สพฺเพ ธมฺมา วิญฺญาตา โหนฺตีติ ตทญฺญมูลปทภูตา สพฺเพ โลภาทโย วิญฺญาตา นยสฺส ภูมิจรณาโยคฺยตาย ปกาสา ปากฏา โหนฺติ ฯ ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ นยตฺตยทิสาภูตธมฺมานํ มตฺถกปาปเนน ติณฺณํ นยานํ กูฏคฺคหณํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ปุน ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ กมฺมนยทฺวยสฺส วิภาควิภาวนํ, ตํ วิญฺเญยฺยเมวฯ

นยสมุฏฺฐานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สาสนปฏฺฐานวารวณฺณนา

[89] สงฺคหวาราทีสูติ สงฺคหวารอุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุฯ สรูปโต น ทสฺสิตํ, อตฺถโต ปน ทสฺสิตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ตเมว หิ อตฺถโต ทสฺสนตฺถํ อุทาหรณภาเวน นิกฺขิปติ, ยถา มูลปเทหิ ปฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพนฺติฯ ‘‘อญฺญมญฺญสงฺคโห’’ติ อิทํ มูลปทปฏฺฐานานํ อญฺญมญฺญโต นิทฺธาเรตพฺพตาย การณวจนํ ‘‘สติ อนุปฺปเวเส ตโต วินิคฺคาโม สิยา’’ติฯ ปฏฺฐานนฺติ เอตฺถ ป-อิติ อุปสคฺคปทํ, ตํ ปน ‘‘วิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ ยํ เสฏฺฐํ, ตทุปาคมุ’’นฺติอาทีสุ วิย ปการตฺถโชตกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกาเรหิ ฐาน’’นฺติอาทีสุ วิย ปการตฺถโชตกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกาเรหิ ฐาน’’นฺติ อาหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ เนตฺติปฺปกรเณฯ ตสฺสาติ เทสนาสงฺขาตสฺส ปริยตฺติสาสนสฺสฯ ตถาภาวทีปนนฺติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูเปน ปวตฺติตตฺตา สํกิเลสภาคิยตาทิปฺปกาเรหิ ฐิตภาเวน ทีเปตพฺพตฺตา ‘‘ทีปิสฺสตีติ ทีปน’’นฺติ กตฺวาฯ ปติฏฺฐหนฺติ อธิสีลสิกฺขาทโย สมุทายรูเปน คหิตาฯ เอเตหิ สํกิเลสธมฺมาทีหิ, สํกิเลสธมฺมาทีนํ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ปวตฺตนุปายตา อนุปุพฺพิกถาย สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย ทีเปตพฺพาฯ เตสนฺติ สํกิเลสธมฺมาทีนํฯ ปุน เตสนฺติ สุตฺตานิ สนฺธายาหฯ

โคฏฺฐาติ วชาฯ ปฏฺฐิตคาโวติ คตคาโวฯ อาคตฏฺฐานสฺมินฺติ สีหนาทสุตฺตํ (ม. นิ. 1.156) วทติฯ ปวตฺตคมนตฺตา เอตฺถาติ วจนเสโสฯ อถ วา คจฺฉติ เอตฺถาติ คมนํ, เทสนาญาณสฺส นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนเทสภาวโต ปฏฺฐานํ นามาติ อตฺโถฯ โวมิสฺสาติ ‘‘สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจา’’ติอาทินา ทุกติกจตุกฺกภาเวน มิสฺสิตาฯ

สํกิเลสภาเว ญาเปตพฺเพ ปวตฺตํ, ตํ วิสยํ กตฺวา เทสิตนฺติ อตฺโถ, อตฺถมตฺตวจนญฺเจตํ , สํกิเลสภาเค ภวนฺติ สทฺทนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘สํกิเลสภาคิก’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส สํกิเลสภาโค เอตสฺส อตฺถิ, สํกิเลสภาเค วา นิยุตฺตํ, สํกิเลสภาคสฺส วา ปโพธนสีลํ สํกิเลสภาคิกํ, ตเทว สํกิเลสภาคิยนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปทาลนํ สมุจฺฉินฺทนํ, ปทาลนสนฺนิสฺสยตา เจตฺถ ปทาลนคฺคหเณน คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อเสกฺเขติ อเสกฺขธมฺเมฯ เตสํ โวมิสฺสกนยวเสนาติ เตสํ สํกิเลสภาคิยาทีนํ จตุนฺนํ ปฏิกฺเขปาปฏิกฺเขปโวมิสฺสกนยวเสนฯ

‘‘ตานิ ปน ฉ ทุกา’’ติอาทินา ปทานํ คหณปริจฺเฉทโต ววตฺถาปนตํ วตฺวา ปรโต ‘‘สาธารณานิ กตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถสํวณฺณนาย สยเมว สรูปโต ทสฺเสสฺสติฯ ‘‘อนุทฺธรเณ การณํ นตฺถี’ติ วตฺวา อุทฺธรเณ ปน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หิ วกฺขตี’’ติอาทินา ปาฬิมาหริฯ โวทานํ นาม สํกิเลสโต โหติ สํกิลิฏฺฐสฺเสว โวทานสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ยสฺมา โวทานํ ตทงฺคาทิวเสน สํกิเลสโต วิสุชฺฌนํ, ตสฺมา ‘‘ตํ ปน อตฺถโต วาสนาภาคิยาทิ เอว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตทงฺควิกฺขมฺภเนหิ โวทานํ วาสนาภาคิยาทิวเสน โหติ, สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธีหิ โวทานํ นิพฺเพธภาคิยวเสน, อเสกฺขภาคิยวเสน โวทานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา เอว เวทิตพฺพํฯ ยายํ เทสนา ราคาทิภาคินี สิยา, สา สํกิเลสภาคิยาฯ ยายํ เทสนา จาคาทิภาคินี สิยา, สา วาสนาภาคิยาฯ ยา ปน อาปตฺติวิจฺเฉทนี สาวเสสํ, อนวเสสญฺจ, สา นิพฺเพธภาคิยา, อเสกฺขภาคิยา จฯ

‘‘ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทินา ปฐมเมว สํกิเลสภาคสฺส ทสฺสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สํกิเลโส ติวิโธ…เป.… วิสยทสฺสนตฺถํ อารทฺธ’’นฺติฯ ภวราโค ภวปตฺถนาฯ อุปฺปชฺชตีติ น วิคจฺฉติฯ ตตฺร ตตฺร ภเวติ ยทิ วา กามภเว, ยทิ วา รูปภเว, ยทิ วา อรูปภเวฯ ปทนฺตรสํโยชนวเสนาติ ทุกนเยเนว ปทนฺตเรน โยชนวเสนฯ มิสฺสิตานิ กตานีติ สํสฏฺฐานิ กตานิฯ

เอกกจตุกฺกวเสน ทสฺสิตพฺพานิ ปทานิ เอว คเหตฺวา อาวุตฺตินยทสฺสนวเสน มิสฺเสตฺวา อวสิฏฺฐทุกวเสน, ติกจตุกฺกวเสน จ อิตเร อฏฺฐ ปฏฺฐานภาคา ทสฺสิตาติ อาห ‘‘ตานิเยว ยถาวุตฺตานิ อฏฺฐ สุตฺตานี’’ติอาทิ ฯ จตฺตาโร เอกกาเยว ปาฬิยํ อาทิโต ทสฺสิตาฯ ฉทุกา ปาฬิยํ อาคตา จตฺตาโร, อฏฺฐกถายํ ทฺเวติฯ จตฺตาโร ติกา ปาฬิยํ อาคตา ทฺเว, อฏฺฐกถายํ ทฺเวติฯ ทฺเว จตุกฺกา ปน อฏฺฐกถายเมว อาคตาฯ ‘‘ปาฬิยํ อนาคตา’’ติ อิทํ สรูปโต อนาคมนํ สนฺธาย วุตฺตํ, นยโต ปน อาคตภาโว ทสฺสิโต เอวฯ เย ปเนตฺถ ปาฬิยํ อนาคตา, เตสํ อุทาหรณานิ ปรโต ทสฺสยิสฺสามฯ

โสฬสหีติ โสฬสวิเธหิฯ น หิ ตานิ สุตฺตานิ โสฬเสว, อถ โข โสฬสปฺปการานีติ มูลคณนํ ฐเปตฺวา การณสุตฺตลทฺเธน สงฺขารคพฺเภน ตทนุรูโป โย คณนวิตฺถาโร, ตสฺส ปตฺถรณวิธิ ปฏฺฐานนโยฯ อิมินา…เป.… นตฺถีติ ยถาวุตฺตปฏฺฐานวินิมุตฺโต ปริยตฺติสาสนปฺปเทโส น วิชฺชติ ยถารหํ ตํตํปฏฺฐานภาเวน ปวตฺตตฺตาติ ทสฺเสติฯ ยทิ สุตฺตเคยฺยาทิ นววิธํ ปริยตฺติสาสนํ ยถาวุตฺตปฏฺฐานวเสเนว ปวตฺตํ, ตตฺถ กถมิธ อนิทสฺสิตานํ คาถาทีนํ สํกิเลสภาคิยาทิภาโว คเหตพฺโพติ ปญฺหํ สนฺธาย ‘‘คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพา’’ติอาทิปาฬิ ปวตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อยํ คาถา วิยาติ ‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, ยสฺส เสลูปมํ จิตฺต’’นฺติอาทินา อิธ อุทาหฏคาถา วิยฯ คาถาติ อญฺญาปิ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อาคตา อิธ อนุทาหฏาฯ สํวณฺณนากาเล สมฺมุขีภาเวน ‘‘อยํ คาถา วิยา’’ติ วุตฺตา ยา กาจิ คาถา ‘‘สํกิเลสภาคิยา’’ติ วา ‘‘สํกิเลสวาสนานิพฺเพธอเสกฺขภาคิยา’’ติ วา อนุมินิตพฺพา นยคฺคาเหน ญาเปตพฺพาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สํกิเลส…เป.… ชานิตพฺพาติ อตฺโถ’’ติฯ วา-สทฺโท หิ อิธ อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถฯ เสสปเทสูติ เวยฺยากรณสุตฺตปเทสุฯ

