สมูหาทิํ อุปาทาย โลกสงฺเกตสิทฺธา โวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโวฯ ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโวฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขโป – ยสฺมิํ ภินฺเน, อิตราโปเห วา จิตฺเตน กเตน ตถา พุทฺธิ, อิทํ สมฺมุติสจฺจํ ยถา ฆเฏ, สสมฺภารชเล จ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจนฺติฯ ปรมตฺถสจฺจปฺปฏิเวธายาติ นิพฺพานาธิคมายฯ

อนฺโตติ อพฺภนฺตโรฯ ปธานาวยเวนาติ มูลภาเวนฯ ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.13) ตณฺหา ‘‘นนฺที’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘สงฺคาเม จ นนฺทิํ จรตี’’ติอาทีสุ ปโมโทติ อาห ‘‘ตณฺหาย, ปโมทสฺส วา’’ติฯ

[3] ชาติเภทโตติ กุสลา, อกุสลาติ อิมสฺมา วิเสสาฯ ยุชฺชนฺตีติ เอตฺถ เหตุอตฺโถ อนฺโตนีโต เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โยชียนฺตี’’ติฯ เกหิ โยชียนฺติ? สํวณฺณนเกหีติ อธิปฺปาโยฯ ยุชฺชนฺตีติ วา ยุตฺตา โหนฺติ, เตหิ สมานโยคกฺขมา ตคฺคหเณเนว คหิตา โหนฺตีติ อตฺโถ ตเทกฏฺฐภาวโตฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘‘นวหิ ปเทหี’’ติ สหโยเค กรณวจนํ, ปุริมสฺมิํ กรเณฯ ‘‘เอเต โข’’ติ จ ปาโฐฯ ตตฺถ โข-สทฺทสฺส ปทปูรณตา, อวธารณตฺถตา วา เวทิตพฺพาฯ เอเต เอวาติ เอเต ตณฺหาทโย เอว, น อิโต อญฺเญติ อตฺโถฯ อฏฺฐารเสว น ตโต อุทฺธํ, อโธ วาติฯ ปุริมสฺมิํ ปกฺเข มูลปทนฺตราภาโว, ทุติยสฺมิํ เตสํ อนูนาธิกตา ทีปิตา โหติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิทฺเทสวารวณฺณนา

[4] นิทฺเทสวาเร สามญฺญโตติ สาธารณโตฯ วิเสเสนาติ อสาธารณโตฯ ปทตฺโถติ สทฺทตฺโถฯ ลกฺขณนฺติ สภาโวฯ กโมติ อนุปุพฺพีฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตกปฺปมาณภาโวฯ เหตฺวาทีติ เหตุผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาฯ วิเสสโต ปน ลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ

หารสงฺเขปวณฺณนา

[1] ยํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ ยนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ, ตญฺจ สุขํ, โสมนสฺสนฺติ ทฺวเยน สมานาธิกรณนฺติ กตฺวา ‘‘อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ, โสมนสฺสญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ สุขาทิเวทนา วิย มนาปิยรูปาทิปิ อวีตราคสฺส อสฺสาเทตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอวํ อิฏฺฐารมฺมณมฺปี’’ติฯ ‘‘อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, ตณฺหา’’ติ เอเตน ‘‘ย’’นฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ ทสฺเสติฯ ตตฺรายมตฺโถ – เยน เหตุนา ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อสฺสาทนียภาเวน อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ตณฺหาสงฺขาโต อสฺสาโท อสฺสาทนกิริยาย การณนฺติฯ อิติ กตฺวา อยมตฺโถ ทิฏฺฐาภินนฺทนาทิภาวโต วิปลฺลาเสสุปิ สมฺภวตีติ อาห ‘‘เอวํ วิปลฺลาสาปี’’ติฯ อนิฏฺฐมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อิฏฺฐมฺปีติ โยเชตพฺพํ, อนวเสสา สาสวา ธมฺมา อิธ อารมฺมณคฺคหเณน คหิตาติ อาห ‘‘สพฺเพสํ เตภูมกสงฺขาราน’’นฺติฯ

ทุกฺขาทุกฺขมสุขเวทนานนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสภาวา เอว อทุกฺขมสุขา เวทนา คหิตา อนิฏฺฐารมฺมณสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น สุขสภาวาฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมิํ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. 2.88; สํ. นิ. 4.267)ฯ ‘‘สุขปริยายสพฺภาวโต’’ติ อิมินา อิฏฺฐตามตฺตโตปิ เลเสน สตฺตานํ อารมฺมณสฺส อสฺสาทนียตา สมฺภวตีติ ทสฺเสติฯ

อาทีนโว โทสนิสฺสนฺทนตาย โทโส, สฺวายํ ปีฬนวุตฺติยา เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อาทีนโว ทุกฺขา เวทนา, ติสฺโสปิ วา ทุกฺขตา’’ติฯ เอวํ โทสตฺถตํ อาทีนวสฺส ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปณตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยโตติ ยสฺมา โทสกปณสภาวตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ

นิสฺสรตีติ วิวิตฺติ, สพฺพสงฺขารวิเวโกติ อตฺโถฯ สามญฺญนิทฺเทเสนาติ นิสฺสรณสทฺทวจนียตาสามญฺเญนฯ ปุริมานนฺติ อสฺสาทาทีนวตานํฯ อุปาโย จาติอาทีสุ จ-สทฺโท ปทปูรณมตฺตนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ปจฺฉิมานญฺจา’’ติ, ผลาทีนนฺติ อตฺโถฯ ตทนฺโตคธเภทานนฺติ อริยมคฺคปริยาปนฺนวิเสสานํฯ

กามภวาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน น รูปารูปภวา เอว คหิตา, อถ โข เต จ สญฺญีภวาทโย จ เอกโวการภวาทโย จ คหิตาฯ เตนาห ‘‘ติณฺณํ ติณฺณํ ภวาน’’นฺติฯ