2. อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] วิภาเคนาติ สรูปวิภาเคนฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ เอตายาติ อทิฏฺฐโชตนาฯ ทิฏฺฐํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนา, สํสนฺทนํ เจตฺถ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํฯ วิมติ ฉิชฺชติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนาฯ อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉาฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถา’’ติ หิ กา ตุมฺหากํ อนุมตีติ อนุมติ ปุจฺฉิตาฯ กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกมฺยตายฯ

‘‘หรียนฺติ เอเตหี’’ติอาทินา กรณาธิกรณกตฺตุภาวกมฺมสาธนานํ วเสน หาร-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา สทิสกปฺปนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘หารา วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุน คนฺถกรณาทิอตฺเถน คนฺถาทิสทฺทานํ วิย หารกรณาทิอตฺเถน หารสทฺทสิทฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘หารยนฺตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘หรณโต, รมณโต จา’’ติ อิมินา มโนหรา มโนรมา เจเต สํวณฺณนาวิเสสาติ ทสฺเสติฯ

อุปปตฺติสาธนยุตฺตีติ ลกฺขณเหตุฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘นนุ จ อญฺเญปิ หารา ยุตฺติสหิตา เอวา’’ติอาทินา เทสนาหาเร วุตฺตนยานุสาเรนฯ

จตุนฺนํ พฺยูโห เอตฺถาติ ภินฺนาธิกรณานมฺปิ ปทานํ อญฺญปทตฺถสมาโส ลพฺภติ ‘‘อุรสิโลโม’’ติอาทีนํ (ที. นิ. ฏี. 3.54, 303) วิยาติ วุตฺตํฯ

เสสนฺติ ‘‘วิวจนเมว เววจน’’นฺติ เอวมาทิฯ

อนุปฺปเวสียนฺตีติ อวคาหียนฺติฯ สมาธียนฺตีติ ปริหรียนฺติฯ วินา วิกปฺเปนาติ ชาติ สามญฺญํ, เภโท สามญฺญํ, สมฺพนฺโธ สามญฺญนฺติอาทินา ปทตฺถนฺตรภาววิกปฺปนมนฺตเรนฯ

ปทฏฺฐานาทิมุเขนาติ ปทฏฺฐานเววจนภาวนาปหานมุเขนฯ เกจีติ ปทฏฺฐานปริกฺขารอาวฏฺฏปริวตฺตนปญฺญตฺติโอตรเณ สนฺธาย วทติฯ

[2] สมฺพนฺโธติ เหตุผลภาวโยโคฯ ตถาภูตานญฺหิ ธมฺมานํ เอกสนฺตานสิทฺธตา เอกตฺตนโยฯ วิภาโค สติปิ เนสํ เหตุผลภาเว วิภตฺตสภาวตาฯ อญฺโญ เอว หิ เหตุ, อญฺญํ ผลนฺติฯ พฺยาปารวิรโห นิรีหตาฯ น หิ เหตุผลานํ เอวํ โหติ ‘‘อหํ อิมํ นิพฺพตฺเตมิ, อิมินาหํ นิพฺพตฺโต’’ติฯ อนุรูปผลตา ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยานุกูลตาฯ

สมูหาทิํ อุปาทาย โลกสงฺเกตสิทฺธา โวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโวฯ ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโวฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขโป – ยสฺมิํ ภินฺเน, อิตราโปเห วา จิตฺเตน กเตน ตถา พุทฺธิ, อิทํ สมฺมุติสจฺจํ ยถา ฆเฏ, สสมฺภารชเล จ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจนฺติฯ ปรมตฺถสจฺจปฺปฏิเวธายาติ นิพฺพานาธิคมายฯ

อนฺโตติ อพฺภนฺตโรฯ ปธานาวยเวนาติ มูลภาเวนฯ ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.13) ตณฺหา ‘‘นนฺที’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘สงฺคาเม จ นนฺทิํ จรตี’’ติอาทีสุ ปโมโทติ อาห ‘‘ตณฺหาย, ปโมทสฺส วา’’ติฯ

[3] ชาติเภทโตติ กุสลา, อกุสลาติ อิมสฺมา วิเสสาฯ ยุชฺชนฺตีติ เอตฺถ เหตุอตฺโถ อนฺโตนีโต เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โยชียนฺตี’’ติฯ เกหิ โยชียนฺติ? สํวณฺณนเกหีติ อธิปฺปาโยฯ ยุชฺชนฺตีติ วา ยุตฺตา โหนฺติ, เตหิ สมานโยคกฺขมา ตคฺคหเณเนว คหิตา โหนฺตีติ อตฺโถ ตเทกฏฺฐภาวโตฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘‘นวหิ ปเทหี’’ติ สหโยเค กรณวจนํ, ปุริมสฺมิํ กรเณฯ ‘‘เอเต โข’’ติ จ ปาโฐฯ ตตฺถ โข-สทฺทสฺส ปทปูรณตา, อวธารณตฺถตา วา เวทิตพฺพาฯ เอเต เอวาติ เอเต ตณฺหาทโย เอว, น อิโต อญฺเญติ อตฺโถฯ อฏฺฐารเสว น ตโต อุทฺธํ, อโธ วาติฯ ปุริมสฺมิํ ปกฺเข มูลปทนฺตราภาโว, ทุติยสฺมิํ เตสํ อนูนาธิกตา ทีปิตา โหติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิทฺเทสวารวณฺณนา

[4] นิทฺเทสวาเร สามญฺญโตติ สาธารณโตฯ วิเสเสนาติ อสาธารณโตฯ ปทตฺโถติ สทฺทตฺโถฯ ลกฺขณนฺติ สภาโวฯ กโมติ อนุปุพฺพีฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตกปฺปมาณภาโวฯ เหตฺวาทีติ เหตุผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาฯ วิเสสโต ปน ลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