[90] อริยานํ ธมฺมนฺติ จาริตฺตวาริตฺตเภทํ สีลาจารํฯ เอกนฺตกรณียสฺส อกรณมฺปิ วีติกฺกโม เอวฯ

อวิชฺชาทิเก สํกิเลสธมฺเม ตทงฺคาทิวเสน ธุนาตีติ โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนปญฺญาติ ปน ปกรเณน อวจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํฯ ตํ อติกฺกมิตฺวา จรนฺโตติ ปจฺจยานํ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจยปริโภเค อาทีนวํ อปสฺสนฺโต อิณปริโภควเสน ปริภุญฺชนฺโต น ปริมุจฺจติ นิรยาทิทุกฺขโต, วฏฺฏทุกฺขโต จฯ

กุกฺกุชนกํ นาม กทลิยา ปุปฺผนาฬิฯ ปราภวายาติ วินาสายฯ ตถาติ ยถา ผลปากนฺตา กทลี, เอวํ เวฬุนฬาปิ โอสธิชาติกตฺตาติ อุปสํหารตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬ’’นฺติฯ

สุเขตฺเตปีติ ปิ-สทฺเทน โก ปน วาโท อูสราทิโทสทุฏฺเฐสุ เขตฺเตสูติ ทสฺเสติฯ ‘‘ฉกณ…เป.… อตฺโถ’’ติ เอเตน ยถาวุตฺตอภิสงฺขรณาภาเวน พีชโทสทุฏฺฐนฺติ ทสฺเสติฯ

[91] สชฺชิตนฺติ สญฺชิตํฯ อปริกฺขเตติ ปฏิปกฺเขหิ ธมฺเมหิ อวิกฺขมฺภิเต อโรเคฯ

ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘กิํ สุตํ มยา, กิํ วา สุณามี’’ติ กุสลํ คเวสี จรติ, สา ธมฺโมชปญฺญา กิสฺสวา นามฯ ทุพฺภาสิตาติ ทุฏฺฐุ ภาสิตา, อิสฺสามจฺฉริยโทสาทีหิ ทุฏฺฐา วา ภาสิตาฯ

[92] วิจินาตีติ วิเสสโต จินาติ ปสวติฯ

วิคตภูตาติ วิคตสจฺจฯ เตนาห ‘‘อลีกวาที’’ติฯ

อวชาตปุตฺตาติ ลามกปุตฺตฯ ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา นิหีนวุตฺติตํ สนฺธาย วทติฯ เนรยิโกติ นิรเย นิพฺพตฺตนโกฯ ปาปกมฺมิโน ปปตนฺติ เอตฺถาติ ปปตํ, นรกํฯ

ตณฺหาทีนํ สภาวเภทโตติ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตานํ ตณฺหายนวิปรีตทสฺสนทุฏฺฐจริตตาสงฺขาตสภาววิภาคโตฯ อวตฺถาเภทโตติ ตณฺหาย ฉนฺทเปมโลภราคนนฺทีปิปาสามุจฺฉาทโย, ทิฏฺฐิยา คาหปรามาสมิจฺฉาภินิเวสวิสุกวิปฺผนฺทิตวิปรีตทสฺสนาทโย, ทุจฺจริตสฺส ติรจฺฉานเปตฺติวิสยอสุรโยนิคามิตาทโย อวตฺถาวิเสสาฯ จ-สทฺเทน เตสํ กามตณฺหาทิรูปตณฺหาทิอตฺตานุทิฏฺฐาทิสสฺสตคาหาทิกายทุจฺจริตาทิ- ปาณาติปาตาทิปฺปการเภโท สงฺคยฺหติฯ

[93] วิปุลนฺติ อุฬารํ, เตลาทีหิ เจว ธนธญฺญาทีหิ จ ปหูตสนฺนิจยนฺติ อตฺโถฯ สมฺพาธาติ ชนสํมทฺทสงฺฆฏาฯ

ทณฺเฑน น หิํสตีติ เอตฺถ วุตฺตํ ยํ ทณฺฑนิธานํ, ตํ วฏฺฏวิวฏฺฏนิสฺสิตํฯ ตทุภยสฺสาปิ ผลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ปุคฺคโล’’ติอาทิมาหฯ

[94] กิญฺจติ ตํสมงฺคินํ วิมทฺทตีติ กิญฺจนํ, ราคาทิ, ปลิพุนฺธติ กุสลปฺปวตฺติํ นิวาเรตีติ ปลิโพโธ, ราคาทิเยว, กิญฺจนเมว ปลิโพโธ กิญฺจนปลิโพโธฯ อถ วา กิญฺจนญฺจ ปลิโพโธ จ กิญฺจนปลิโพโธ, อามิสกิญฺจิกฺขญฺจ ราคาทิสํกิเลโส จาติ อตฺโถฯ

วิเสสิตนฺติ วิโลมํ, วิสมํ กิริยนฺติ อตฺโถฯ ราชภณฺฑนฺติ โอโรเธ สนฺธาย วทนฺติฯ

ยาจโยโคติ ยาจนโยโค, ยาจกานํ มโนรถปริปูรณโตฯ เตนาห ‘‘ยาจิตพฺพยุตฺโต’’ติฯ ทานยุตฺโตติ สตตํ ทานกิริยาสมงฺคีฯ ทานสํวิภาครโตติ เอตฺถ ทานํ นาม อตฺถิกานํ ยถาธิปฺปายปฏิยตฺตปริจฺจาโค, สํวิภาโค อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพโต อปฺปมตฺตกโตปิ สํวิภชนํฯ อิเมหิ โข…เป.… โหตีติ เอตฺถ โหติสทฺเทน ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, น ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปนฺโน…เป.… โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโม หิ อิธ วิธียติ, น โสตาปนฺนภาโว, เตน โสตาปนฺนลกฺขณเมเต ธมฺมา, น โสตาปนฺนภาวลกฺขณนฺติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ ‘‘โสตาปนฺเนน…เป.… ลพฺภมานตํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ

[95] ลปติ กเถติ เอเตนาติ ลปนํ, โอฏฺฐํฯ

[97] มุทิโตติ ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมุทิโตฯ

[99] กิญฺจาปิ อุทตารีติ ตรณกิริยา อตีตภาเวน วุตฺตา, ตรณเมว ปน คเหตฺวา อาห ‘‘โอฆตรณสฺส อริยมคฺคกิจฺจตฺตา’’ติฯ เอวํ วิปฺปมุตฺโต, วิมุตฺโตติ จ เอตฺถ มุจฺจนกิริยายปิ วตฺตพฺพํฯ

[100] ปาตุ-สทฺทปุพฺพโก ภวนฺติ-สทฺโท สิยา อุปฺปาทปริยาโย สิยา อาวิภาวปริยาโยติ ‘‘ปาตุภวนฺตี’’ติ ปทสฺส ‘‘อุปฺปชฺชนฺติ, ปกาเสนฺติ จา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ปาตุภูตธมฺมสฺสาติ อุปฺปนฺนโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส, วิภูตจตุสจฺจธมฺมสฺส วาฯ โน กลฺโลติ น ยุตฺโตฯ สเหตุธมฺมนฺติ เอตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาว คหิตา, น ปจฺจยธมฺมาติ? นยิทเมวํ ทฏฺฐพฺพํ ปจฺจยธมฺมานมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวานติวตฺตนโตฯ อถ วา สเหตุธมฺมนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม ปธานภาเวน วุตฺโต, ปจฺจยธมฺโม ปน คุณภาเวนาติ เอวเมตฺถ อุภเยสํ วุตฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ

อารญฺญกนฺติ อารญฺญกงฺคสมนฺนาคตํฯ อญฺญาโตติ ปริจยวเสน น ญาโต, อสํสฏฺโฐติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นิจฺจนโว’’ติฯ

พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺกวิรเห เวริปริสงฺกาย อภาเว อกิตฺติปริมุตฺตีติ เอวมาทีหิปิ การเณหิ โกธปฺปหาเนน สุขํ สุปติฯ โกธปริฬาหาภาโว ปน ปากฏตโรติ อาห ‘‘โกธ…เป.… สยตี’’ติฯ วิสมูลสฺสาติ เอตฺถ วิสสริกฺขตาย ‘‘วิส’’นฺติ ทุกฺขํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขวิปากสฺสา’’ติฯ สุขนฺติ เจตสิกสุขํฯ อกฺกุฏฺฐสฺส ปจฺจกฺโกสิตฺวา จ ปจฺจกฺโกสนเหตุ อุปฺปชฺชตีติ โยชนาฯ

