1. สงฺคหวารวณฺณนา

ยนฺติ อนิยมตฺโถ สพฺพนามสทฺโท กมฺมสาธนวเสน วุตฺโตฯ อตฺถาวโพธนตฺโถ สทฺทปฺปโยโค อตฺถปราธีโน เกวโล อตฺถปทตฺถโก , โส ปทตฺถวิปริเยสการินา อิติ-สทฺเทน ปรภูเตน สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อาห ‘‘ยนฺติ อนิยมโต อุปโยคนิทฺเทโส’’ติฯ โลโกติ กตฺตุนิทฺเทโสติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวํ ‘‘ย’’นฺติอาทีนํ คาถาปทานํ กมฺมกตฺตุกิริยากตฺตุวิเสสนาทิทสฺสนวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ อวยวโชตนวเสน ปทตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิยนฺติ เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ โลกสทฺโท อิธ สามตฺถิยโต สตฺตโลกวจโน ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห ‘‘ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสนา’’ติฯ สาสนนฺตรธานโต ปรํ ปูชนา อญฺญพุทฺธุปฺปาเทน เวทิตพฺพา, ยเถตรหิ วิปสฺสีอาทิสมฺมาสมฺพุทฺธานํฯ ‘‘ทีปงฺกโร’’ติอาทินา ยทิปิ พุทฺธวํสเทสนายํ (พุ. วํ. 2.75) ภควตาว วุตฺตํ, สุเมธปณฺฑิตตฺตภาเวน ปน ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาห ภควา สุเมธภูโต’’ติฯ

ปริญฺญากฺกเมนาติ ญาตปริญฺญาทิปฏิปาฏิยาฯ ลกฺขณาวโพธปฺปฏิปตฺติยาติ วิปสฺสนายฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุญฺญตมุขาทีหี’’ติฯ ตถา จ วุตฺตนฺติ วิญฺญูหิ เวทนียตาย เอว สาสนวรสฺส วุตฺตํ ภควตา –

‘‘เอตุ วิญฺญู ปุริโส อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก, อหมนุสาสามิ, อหํ ธมฺมํ เทเสมิ, ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน น จิรสฺเสว สามญฺเญว อุสฺสติ, สามํ ทกฺขิตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.281)ฯ

ยํ-สทฺโท สาสนวิสโย, โลกปาลสทฺโท สตฺถุวิสโยปิ โลกํ ปติ คุณีภูโตติ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปฏินิทฺเทสสฺส กถํ สตฺถุวิสยตาติ โจทนํ มนสิกตฺวา อาห ‘‘สโลกปาโลติ เจตฺถา’’ติอาทิ, คุณีภูโตปิ โลกปาลสทฺโท ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺเทสํ อรหติฯ อญฺโญ หิ สทฺทกฺกโม, อญฺโญ อตฺถกฺกโมติฯ

