฺฐธมฺมาติ สํกิเลสสมนฺนาคตา ธมฺมา สทฺธมฺมนยโกวิทาติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิธมฺมนยกุสลา, เอกตฺตาทินยกุสลา วาฯ