[101] สลฺลุพฺพาหนํ สลฺลุทฺธรณํฯ

วิสยเภเทน, ปวตฺติอาการเภเทน จ อเนกเภทตฺตา กามสญฺญาย วุตฺตํ ‘‘ยาย กายจี’’ติฯ

ทานมุเขนาติ ทาเนน มุขภูเตน, ทานํ ปมุขํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

‘‘อริยมคฺคสมฺปาปนวเสนา’’ติ อิมินา อนุกมฺปานุทฺทยานํ เอกนฺตานวชฺชตเมว วิภาเวติฯ ‘‘อนุกมฺปา’’ติ ปทสฺสตฺถวิวรณํ ‘‘กรุณายนา’’ติ, อิตรสฺส ‘‘เมตฺตายนา’’ติฯ

[102] ปกติอาทีติ อาทิสทฺเทน อณุอิสฺสรปชาปติปุริสกาลาธิฏฺฐายการิอาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

กาเมสูติ กามคุเณสุ รูปาทิวิสเยสุฯ

พหลกิเลสตายาติ พหุลกิเลสภาเวนฯ ปุพฺพเหตุมนฺทตายาติ วิวฏฺฏูปนิสฺสยสฺส กุสลสฺส อกตตฺตาฯ

จิตฺตวูปสมภาวนายาติ จิตฺตวูปสมกรภาวนาย สมถวิปสฺสนายฯ

ปริสฺสยา สีลาทิปริปูรณสฺส ปริพนฺธภูตา กิเลสา เอวฯ อนริยา ปญฺญาสีสํ อุกฺขิปิตฺวา ฐาตุเมว น สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ญาณสิเรน อโธสิรา หุตฺวา’’ติฯ

[103] ภควโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ วสนโยคฺยภาโว, เตหิ นิวุตฺถภาโว จ ตสฺส สาติสโย วณฺโณติ วุตฺตํ ‘‘ปฐมคาถาย เชตวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติฯ (ธ. ป. 98; เถรคา. 991);

อิธ ธมฺมสทฺโท สมาธิปริยาโย ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13; ม. นิ. 3.198; สํ. นิ. 5.378) วิยาติ อาห ‘‘ธมฺโมติ สมาธี’’ติ สมาธิปกฺขิกา ธมฺมา สติวายามาฯ

นานุคจฺเฉยฺยาติ นานุตเสยฺยฯ อนุตสนเมว หิ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อนุคมนํฯ ปฏิวิปสฺเสยฺยาติ วิปสฺสนาสมฺมสนมาหฯ ยมกโต, หิ ขณิกโต, ปฏิปาฏิโต จ สมฺมสนํ วิปสฺสนายปิ สมฺมสนโต ปฏิวิปสฺสนา นามฯ สา หิ วิปสฺสนาย ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนมานสมุคฺฆาฏนนิกนฺติปริยาทานเหตุตาย วิเสสโต ปฏิปกฺเขน อสํหีรอสํกุปฺปนเหตุภูตา ปริพฺรูหนา โหติฯ ‘‘ปุนปฺปุนํ…เป.… อปฺเปนฺโต’’ติ เอเตน นิพฺพานารมฺมณธมฺมานุพฺรูหนํ ยถา ‘‘พฺรูเหตา สุญฺญาคาราน’’นฺติ (ม. นิ. 1.64) ทสฺเสติฯ

ยํ กิญฺจิ อปทิสิตฺวา ปฏิญฺญาทานํ สงฺคโรฯ โส ปน อตฺตโน กิจฺจวิเสสํ อปทิสิตฺวา มิตฺตสนฺถววเสน วา กาลาคมนํ อปทิสิตฺวา กิญฺจิกฺขานุปฺปทาเนน วา ปฏิพาหกรณํ อปทิสิตฺวา พลคฺคโพธวเสน วา สิยาติ ตสฺส มิตฺตกรณาทิปริยายตํ สนฺธายาห ‘‘สงฺคโรติ…เป.… นาม’’นฺติฯ เอวํ ปฏิปนฺนตฺตาติ เอวํ อนิจฺจสญฺญามุเขน ติยทฺธเกสุ สงฺขาเรสุ อปฺปมาทปฺปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนตฺตาฯ

ทิพฺพจกฺขุ สุวิสุทฺธนฺติ สาวเสสา เทสนาติ อาห ‘‘ยํ สจฺฉิกโรตี’’ติฯ รูปายตนญฺเหตฺถ อธิปฺเปตํฯ

[104] อนฺตนฺติ สงฺขารานํ ปาริมนฺตภูตํฯ เวทานนฺติ มคฺคญาณเวทานเมวฯ อรหตฺตาธิคเมน อนฺตํ ปริโยสานํ คตตฺตาฯ กมฺมวิปากวฏฺฏานํ, กิเลสวฏฺฏสฺสาปิ จ อุสฺสเทน อุปจเยน อุสฺสทา, ราคาทโยฯ

สุกฺโกภาสตาย สุกฺกา, อภิวิสิฏฺฐคฺคหาฯ สพฺพานิ วา ตารกรูปานิ สุกฺกาฯ วินฺทตีติ อุปลภติ, ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตี’’ติ อิทํ ‘‘สเกสุ ธมฺเมสู’’ติ ปารคุภาวสฺส วิเสสิตตฺตา วุตฺตํ, ตญฺจ โข อภินิเวเสเนว เทสิตํฯ

‘‘สพฺพํ , ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.46; ปฏิ. ม. 1.3) วุตฺตํฯ ปารคุตา จ เตสํ ขนฺธานํ ปริญฺญาภิสมยวเสน โหติฯ ตโต จ เนสํ เหตุภูตสมุทเย, ตทปฺปวตฺติลกฺขเณ นิโรเธ, นิโรธคามินิยา ปฏิปทาย จ ปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยปาริปูริวเสน อิตรสจฺเจสุปิ ปารคุภาโว วุตฺโต เอว โหติฯ สพฺพโส หิ สกอตฺตภาวโพเธนปิ จตุสจฺจาภิสมโย โหติเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อิมสฺมิํเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสญฺญิมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญเปมิ, โลกสมุทยญฺจา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45)ฯ อถ วา สเกสุ ธมฺเมสูติ อตฺตโน ธมฺเมสุฯ อตฺตธมฺมา นาม อตฺถกามสฺส กุลปุตฺตสฺส สีลาทิธมฺมาฯ สีลสมาธิปญฺญาทโย หิ โวทานธมฺมา เอกนฺตหิตสุขสมฺปาทนโต ปุริสสฺส สกธมฺมา นาม, น อนตฺถาวหา สํกิเลสธมฺมา วิย ปรธมฺมาฯ เตสํ สีลาทีนํ ปาริปูริยา ปารํ ปริยนฺตํ คโตติ ปารคูฯ ‘‘อกฺกุล ปกฺกุล’’อิติ เอวํ วิหิํสนกปโยคํฯ อชกลาเปน (อุทา. 7) หิ ตทา ภควนฺตํ ภีสาเปตุกาเมน กตํ ยกฺขคชฺชิตํ ‘‘อกฺกุล ปกฺกุล’’ อิติ อิมินา อากาเรน สตฺตานํ โสตปถํ อคมาสิ, ตสฺมา ตํ ‘‘อกฺกุลํ ปกฺกุลกรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

นาภินนฺทตีติ ‘‘อยํ มํ ทฏฺฐุํ อาคตา’’ติ น ตุสฺสติฯ ยสฺมา ปน ‘‘ภควโต ภาสิตํ อภินนฺที’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.88) วิย สมฺปฏิจฺฉนตฺโถปิ อภินนฺทสทฺโท โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉตี’’ติฯ น โสจตีติ ‘‘มยา อสมฺโมทิตา คจฺฉตี’’ติ น จิตฺตสนฺตาปํ อาปชฺชติฯ ‘‘สงฺคา สงฺคามชิํ มุตฺต’’นฺติ อิทํ อภินนฺทโสจนานํ อภาวสฺส การณวจนํฯ

เตนาติ อุทเก นฺหาเนนฯ เตเนวาห ‘‘น อุทเกน สุจี โหตี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – อุทกุมฺมุชฺชนาทินา เนว สตฺตานํ สุจิ ปาปโต สุทฺธิ นาม โหตีติฯ อุทกุมฺมุชฺชนาทีนิ หิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อุทก’’นฺติ วุตฺตํฯ อุทเกนาติ วา อุมฺมุชฺชนาทิกิริยาสาธนภูเตน อุทเกน สตฺตานํ สุจิ ปาปสุทฺธิ น โหตีติฯ อถ วา สุจิเตน ยถาวุตฺเตน อุทเกน ปาปมลโต สุทฺโธ นาม สตฺโต น โหตีติฯ ยทิ สิยา, สพฺเพสเมว มจฺฉพนฺธานํ ปาปสุทฺธิ สิยาฯ เตนาห ‘‘พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโน’’ติฯ