ธมฺมคารเวน ภควา ธมฺมํ ปูเชนฺโต เวเนยฺยพนฺธเว อจินฺเตตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนธมฺมปจฺจเวกฺขณาหิ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมสีติ อาห ‘‘ภควโต…เป.… ทีเปตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ อาทิสทฺเทน สาวเกหิ ธมฺมสฺสวนสฺส, เตสํ ปจฺจุคฺคมนาทีนญฺจ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, เอวํ ภควโต อวิปรีตอนนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนาย สพฺพญฺญุตานาวรณภาวทีปเนนาติ อตฺโถฯ เตนาติ จตุเวสารชฺชโยเคนฯ ตทวินาภาวินา ทสพล…เป.… ปกาสิตา โหติฯ อาเวณิกพุทฺธธมฺมาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ, จตุสจฺจญาณานิ, จตุปฏิสมฺภิทาญาณานิ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณานิ, ฉ อภิญฺญาญาณานิ, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อฏฺฐ วิชฺชา, อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณานิ, อฏฺฐ วิโมกฺขา, นว สมาธิจริยา, นว อนุปุพฺพวิหารา, ทส นาถกรณา ธมฺมา, ทส อริยวาสา, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา, เตรส ธุตธมฺมา, จุทฺทส พุทฺธญาณานิ, ปนฺนรส จรณธมฺมา, โสฬส ญาณจริยา, โสฬส อานาปานสฺสตี, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, จตุวีสติ ปจฺจยวิภาวนญาณานิ, จตุจตฺตารีส ญาณวตฺถูนิ, สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิรญาณํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานปวิจยเทสนาการปฺปวตฺตญาณานิ จาติ เอวมาทีนํ ภควโต คุณวิเสสานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อปโร นโย – คุณวิสิฏฺฐตํ ทีเปติ, สา จ คุณวิสิฏฺฐตา มหากรุณามหาปญฺญาหิ เวทิตพฺพา ตาหิ สตฺถุสมฺปตฺติสิทฺธิโตฯ ตตฺถ มหากรุณาย ปวตฺติเภโท ‘‘พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.117) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ มหาปญฺญาย ปน ปวตฺติเภโท วุตฺโต เอวฯ ตตฺถ กรุณาย ภควโต จรณสมฺปตฺติ, ปญฺญาย วิชฺชาสมฺปตฺติฯ กรุณาย สตฺตาธิปติตา, ปญฺญาย ธมฺมาธิปติตาฯ กรุณาย โลกนาถตา, ปญฺญาย อตฺตนาถตาฯ กรุณาย ปุพฺพการิตา, ปญฺญาย กตญฺญุตาฯ กรุณาย อปรนฺตปตา, ปญฺญาย อนตฺตนฺตปตาฯ กรุณาย พุทฺธกรธมฺมสิทฺธิ, ปญฺญาย พุทฺธภาวสิทฺธิฯ กรุณาย ปเรสํ ตารณํ, ปญฺญาย สยํ ตารณํฯ กรุณาย สพฺพสตฺเตสุ อนุคฺคหจิตฺตตา, ปญฺญาย สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺตตา ปกาสิตา โหตีติ อนวเสสโต ปรหิตปฏิปตฺติยา, อตฺตหิตสมฺปตฺติยา จ ปาริปูรี เวทิตพฺพาฯ ตีสุปิ อวตฺถาสูติ เหตุผลสตฺตูปการาวตฺถาสุฯ

อภิสมโย ปฏิเวธสาสนสฺส, มนสิกรณํ ปฏิปตฺติสาสนสฺส, สวนาทีหิ ปริจยกรณํ ปริยตฺติสาสนสฺสาติ ติณฺณมฺปิ วเสน โยเชตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ยถารห’’นฺติฯ ‘‘สกฺกจฺจํ ธมฺมเทสเนนา’’ติ อิมินา อิธ ‘‘สาสน’’นฺติ วุตฺตสฺส ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส อวิเสเสน เทสนาปูชํ วตฺวา โถมนาปูชนสฺส วเสน ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยํ, โว ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘โถมเนนา’’ติ ปเทนาปิ ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติ ปทํ โยเชตพฺพํฯ ปูชนาทฺวยสฺสาปิ วา วเสน อิธาปิ ปทโยชนา เวทิตพฺพาฯ อริยภาวาทโยติ อริยเสฏฺฐอคฺคภาวาทโยฯ นิยฺยานาทโยติ นิยฺยานเหตุทสฺสนาทโยฯ สฺวากฺขาตตาทโยติ สฺวากฺขาตสนฺทิฏฺฐิกตาทโยฯ

อิทานิ อริยสงฺฆคุณานมฺปิ อิมาย คาถาย ปกาสิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พาลฺยาทิสมติกฺกมนโตติ พาลอพฺยตฺตภาวาทิสมติกฺกมนโตฯ

ญาณวิเสโส สุตจินฺตาภาวนามยญาณานิฯ โสตพฺพมนสิกาตพฺพปฏิวิชฺฌิตพฺพาวตฺถา อวตฺถาเภโทฯ อุภยนฺติ พฺยญฺชนปทํ, อตฺถปทญฺจฯ อุภยถาติ กรณกมฺมสาธนวเสน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตาติ ญาตพฺพตฺตาฯ