มาตุฆาตาทิปาปกมฺมการีนํ, อญฺเญสญฺจ โคมหิํสาทีนํ อุทกํ โอโรหนฺตานํ อนฺตมโส มจฺฉกจฺฉเป อุปาทาย สพฺเพสมฺปิ ปาปสุทฺธิ สิยา , น ปเนวํ โหติฯ กสฺมา? นฺหานียปาปเหตูนํ อปฺปฏิปกฺขภาวโตฯ ยญฺหิ ยํ วินาเสติ, โส ตสฺส ปฏิปกฺโขฯ ยถา อาโลโก อนฺธการสฺส, วิชฺชา อวิชฺชาย, น เอวํ นฺหานํ ปาปสฺส, ตสฺมา นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘น อุทเกน สุจี โหตี’’ติฯ เยน ปน สุจิ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมฺหิ สจฺจญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สจฺจนฺติ วจีสจฺจญฺจ วิรติสจฺจญฺจฯ อถ วา สจฺจนฺติ ญาณสจฺจญฺเจว ปรมตฺถสจฺจญฺจฯ ธมฺโมติ เสโส อริยธมฺโมฯ สจฺจสฺส ปเนตฺถ วิสุํ คหณํ ตสฺส พหุการตาทสฺสนตฺถํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ชาติพลนิเสธกนฺติ ชาติมตฺตพฺราหฺมณานํ โภวาทิกานํ ปฏิเสธกํฯ ชาติวาทสฺส วา นิเสธกํ, ‘‘น ชจฺจา พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ (สุ. นิ. 655) หิ วุตฺตํฯ เถโร หิ ตถาวาเทน เต อนิคฺคณฺหนฺโตปิ นิคฺคณฺหนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

[105] วิมุตฺติยนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยํฯ

สวาสนนฺติ เอตฺถ ขีณาสวสฺสาปิ อขีณาสวสทิสกายวจีปโยคเหตุภูตา สนฺตาเน กิเลสภาวนา วาสนา นาม อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.215; ธ. ป. อฏฺฐ. 2.ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรวตฺถุ) วสลโวหาโร วิย, สห วาสนายาติ สวาสนํ, ภาวนปุํสกญฺเจตํ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิยฯ ยถาวุตฺตวาสนมฺปิ อเสเสตฺวาติ อตฺโถฯ กุมฺมคฺคปริหรณวเสน มคฺคสมฺปฏิปตฺตีติ มคฺเค กุสโล อมคฺเคปิ กุสโล เอว โหติฯ ภควา ปน สพฺพญฺญุตาย สพฺพตฺเถว กุสโลติ อาห ‘‘มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโท’’ติฯ

[106] ตเมน ยุตฺโตติ ยถาวุตฺตตโม ตสฺส อตฺถีติ ตโม, ปุคฺคโลฯ อปฺปกาสภาเวน ฐิตา ขนฺธาว ตโมฯ อาโลกภูโตติ ชาติคุณาโลโก, ปากฏคุโณติ อตฺโถฯ

กิเลสมยํ พนฺธนํ ‘‘ทฬฺห’’นฺติ วทนฺติฯ ยโต สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา พุทฺธาว นํ ฉินฺทนฺติ, น อญฺเญฯ

ทุจฺเฉทนตฺเถน สติปิ ทฬฺหภาเว สิถิลวุตฺติตํ ตสฺส ทีเปตุํ ‘‘พนฺธนภาวมฺปี’’ติอาทิมาหฯ เตน ‘‘อโห สุขุมตรํ โข, ภิกฺขเว, มารพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[107] ยทิปิ เจตนา กุสลากุสลสาธารณา, อปุญฺญาภิสงฺขาโร อิธาธิปฺเปโตติ ตสฺส วเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลเจตนาวเสน เจเตตี’’ติ อาหฯ เจตนํ อภิสนฺทหนํ, จิตฺตสฺส พฺยาปาราปตฺติภาเวน ปวตฺตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน เจตนา ยทา วิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปติ, ตทา ทิคุณุสฺสาหาทิคุณวายามา วิย หุตฺวา ปากฏํ ปโยคํ นิปฺผาเทติ, ตสฺมา ‘‘ปกปฺเปตี’’ติ วุตฺตาฯ ปากฏปฺปโยคกปฺปนญฺเหตฺถ ปกปฺปนํ อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘ตเมว ปกปฺเปตี’’ติฯ ปจฺจยฏฺโฐ อิธ อารมฺมณตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปวตฺติยา ปจฺจโย โหตี’’ติฯ

[108] ยถา ชลสมุทฺทสฺส วีจิสมุฏฺฐานวเสน ลพฺภมาโน เวโค ‘‘วีจิมโย’’ติ วุจฺจติ, เอวํ จกฺขุสมุทฺทสฺสาปิ รูปาวภาสนวเสน ลพฺภมาโน เวโค ‘‘รูปมโย’’ติ วุตฺโตฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ อาวิญฺฉนโตติ อากฑฺฒนโต, อากฑฺฒนญฺเจตฺถ สนฺตานสฺส ตนฺนินฺนภาวเหตุตาย ทฏฺฐพฺพํฯ

สมุทนํ กิเลสเตมนํ, อวสฺสวเหตุตา, กิเลสานํ อูมิอาทิสทิสตา สมาวฏฺฏเนน สตฺตานํ อนตฺถาวหตาย เวทิตพฺพาฯ อุปรูปริเวคุปฺปตฺติยา อุปคตสฺส อุฏฺฐาตุํ อปฺปทาเนน, คุณสารวินาสเนน จ โกธุปนาหาทีนํ อูมิอาทิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ

อภิมุโข นนฺทตีติ ตทารมฺมณํ สุขํ โสมนสฺสํ สาทิยนฺโต สมฺปฏิจฺฉติฯ อภิวทตีติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิสฺส วทติฯ ตญฺหิสฺส อภินิเวสํ ทีเปตุํ ‘‘อโห สุข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อชฺโฌสานํ อธิมุจฺจนภูตาย ตณฺหาย ตณฺหาวตฺถุกสฺส อนุปวิสิตฺวา อาเวณิกตากรณนฺติ อาห ‘‘อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ

[109] ‘‘กสฺมา’’ติอาทินา สนฺตาปทุกฺขานํ อสุปฺปติการตํ อาห ‘‘เยน วา ปกาเรนา’’ติฯ เยนาติ เยน วา กามชฺโฌสานทิฏฺฐิชฺโฌสานภูเตน มิจฺฉาภินิเวสปฺปกาเรนฯ

คหฏฺฐปพฺพชิตา ตถารูปํ กตฺวา อตฺตโน วฑฺฒิญฺจ มญฺญนฺติฯ อวฑฺฒิ เอว ปน โหติ ตสฺส ปการสฺส วฑฺฒิยํ อนุปายภาวโต จ อุปายภาวโต จ อวฑฺฒิยํฯ ตถาปีติ ตตฺถ ตตฺถ อิจฺฉาวิฆาตํ ปาปุณนฺโตปิฯ ยสฺมา อิโต พาหิรกา สพฺเพน สพฺพํ ภวนิสฺสรณํ อปฺปชานนฺโต มนฺทกิเลสํ ทีฆายุกํ สุขพหุลํ เอกจฺจํ ภวํ เตเนว มนฺทกิเลสาทิภาเวน ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ สมนุปสฺสนฺติ, ตสฺมา ภเวน ภววิปฺปโมกฺขํ วทนฺตีติฯ

ภวทิฏฺฐิสหคตา ตณฺหา ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ภวตณฺหาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ภวตณฺหาติอาทีสุ วิยา’’ติฯ

ยตฺถาติ ยสฺมิํ ภเวฯ

ตโต เอวาติ ภูตรติยา เอวฯ อญฺญมญฺญญฺหิ สตฺตานํ ฉนฺทราโค พลวา โหติฯ อนวเสสโตติ อนวเสเสน, น กิญฺจิ เสเสตฺวาฯ

สํสารโสตสฺส อนุกูลภาเวน คจฺฉตีติ อนุโสตคามีฯ ตสฺเสว ปฏิกฺกูลวเสน นิพฺพิทานุปสฺสนาทีหิ ปวตฺตตีติ ปฏิโสตคามี, อจลปฺปสาทาทิสมนฺนาคเมน ฐิตสภาโวติ อตฺโถฯ

[110] ‘‘ปลพฺภติ, นิขชฺชตี’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺโค ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อภิชาติโกติ ชาติโย’’ติฯ กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา วา กณฺโหฯ ปฐมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ ปาปสมงฺคี หุตฺวา ฐิโต กณฺหธมฺเม อภิชายติ, ปจฺฉาปิ ปาปํ ปสวตีติ อตฺโถฯ สุกฺโกติ วา เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[111] ปุริมสฺมินฺติ ปุริมสฺมิํ ปเทฯ วิสเย ภุมฺมํ ตตฺถ เทยฺยธมฺมสฺส ปติฏฺฐาปนโตฯ ทุติเย อธิกรเณ, ตทธิกรณญฺหิ นิพฺพานนฺติฯ คหฏฺฐปพฺพชิตกิจฺเจสุ วา วิสิฏฺฐธมฺมทสฺสนตฺถํ ปจฺจยทานารหตฺตานํ สมธุรตานิทฺเทโสฯ อถ วา เยน เยน ปน วตฺถุนาติ รูปารูปนิโรธาทินา ตณฺหาวตฺถุนาฯ อมราวิกฺเขปวตฺถุอาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สุภสุขาทิมิจฺฉาภินิเวสวตฺถุํ สงฺคณฺหาติฯ ยถา วา ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตานํ วเสน สํกิเลสภาคิยสฺส สุตฺตสฺส วิภาโค, เอวํ สมถวิปสฺสนาสุจริตวเสน ตณฺหาโวทานภาคิยาทิสุตฺตวิภาโคติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘ตณฺหา…เป.… นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

อิทํ เอวํ ปวตฺตนฺติ ยถา ทุจินฺติตาทิวเสน พาโล โหติ ปุคฺคโล, เอวํ ตสฺส ทุจินฺติตจินฺติตาทิภาวนาวเสน ปวตฺตํ อิทํ สํกิเลสภาคิยํ นาม สุตฺตนฺติ ปุพฺเพ สํกิเลสธมฺมวิภาเคน วุตฺตํ อิทานิ สามญฺญโต สงฺคเหตฺวา วทติฯ อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กิเลสฏฺฐาเนหีติ กิเลสานํ ปวตฺติฏฺฐาเนหิฯ กิเลสาวตฺถาหีติ กิเลสานํ ปวตฺติอาการวิเสเสหิฯ กามราคาทีหิ สํยุชฺชติ กามราคาทิเหตุ กมฺมวิปากาทินาฯ สติปิ เตสํ กาลนฺตรวุตฺติยํ สํยุตฺโต นาม โหติ, ยโต กามราคาทโย ‘‘สํโยชน’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ อุปาทิยตีติ ทฬฺหํ คณฺหาติ ปวตฺเตติฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺตา จ สํวณฺณิตํฯ

[112] อุทาหรณวเสนาติ นิทสฺสนวเสน, เอกเทสทสฺสนวเสนาติ อตฺโถฯ สกลสฺส หิ ปริยตฺติสาสนสฺส โสฬสหิ ปฏฺฐานภาเคหิ คหิตตฺตาฯ ยถา ตเทกเทสานํ โสฬสนฺนมฺปิ ปฏฺฐานภาคานํ คหณํ อุทาหรณมตฺตํ, เตสํ ปน โสฬสนฺนํ เอกเทสคฺคหณํ อุทาหรณนฺติ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกเทสทสฺสนวเสนาติ อตฺโถ’’ติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปาฬิยํ ปฏฺฐานสฺส เอกเทโสว อุทาหโฏ, น อวเสโสติ? นยนิทสฺสนตฺถํฯ อิมินา นเยน อวเสโสปิ ปฏฺฐานภาโว เวทิตพฺโพติฯ

ตตฺถ ‘‘อปฺปมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน…เป.… ส ภาควา สามญฺญสฺส โหตี’’ติ (ธ. ป. 20) อิทํ วาสนาภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจฯ เอตฺถ หิ ‘‘อปฺปมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน’’ติ อิทํ วาสนาภาคิยํ, ‘‘ส ภาควา สามญฺญสฺส โหตี’’ติ อิทํ อเสกฺขภาคิยํฯ

ตถา มฆเทวสุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘ภูตปุพฺพํ, อานนฺท, อิมิสฺสาเยว มิถิลายํ มฆเทโว นาม ราชา อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺเม ฐิโต มหาธมฺมราชา, ธมฺมํ จรติ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคเมสุ เจว ชนปเทสุ จ, อุโปสถญฺจ อุปวสติ จาตุทฺทสิํ, ปญฺจทสิํ, อฏฺฐมิญฺจ ปกฺขสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.308), อิทํ วาสนาภาคิยํฯ

‘‘อิทํ โข ปนานนฺท, เอตรหิ มยา กลฺยาณํ วตฺตํ นีหริตํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตตี’’ติ (ม. นิ. 3.189) อิทํ อเสกฺขภาคิยํฯ ‘‘ปมาทํ อปฺปมาเทน, ยทา นุทติ ปณฺฑิโต’’ติ (ธ. ป. 28) อิทํ นิพฺเพธภาคิยํฯ ‘‘ปญฺญาปาสาท…เป.… อเวกฺขตี’’ติ (ธ. ป. 28) อิทํ อเสกฺขภาคิยนฺติ อิทํ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจฯ

ตถา ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานี’’ติ (สํ. นิ. 5.493) สุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ตีณีติ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริย’’นฺติ อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ, ‘‘อญฺญาตาวินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. 5.493) อิทํ อเสกฺขภาคิยํฯ

รฏฺฐปาลสุตฺตํ (ม. นิ. 2.293 อาทโย) สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจฯ ตตฺถ หิ ‘‘อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.306) สํกิเลโส วิภตฺโต, ‘‘เอโก วูปกฏฺโฐ’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.299) อเสกฺขธมฺมา, อิตเรน วาสนาธมฺมาติฯ

‘‘ธมฺเม จ เย อริยปเวทิเต รตา, อนุตฺตโร เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ;

เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺฐิตา, สุตสฺส ปญฺญาย จ สารมชฺฌคู’’ติฯ (สุ. นิ. 332);

อิทํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจฯ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม จ เย อริยปเวทิเต รตา’’ติ อยํ วาสนา, ‘‘อนุตฺตรา…เป.… สณฺฐิตา’’ติ อยํ นิพฺเพโธ, ‘‘สุตสฺส ปญฺญาย จ สารมชฺฌคู’’ติ อเสกฺขธมฺมาฯ

ตถา ‘‘สทฺโธ สุตวา นิยามทสฺสี’’ติ คาถา (สุ. นิ. 373)ฯ ตตฺถ หิ ‘‘สทฺโธ สุตวา’’ติ วาสนา, ‘‘นิยามทสฺสี วคฺคคเตสุ น วคฺคสาริ ธีโร, โลภํ โทสํ วิเนยฺย ปฏิฆ’’นฺติ นิพฺเพโธ, ‘‘สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ อเสกฺขธมฺมาฯ

สพฺพาสวสํวโร ปริสฺสยาทีนํ วเสน สพฺพภาคิยํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ หิ สํกิเลสธมฺมา, โลกิยสุจริตธมฺมา, เสกฺขธมฺมา, อเสกฺขธมฺมา จ วิภตฺตาฯ

อสพฺพภาคิยํ ปน ‘‘ปสฺสํ ปสฺสตี’’ติอาทิกํ (ม. นิ. 1.203) อุทกาทิอนุวาทนวจนํ เวทิตพฺพํฯ เอวเมตสฺมิํ โสฬสวิเธ สาสนปฏฺฐาเน เอเต ตณฺหาทิวเสน ตโย สํกิเลสภาคา, โวทานาทิวเสน ตโย วาสนาภาคา, เสกฺขานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ วเสน ตโย นิพฺเพธภาคา, อเสกฺขานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอว วเสน ตโย อเสกฺขภาคา, เตสํ วเสน มูลปฏฺฐานานิ เอว ทฺวาทส โหนฺติฯ ตานิ ปน วิตฺถารนเยน วิภชิยมานานิ ฉนฺนวุตาธิกานิ จตฺตาริ สหสฺสานิ โหนฺติฯ ยถาทสฺสนํ ปเนตานิ อุทฺธริตพฺพานิฯ ตานิ ปน ยสฺมา สงฺคหโต กามตณฺหาทิวเสน ตโย ตณฺหาสํกิเลสภาคา, สสฺสตุจฺเฉทวเสน ทฺเว ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคา, กายทุจฺจริตาทิวเสน ตโย ทุจฺจริตสํกิเลสภาคาติ อฏฺฐ สํกิเลสภาคาฯ ธมฺมามิสาภยทานวเสน ติวิธํ ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, กายสุจริตาทิวเสน ติวิธํ สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, สมถวิปสฺสนาวเสน ทุวิธํ ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถูติ อฏฺเฐว วาสนาภาคาฯ

สทฺธานุสารี สทฺธาวิมุตฺโต ธมฺมานุสารี ทิฏฺฐิปฺปตฺโต กายสกฺขีติ (ปุ. ป. มาติกา 7.32-36; ปุ. ป. 26-30) ปญฺจนฺนํ เสกฺขานํ ปจฺเจกํ ตโย สีลาทิกฺขนฺธาติ ปนฺนรส นิพฺเพธภาคา, สุญฺญตานิมิตฺตาปณิหิตเภทา ปญฺญาวิมุตฺตานํ ตโย อคฺคผลธมฺมา, เตสุ ปจฺเจกํ ตโย ตโย สีลาทิกฺขนฺธา, ตถา อุภโตภาควิมุตฺตานนฺติ อฏฺฐารส, สิกฺขิตพฺพาภาวสามญฺเญน อสงฺขตธาตุํ ปกฺขิปิตฺวา เอกูนวีสติ อเสกฺขภาคา, อิติ ปุริมานิ เอกติํส, อิมานิ เอกูนวีสตีติ สมปญฺญาส สํกิเลสภาคิยาทิธมฺมา โหนฺติฯ ตสฺมา อิเมสํ สมปญฺญาสาย สํกิเลสภาคิยาทิธมฺมานํ วเสน สมปญฺญาส สุตฺตานิ โหนฺติฯ

ยสฺมา จ เต ปญฺญาวิมุตฺตา อุภโตภาควิมุตฺตวิภาคํ อกตฺวา อสงฺขตาย ธาตุยา อคฺคหเณน นิปฺปริยาเยน อเสกฺขภาคาภาวโต นเวว อเสกฺขภาคาติ สมจตฺตาลีส โหนฺติ, ตสฺมา เปฏเก ‘‘จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปริเยสิตพฺพํ, ปญฺญาสาย อากาเรหิ สาสนปฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติ (เปฏโก. 21) จ วุตฺตํฯ

สงฺคหโต เอว ปน ปุพฺเพ วุตฺตวิตฺถารนเยน โสฬส โหนฺติ, ปุน ติวิธสํกิเลสภาคิยาทิวเสน ทฺวาทส โหนฺติ, ปุน ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสํกิเลสตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตโวทานภาเวน ฉ โหนฺติ, ปุน สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ วาสนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยนฺติ ปญฺจ โหนฺติ, ปุน มูลปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ โหนฺติ, ปุถุชฺชนภาคิยเสกฺขภาคิยอเสกฺขภาคิยภาเวน ตีณิ โหนฺติ, ปุน สํกิเลสภาคิยโวทานภาคิยภาเวน ทฺเว เอว โหนฺติฯ ปฏฺฐานภาเวน ปน เอกวิธเมว, อิติ ปฏฺฐานภาเวน เอกวิธมฺปิ สํกิเลสโวทานภาคิยภาเวน ทุวิธนฺติ วิภาคโต ยาว ฉนฺนวุตาธิกํ จตุสหสฺสปฺปเภทํ โหติ, ตาว เนตพฺพํฯ เอวเมตํ ปฏฺฐานํ สงฺคหโต, วิภาคโต จ เวทิตพฺพํฯ

อิมสฺสาปิ ปฏฺฐานวิภาคสฺส, น ปุริมสฺเสวาติ อธิปฺปาโยฯ โลกิกํ อสฺสตฺถีติ, โลกิกสหจรณโต วา โลกิยํ, สุตฺตํ ปเทเสนาติ เอกเทเสนฯ สพฺพปเทสูติ ตํตํติกานํ ตติยปเทสุฯ พุทฺธาทีนนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํฯ ธมฺโม ปเนตฺถ พุทฺธาทิคฺคหเณน เวทิตพฺโพ, อาทิสทฺเทน วาฯ

ปริณมตีติ ปริปจฺจติฯ ธรนฺตีติ ปพนฺธวเสน ปวตฺตนฺติฯ นฺติ ปาปกมฺมํฯ เตติ กุสลาภินิพฺพตฺตกฺขนฺธาฯ รกฺขนฺติ วิปากทานโต วิปจฺจิตุํ โอกาสํ น เทนฺตีติ อตฺโถฯ อยญฺจ อตฺโถ อุปปชฺชเวทนีเยสุ ยุชฺชติ, อิตรสฺมิมฺปิ ยถารหํ ลพฺภเตวฯ เตนาห ‘‘ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว’’ติฯ

[113] อตฺตโน อนวชฺชสุขาวหํ ปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชนฺโต ปรมตฺถโต อตฺตกาโม นามาติ อาห ‘‘อตฺตโน สุขกาโม’’ติฯ สุขานุพนฺธญฺหิ สุขํ กาเมนฺโต สุขเมว กาเมตีติ จ สุขกาโมติฯ

วิตฺถตฏฺเฐนาติ สุวิปฺผารทิฏฺฐีนํ ปวตฺตนฏฺฐานตาสงฺขาเตน วิตฺถารฏฺเฐนฯ

[114] ทิฏฺเฐ ทุกฺขาทิธมฺเมติ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ทุกฺขาทิธมฺเม ทิฏฺเฐ ญาเตติ อตฺโถฯ

‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิ กาลเทสานํ อนวเสสปริยาทานนฺติ อาห ‘‘อุทฺธนฺติ อนาคตํ, อุปริ จา’’ติอาทิฯ คมเนนาติ จุตูปปาตคมเนนฯ

[115] นครทฺวารถิรกรณตฺถนฺติ นครสฺส ทฺวารพาหถิรกรณตฺถํฯ

คมฺภีรเนมตายาติ ‘‘เนมํ’’วุจฺจติ นิขาตถมฺภาทีนํ ปถวิํ อนุปวิสิตฺวา ฐิตปฺปเทโส , คมฺภีรํ เนมํ เอตสฺสาติ คมฺภีรเนโม, ตสฺส ภาโว คมฺภีรเนมตา, ตายฯ กมฺปนํ ยถาฐิตสฺส อิโต จิโต จ สญฺโจปนํ, จาลนํ ฐิตฏฺฐานโต จาวนํฯ อชฺโฌคาเหตฺวาติ อวิปรีตสภาวาภิสมยวเสน อนุปวิสิตฺวา, อนุปวิฏฺโฐ วิย หุตฺวาติ อตฺโถฯ

สํโยชนานํ ปชหนวเสนาติ คาถาย วจนเสสํ อาเนตฺวา ทสฺเสติฯ อถ วา ปหาตพฺพสฺส ปหาเนน วินา น ภาวนาสิทฺธีติ อตฺถสิทฺธํ ปหาตพฺพปหานํ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธาติ ปททฺวเยน โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธาติ โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ วิสํโยคคหิโตติ อิมมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘เตนาห สพฺพโลเก’’ติ วุตฺตํฯ

อโลภสีเสนาติ อโลเภน ปุพฺพงฺคเมน, ยโต โยคาวจโร ‘‘เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท’’ติ วุจฺจติฯ อสุภสญฺญา ราคปฺปฏิปกฺขตาย ‘‘วิเสสโต อโลภปฺปธานา’’ติ วุตฺตา, ทสาสุภวเสน วาฯ อธิคตชฺฌานาทีนีติ อาทิสทฺเทน วิปสฺสนาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ วิหิํสารติราคานํ พฺยาปาทเหตุกโต จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหารา อพฺยาปาทปธานาติ อาห ‘‘จตุ…เป.… อพฺยาปาโท ธมฺมปท’’นฺติฯ อธิคตานิ ฌานาทีนีติ โยชนาฯ ทสานุสฺสติ…เป.… อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ สติสีเสน เตสํ อธิคนฺตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อานาปานภาวนายํ สมาธิปิ ปธาโน, น สติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทสกสิณ…เป.… สมฺมาสมาธิ ธมฺมปท’’นฺติ วุตฺตํฯ จตุธาตุววตฺถานวเสน อธิคตานมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

[116] อุปลกฺขณการณานีติ สญฺชานนนิมิตฺตานิฯ

ปาปเมว ปาปิโยติ อาห ‘‘ปาปํ โหตี’’ติ, ‘‘ปาปิโย’’ติ จ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํฯ เอกวจเน พหุวจนนฺติ เอกวจเน วตฺตพฺเพ พหุวจนํ วุตฺตํฯ

[117] โอลียนตณฺหาภินิเวสวเสนาติ ภวตณฺหาภวทิฏฺฐิวเสนฯ ตา หิ ภเวสุ สตฺเต อลฺลียาเปนฺติฯ อติธาวนาภินิเวสวเสนาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสนฯ สา หิ อวฏฺฏุปจฺเฉทเมว วฏฺฏุปจฺเฉทํ กตฺวา อภินิวิสนโต อติธาวนาภินิเวโส นามฯ โอลียนฺตีติ สมฺมาปฏิปตฺติโต สงฺโกจํ อาปชฺชนฺติฯ อภิธาวนฺตีติ สมฺมาปฏิปตฺติํ อติกฺกมนฺติฯ

เตสญฺจาติ เตสํ อุภินฺนํ อภินิเวสานํ, ตทญฺเญสญฺจ สพฺพมญฺญิตานํฯ

[118] อิทํ อิฏฺฐวิปากํ อนิฏฺฐวิปากนฺติ อิทํ อิฏฺฐวิปากสงฺขาตํ อนิฏฺฐวิปากสงฺขาตํ ผลํฯ

‘‘อกงฺขโต น ชาเนยฺยุ’’นฺติ เอเตน ‘‘อากงฺขโต’’ติ อิมินา ปเทน สทฺธิํ สมฺพนฺธทสฺสนมุเขน ‘‘น ชญฺญา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ

น อุปลพฺภตีติ นตฺถีติ อตฺโถฯ

[120] ตานีติ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิฯ ปตฺถรณากาโรเยว เหส, ยทิทํ ฉายานํ โวลมฺพนํฯ เอวํ โหตีติ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทิปฺปกาเรน วิปฺปฏิสาโร โหติฯ

[122] เอสเกหีติ คเวสเกหิ สปรสนฺตาเน สมฺปาทเกหิฯ ทุกฺขุทฺรยนฺติ ทุกฺขผลํฯ ตีหิ การเณหีติ กายวาจาจิตฺเตหิฯ ตานิ หิ ตํตํสํวรานํ ทฺวารภาเวน การณานีติ วุตฺตานิฯ ตีหิ ฐาเนหีติ วา ตีหิ อุปฺปตฺติฏฺฐาเนหิฯ ปิหิตนฺติ ปิธายกํฯ

‘‘อุฏฺฐานฏฺฐานสงฺขาต’’นฺติ อิทํ ปาสาณภาวสามญฺญํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ

[123] รชมิสฺสกนฺติ ปุปฺผรชมิสฺสกํฯ ตสฺสาติ ตสฺส เสกฺขาเสกฺขมุนิโนฯ มหิจฺฉาทีนํ วิย คาเม จรณปฺปจฺจยา คามวาสีนํ สทฺธาหานิ วา โภคหานิ วา น โหติ, อถ โข อุปรูปริ วุทฺธิเยว โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปากติกเมว โหตี’’ติ อาหฯ อชฺฌตฺติกกมฺมฏฺฐานนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ

เตนาติ กุสเลน กายวจีกมฺเมนฯ ถิรภาโว ถามํ นามาติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามวาติ ฐิติมา’’ติ อาหฯ

อตฺตสํนิสฺสยํ เปมํ อตฺตาติ คเหตฺวา ‘‘อตฺตสม’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺตเปเมน สมํ เปมํ นตฺถี’’ติฯ ภควโต วิปสฺสนาญาโณภาสปฺปวตฺติํ สนฺธายาห ‘‘ปญฺญา ปน…เป.… สกฺโกตี’’ติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ปน อภิญฺญาญาณานิ จ อนนฺตาปริมาณํ โลกธาตุํ โอภาเสนฺติฯ

[124] กิสฺส ภีตาติ เกน การเณน ภีตาฯ

ฐเปตฺวาติ ปวตฺเตตฺวาฯ วจนีโย ยาจกานนฺติ โยชนา, ยาจิตพฺพยุตฺโตติ อตฺโถฯ ยญฺญอุปกฺขโรติ ยญฺโญปกรณํฯ ‘‘เอเตสุ ธมฺเมสุ ฐิโต จตูสู’’ติ วุตฺตํ จตุกฺกํ ววตฺถเปตุํ ‘‘สทฺโธติ เอกํ องฺค’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

คาถายํ วุตฺตธมฺเม ทฺเว ทฺเว เอกํ กตฺวา องฺคกรณํ ทุกนโยฯ

ชาติธมฺมนฺติ ปวตฺติธมฺมํ สนฺธาย วทติฯ

[125] สจฺเจกเทสโต สจฺจสมุทาโย อนวเสสปริยาทานโต วิสิฏฺโฐติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรมตฺถสจฺจํ วา โหตู’’ติ อาหฯ จตุโร ปทาติ จตฺตาริ ปทานิ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, จตฺตาโร ธมฺมโกฏฺฐาสาติ อตฺโถฯ เกวลํ สตฺตวิภาคทสฺสนตฺถเมว จตุปทคฺคหณํ, น อธิคตธมฺมานุรูปตายฯ

นิมฺมทาติ น มทาฯ

‘‘สจฺจวาที ชิโน โรโม’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ โรโมติ ทิฏฺฐิราครตฺตานํ ติตฺถิยานํ, ติตฺถกรานญฺจ อธมฺมวาทีนํ ราควิปรีตธมฺมเทสนโต ภยชนโก, อธมฺมวาทีนํ วา ตตฺถ อาทีนวทสฺสเนน ภายิตพฺโพ, อปฺปหีนาสํวรานํ วา ทุรุปสงฺกมนโต ทุราสโทติ อตฺโถฯ

สจฺโจ จ โส ธมฺโม จาติ สจฺจธมฺโมฯ เตนาห ‘‘เอกนฺตนิสฺสรณภาเวนา’’ติอาทิฯ

เอกายนภาวนฺติ เอกมคฺคภาวํ, อญฺญมคฺคภาวนฺติ อตฺโถฯ

ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยนฺติ นิพฺเพธภาคิยเมว ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สํกิเลสภาคิยาทีหิ จตูหิ ปเทหี’’ติฯ เสสตฺติกานนฺติ สตฺตาธิฏฺฐานตฺติกาทีนํ อฏฺฐนฺนํ ติกานํฯ เสสปทานญฺจาติ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจาติอาทิมิสฺสกปทานญฺจฯ จ-สทฺเทน สํกิเลสภาคิยาทิปทานิ จ สงฺคณฺหาติฯ โลกิยตฺติกสฺเสว หิ ‘‘เสสปทานี’’ติ วุตฺเตหิ มิสฺสกปเทหิ เอวํ สํสนฺทเน นยทสฺสนํ, อิตเรสํ ปน ติกานํ สํกิเลสภาคิยาทิปเทหิ เจว เสสปเทหิ จ สํสนฺทเน อิทํ นยทสฺสนนฺติ ‘‘วุตฺตนยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ สมติกฺกมนนฺติ ปหานํฯ

สติปิ วาสนาภาคิยสํกิเลสภาคิยธมฺมานํ โลกิยภาเว ปุริเมหิ ปน ปจฺฉิมา ปหาตพฺพา ตทงฺควเสน, วิกฺขมฺภนวเสน จฯ เอวํ ปชหนสมตฺถตาย ปหานนฺติ วุตฺตํ ‘‘วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สมติกฺกมาย โหตี’’ติฯ สํกิเลสธมฺมานํ สมติกฺกเมน อธิคนฺตพฺพา โวทานธมฺมา วิยาติ โยชนาฯ ภาวนา นาม ติวิธา ฌานภาวนา, วิปสฺสนาภาวนา, มคฺคภาวนาติฯ ตาสุ มคฺคภาวนาย คหิตาย วิปสฺสนาภาวนา คหิตา เอว โหตีติ ตํ อนามสิตฺวา อิตรา ทฺเว เอว คหิตาฯ ตถาปิ ‘‘ภาวนาภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคายา’’ติ วุตฺเต กิํ สพฺเพน สพฺพํ อเสกฺขสฺส ฌานภาวนาปิ ปฏินิสฺสฏฺฐาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเสกฺขธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ มคฺคภาวนากิจฺจํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘ฌานภาวนาปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถา เอวา’’ติ อาหฯ

เอกํ เอว ภวพีชํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ เอกพีชํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เอกพีชีฯ สนฺธาวิตฺวา สมาคนฺตฺวา, นิพฺพตฺตนวเสน อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ สํสริตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํฯ กุลํ กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ ปุริมปเท อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโสฯ

เตสํ โสตาปนฺนานํฯ เอตํ ปเภทนฺติ เอกพีชิอาทิวิภาคํฯ ปุริมภวสิทฺธํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยปุญฺญกมฺมํ อิธ ปุพฺพเหตุ นามฯ โย ‘‘กตปุญฺญตา’’ติ วุจฺจติ, โส ปฐมมคฺเค สาธิเต จริตตฺถตาย วิปกฺกวิปากํ วิย กมฺมํ อุปริมมคฺคานํ อุปนิสฺสโย น สิยาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุปริ…เป.… อาปชฺชตี’’ติฯ ติณฺณํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติ ปฐมมคฺเคเนว เตหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส สาธิตตฺตาฯ ปฐมมคฺเค…เป.… อาปชฺชตีติ อนุปฺปนฺนสฺส อตฺถกิริยาสมฺภวโตฯ เอวํ ติณฺณํ วาทานํ ยุตฺติอภาวํ ทสฺเสตฺวา จตุตฺถวาโท เอเวตฺถ ยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสนา…เป.… ยุชฺชตี’’ติฯ ‘‘สเจ หี’’ติอาทินา ตํ ยุตฺติํ วิภาเวติฯ วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ ปริปกฺกตาย อินฺทฺริยานํ ติกฺขตาย ญาณสฺส วิสทตาย วิปสฺสนาย พลวภาโว เวทิตพฺโพฯ โส หิ โวมิสฺสกนเยน สํสรณโก อิธาธิปฺเปโต ‘‘เทเว เจว มานุเส จ สนฺธาวิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ อิธ กามภเว ฐิโต อิธฏฺฐโกฯ มนุสฺสเทวโลกูปปชฺชนโต โอกาเรน โวกิณฺโณฯ

อริยสาวกสฺส ตํตํสตฺตนิกายุปปตฺติ ตสฺส ตสฺส โสธนสทิสํ กิเลสมลาทิอนตฺถาปนยนโตติ อาห ‘‘ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา’’ติฯ ‘‘อกนิฏฺเฐ ฐตฺวา’’ติ เอเตน เหฏฺฐาพฺรหฺมโลกโสธนํ วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

สทฺธํ ธุรํ กตฺวาติ สทฺธํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาฯ สทฺธาย อนุสฺสติ ปฏิปตฺติ, สทฺธํ วา ปุพฺพภาคิยํ อนุสฺสติ, สทฺธาย วา อนุสรณสีโลติ สทฺธานุสารีฯ ธมฺมานุสารีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ธมฺโมติ ปเนตฺถ ปญฺญา เวทิตพฺพาฯ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ ยทิปิ สพฺพถา อวิมุตฺโต, สทฺธามตฺเตน ปน วิมุตฺโตติ อตฺโถฯ สทฺธาย วา อธิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ วุตฺตนเยนาติ อุปริมคฺควิปสฺสนาย พลวมนฺทมนฺทตรภาเวนฯ ทิฏฺฐิยา ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิโรธปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐนฺตํ วา ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺส อนนฺตรปฺปวตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปฐมผลโต ปฏฺฐาย หิ ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺฐิปฺปตฺตาติฯ อิทนฺติ ยถาวุตฺตโสตาปนฺนานํ สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตตาวจนํ ฯ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานนฺติ จตสฺโส รูปาวจรสมาปตฺติโย, จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโยติ อฏฺฐ วิโมกฺขา, เตสํฯ

ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขี, ผุฏฺฐานํ อนฺโต ผุฏฺฐนฺโต, ผุฏฺฐานํ อรูปชฺฌานานํ อนนฺตโร กาโลติ อธิปฺปาโยฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, ผุฏฺฐานนฺตรกาลเมว สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิย วา ภาวนปุํสกนฺติ เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ โย หิ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต, นามกาเยกเทสโต จ วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน วิมุตฺโต, เตน นิโรธสงฺขาโต วิโมกฺโข อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ, น กาเยน สจฺฉิกโต, นิโรธํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา เอกจฺเจสุ อาสเวสุ เขปิเตสุ เตน โส สจฺฉิกโต โหติฯ ตสฺมา โส สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธํ ยถาอาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉิกโรตีติ ‘‘กายสกฺขี’’ติ วุจฺจติ, น ตุ วิมุตฺโต เอกจฺจานํ เอว อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตาฯ

อเภเทนาติ อนฺตราปรินิพฺพายิอาทิเภเทน วินาฯ ‘‘อเภเทนา’’ติ จ อิทํ ‘‘สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตกายสกฺขิโน’’ติ อิธาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

ยเถว หิ อนฺตราปรินิพฺพายิอาทิเภทานามสเนเนว เอโก อนาคามี โหติ, เอวํ ยถาวุตฺตเภทอามสเนเนว สทฺธาวิมุตฺโต, ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, กายสกฺขีติ ตโย อนาคามิโน โหนฺติฯ อยญฺจ อนาคามิโน ตาทิสมวตฺถาเภทํ คเหตฺวา คณนา กตาติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อวิหาทีสู’’ติอาทิ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปญฺญาย เอว วิมุตฺโต, น เจโตวิมุตฺติภูเตน สาติสเยน สมาธินาปีติ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ อุภโตภาควิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ อุภโตภาคโต วิมุตฺโตฯ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺเนหิ รูปกายนามกายโต วิมุตฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิกฺขมฺภน…เป.… วิมุตฺโต นามา’’ติ อาหฯ อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต, อคฺคมคฺเคน อรูปกายโต วิมุตฺตํฯ ยถาห –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา, เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ (ม. นิ. 2.182)ฯ

ยํ ปน มหานิทานสุตฺเต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทิเก (ที. นิ. 2.129) นิโรธสมาปตฺติอนฺเต อฏฺฐ วิโมกฺเข วตฺวา –

‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อิเม อฏฺฐ วิโมกฺเข อนุโลมมฺปิ สมาปชฺชติ…เป.… อยํ วุจฺจตานนฺท, ภิกฺขุ อุภโตภาควิมุตฺโต, อิมาย จ, อานนฺท, อุภโตภาควิมุตฺติยา อญฺญา อุภโตภาควิมุตฺติ อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถี’’ติ (ที. นิ. 2.130) –

วุตฺตํ, ตํ อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺฐวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมา อารุปฺปสมาปตฺตีสุ เอกายปิ รูปกาโย วิกฺขมฺภิโต เอว นาม โหติ, ตสฺมา จตุนฺนํ อารุปฺปสมาปตฺตีนํ, นิโรธสมาปตฺติยา จ ลาภีนํ วเสน ปญฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา เวทิตพฺพาฯ เอส นโย กายสกฺขิมฺหิปิฯ อฏฺฐวิโมกฺเขกเทเสปิ หิ อฏฺฐวิโมกฺขสมญฺญา ยถา ‘‘โลเก สตฺตา’’ติฯ

เตรสสุ สีเสสุ ปลิโพธสีสาทีนิ, ปวตฺตสีสญฺจ ปริยาทิยิตพฺพานิ, อธิโมกฺขสีสาทีนิ ปริยาทกานิ, โคจรสีสํ ปริยาทกผลํฯ

ตญฺหิ วิสยชฺฌตฺตํ ผลํ, วิโมกฺโข ปริยาทกสฺส มคฺคสฺส, ผลสฺส จ อารมฺมณํฯ สงฺขารสีสํ สงฺขารวิเวกภูโต นิโรโธติ ปริยาทิยิตพฺพานํ, ปริยาทกผลานญฺจ สห วิสยสํสิทฺธิทสฺสเนน สมสีสิภาวํ ทสฺเสตุํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.87) เตรส สีสานิ วุตฺตานิฯ อิธ ปน ‘‘ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจา’’ติ (ปุ. ป. 16) ปุคฺคลปญฺญตฺติยํ อาคตตฺตา เตสุ กิเลสปวตฺตสีสานํ เอว วเสน โยชนํ กโรนฺโต ‘‘กิเลสสีส’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปวตฺตสีสมฺปิ มคฺโค ปวตฺติโต วุฏฺฐหนฺโต จุติโต อุทฺธํ อปฺปวตฺติกรเณน ยทิปิ ปริยาทิยติ, ยาว ปน จุติ, ตาว ปวตฺติสมฺภวโต ‘‘ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยตี’’ติ อาหฯ

กิเลสปริยาทาเนน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา, ปจฺจเวกฺขณวารา จ กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ‘‘วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.78; สํ. นิ. 3.12, 14) หิ วจนโต ปจฺจเวกฺขณปริสมาปเนน กิเลสปริยาทานํ สมาปิตํ นาม โหติฯ ตํ ปน ปริสมาปนํ ยทิ จุติจิตฺเตน โหติ, เตเนว ชีวิตปริสมาปนญฺจ โหตีติ อิมาย วารจุติสมตาย กิเลสปริยาทานชีวิตปริยาทานานํ อปุพฺพาจริมตา โหตีติ อาห ‘‘วารสมตายา’’ติฯ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโตติ เอตฺถ ปรินิพฺพานจิตฺตเมว ภงฺโคตฺตรณภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

จริตนฺติ จริตา กายวจีมนปฺปวตฺติฯ เอตฺถ จ เยน ราคาธิกภาเวน ปุคฺคโล ‘‘ราคจริโต’’ติ ลกฺขียติ, ตยิทํ ลกฺขณํฯ เตนาห ‘‘ราคชฺฌาสโย ราคาธิโกติ อตฺโถ’’ติ, เตน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน ถามคตสฺส ราคสฺส พลภาโว ลกฺขียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ

สีลวนฺเตหีติ อาทิสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา นิทฺเทโส กโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สีลวนฺตาทีหี’’ติฯ อาทิสทฺเทน ทายกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อารมฺมณภูตา เญยฺยนฺติ อารมฺมณภูตาว เญยฺยํฯ

ปุถุชฺชนภูมิอาทีสูติ ปุถุชฺชนเสกฺขาเสกฺขภูมีสุฯ ตตฺถ ปุถุชฺชนภูมิวเสน สํวโร, เสกฺขภูมิวเสน ปหานภาวนา, อเสกฺขภูมิวเสน สจฺฉิกิริยา, ปุถุชฺชนภูมิเสกฺขภูมิวเสน วา ยถารหํ สํวรปหานภาวนาฯ ปุพฺพภาคิยา หิ สํวรปหานภาวนา ปุถุชฺชนสฺส สมฺภวนฺติ, อิตรา เสกฺขสฺส, อเสกฺขภูมิวเสน สจฺฉิกิริยาฯ นยโต ทสฺสิตนฺติ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ เจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปตี’’ติอาทินา (มหาว. 305) นยทสฺสนวเสน ปกาสิตํฯ สราคาทิสํวตฺตนนฺติ สราคาทิภาวาย สํวตฺตนํฯ

อญฺญมญฺญํ สํสคฺคโตติ ‘‘สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจา’’ติอาทินา สํกิเลสภาคิยาทีนํ ปทานํ อญฺญมญฺญสํสคฺคโตฯ อเนกวิโธติ ทฺวาทสวิโธ ยาว ทฺวานวุตาธิกจตุสหสฺสวิโธปิ อเนกปฺปกาโรฯ โลกิยสตฺตาธิฏฺฐานาทิสํสคฺคโตติ อาทิสทฺเทน โลกิยํ ญาณํ, โลกุตฺตรํ ญาณํ, โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ ญาณํ, โลกิยํ เญยฺยํ, โลกุตฺตรํ เญยฺยํ, โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ เญยฺยํ, โลกิยํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ, โลกุตฺตรํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ, โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจาติอาทิโก สมฺภวนฺโต ปฏฺฐานเภโท สงฺคหิโตฯ อุภยตฺถาติ สํกิเลสภาคิยาทิเก, โลกิยาทิเก จฯ ยถารหนฺติ โย โย สํสคฺควเสน โยชนํ อรหติ, โส โส ธมฺโมฯ สมฺภวาวิโรเธเนว หิ โยชนาฯ น หิ ‘‘โลกิยํ นิพฺเพธภาคิย’’นฺติอาทินา โยชนา สมฺภวติฯ

ตีสุ ปิฏเกสุ ลพฺภมานสฺสาติ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อุปลพฺภมานสฺส วิชฺชมานสฺส, เอเตน น เกวลํ สงฺคโห เอว ยถาวุตฺตเภทานํ ปฏฺฐานภาคานํ นิทฺธารณาย การณํ, อถ โข ปาฬิยํ ทสฺสนญฺจาติ วิภาเวติฯ เตนาห ‘‘ยํ ทิสฺสติ ตาสุ ตาสุ ภูมีสู’’ติฯ ‘‘เตเนว หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปาฐานุคมํ ทสฺเสติฯ

สาสนปฏฺฐานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถาวณฺณนา

สทฺธมฺมาวตรฏฺฐาเนติ เทสนฺตรโต อาคนฺตฺวา สทฺธมฺมสฺส อวตรโณกาสภูเต สทฺธมฺมสฺสวนธารณปริจยปริปุจฺฉามนสิการพหุลานํ นิวาสฏฺฐานตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, อตฺตโน วา สนฺตาเน ปริยตฺติสทฺธมฺมสฺส อนุปฺปเวสนฏฺฐานตาย เอวํ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

เนตฺติอฏฺฐกถาย ลีนตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เนตฺติปฺปกรณ-ฏีกา นิฏฺฐิตาฯ