‘‘อยญฺจ คาถา’’ติอาทิ เกสญฺจิ วาโทฯ ตถา หิ อปเร ‘‘เถเรเนวายํ คาถา ภาสิตา’’ติ วทนฺติฯ อตฺตูปนายิกาปิ หิ กทาจิ ธมฺมเทสนา โหติ เอว ยถา ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต , ภิกฺขเว, ตถาคโต จตุเวสารชฺชวิสารโท’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.21-22)ฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

ยถาวุตฺตอตฺถมุเขเนวาติ มูลปทสงฺขาตอตฺถุทฺธาเรเนวฯ ปรโต อาคมิสฺสตีติ นิทฺเทสวารสฺส ปริโยสาเน อาคมิสฺสติ ‘‘ตีณิ จ นยา อนูนา’’ติอาทินา (เนตฺติ. 4 ทฺวาทสปท)ฯ

วุจฺจตีติ กตฺตริ กมฺมนิทฺเทโสติ อาห ‘‘วทตี’’ติฯ อถ วา วุจฺจตีติ กมฺมกตฺตุนิทฺเทโสยํฯ

อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – หารา, นยา จาติ อุภยํ ปริคฺคหิตํ สํวณฺณเกน สพฺพถา คหิตญฺเจ, วุจฺจติ สุตฺตํ, สยเมว สุตฺตํ สํวณฺเณตีติ , เอเตน หารนเยสุ วสีภาเวน สุตฺตสํวณฺณนาย สุกรตํ ทสฺเสติฯ

ปการนฺตเรนาติ ปุพฺเพ ‘‘สาสน’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ‘‘เทสนา, เทสิต’’นฺติ ตโต อญฺเญน ปกาเรนฯ นิยเมตฺวาติ ตสฺส เอกนฺตโต วิญฺเญยฺยตํ อวธาเรตฺวาฯ วิญฺเญยฺยตา วิสิฏฺเฐสุ เทสนาเทสิเตสุ วิญฺเญยฺยปเท ลพฺภมานา วิชานนกิริยาฯ

เทสนาเทสิตานิ จ ยาวเทว วิชานนตฺถานีติ วิชานนํ ปธานนฺติ ตเมว นิทฺธาเรนฺโต ‘‘ตตฺราติ ตสฺมิํ วิชานเน’’ติ อาหฯ

เอตฺถาหาติ นวงฺคสาสนนววิธสุตฺตนฺตาติ เอตสฺมิํ อตฺถวจเน อาห โจทโกฯ ตสฺสายํ อธิปฺปาโย – นวหิ องฺเคหิ ววตฺถิเตหิ อญฺญมญฺญสงฺกรรหิเตหิ ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อสุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนีติ นววิธสุตฺตนฺตวจนํ วิรุชฺเฌยฺยฯ อถ สุตฺตสภาวานิ เคยฺยงฺคาทีนิ, เอวํ สติ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคํ น สิยา, เอวํ สนฺเต อฏฺฐงฺคสาสนํ อาปชฺชตีติฯ เตนาห ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิฯ เคยฺยงฺคาทีสุ กติปยานมฺปิ สุตฺตภาเว ยถาวุตฺตโทสานติวตฺติ, ปเคว สพฺเพสนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยญฺจา’’ติอาทินาฯ สงฺคเหสูติ อฏฺฐกถาสุฯ โปราณฏฺฐกถานญฺหิ สงฺเขปภูตา อิทานิ อฏฺฐกถา ‘‘สงฺคหา’’ติ วุตฺตาฯ สุตฺตํ นาม สคาถกํ วา สิยา, นิคฺคาถกํ วาติ องฺคทฺวเยเนว ตทุภยงฺคํ กตนฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคสฺส อสมฺภโว ตทุภยวินิมุตฺตสฺส สุตฺตสฺส อภาวโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตงฺคเมว น สิยา’’ติฯ อถาปิ กถญฺจิฯ สิยาติ วกฺขมานํ สามญฺญวิธิํ สนฺธายาหฯ เอวมฺปิ อยํ โทโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มงฺคลสุตฺตาทีน’’นฺติอาทิมาหฯ

ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ เคยฺยงฺคภาวนิมิตฺตํฯ เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ โจทโก ‘‘คาถาวิรเห’’ติ วจนํ อคฺคณฺหนฺโต ‘‘ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ พฺยากรณ’’นฺติ วจนมตฺตเมว คเหตฺวา ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทินา โจเทติฯ อิตโร ปน โอกาสวิธิโต อโนกาโส วิธิ พลวาติ ญายํ คาถาวิรหิตํเยว เวยฺยากรณนฺติ, อิธาธิปฺเปตนฺติ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทินา ปริหรติฯ ตถา หีติ เตเนว การเณน, สติปิ สญฺญนฺตรนิมิตฺตโยเค อโนกาสสญฺญานํ พลวภาเวเนวาติ อตฺโถฯ

สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] วิภาเคนาติ สรูปวิภาเคนฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ เอตายาติ อทิฏฺฐโชตนาฯ ทิฏฺฐํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนา, สํสนฺทนํ เจตฺถ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํฯ วิมติ ฉิชฺชติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนาฯ อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉาฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถา’’ติ หิ กา ตุมฺหากํ อนุมตีติ อนุมติ ปุจฺฉิตาฯ กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกมฺยตายฯ

‘‘หรียนฺติ เอเตหี’’ติอาทินา กรณาธิกรณกตฺตุภาวกมฺมสาธนานํ วเสน หาร-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา สทิสกปฺปนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘หารา วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุน คนฺถกรณาทิอตฺเถน คนฺถาทิสทฺทานํ วิย หารกรณาทิอตฺเถน หารสทฺทสิทฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘หารยนฺตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘หรณโต, รมณโต จา’’ติ อิมินา มโนหรา มโนรมา เจเต สํวณฺณนาวิเสสาติ ทสฺเสติฯ

อุปปตฺติสาธนยุตฺตีติ ลกฺขณเหตุฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘นนุ จ อญฺเญปิ หารา ยุตฺติสหิตา เอวา’’ติอาทินา เทสนาหาเร วุตฺตนยานุสาเรนฯ

จตุนฺนํ พฺยูโห เอตฺถาติ ภินฺนาธิกรณานมฺปิ ปทานํ อญฺญปทตฺถสมาโส ลพฺภติ ‘‘อุรสิโลโม’’ติอาทีนํ (ที. นิ. ฏี. 3.54, 303) วิยาติ วุตฺตํฯ

เสสนฺติ ‘‘วิวจนเมว เววจน’’นฺติ เอวมาทิฯ

อนุปฺปเวสียนฺตีติ อวคาหียนฺติฯ สมาธียนฺตีติ ปริหรียนฺติฯ วินา วิกปฺเปนาติ ชาติ สามญฺญํ, เภโท สามญฺญํ, สมฺพนฺโธ สามญฺญนฺติอาทินา ปทตฺถนฺตรภาววิกปฺปนมนฺตเรนฯ

ปทฏฺฐานาทิมุเขนาติ ปทฏฺฐานเววจนภาวนาปหานมุเขนฯ เกจีติ ปทฏฺฐานปริกฺขารอาวฏฺฏปริวตฺตนปญฺญตฺติโอตรเณ สนฺธาย วทติฯ

[2] สมฺพนฺโธติ เหตุผลภาวโยโคฯ ตถาภูตานญฺหิ ธมฺมานํ เอกสนฺตานสิทฺธตา เอกตฺตนโยฯ วิภาโค สติปิ เนสํ เหตุผลภาเว วิภตฺตสภาวตาฯ อญฺโญ เอว หิ เหตุ, อญฺญํ ผลนฺติฯ พฺยาปารวิรโห นิรีหตาฯ น หิ เหตุผลานํ เอวํ โหติ ‘‘อหํ อิมํ นิพฺพตฺเตมิ, อิมินาหํ นิพฺพตฺโต’’ติฯ อนุรูปผลตา ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยานุกูลตาฯ