นยสมุฏฺฐานวารวณฺณนา

[79] ‘‘วิสยเภทโต’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต วิวริตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นยโตติ นยคฺคาหโตฯ น หิ ปฏิเวธญาณํ วิย วิปสฺสนาญาณํ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตตีติฯ อนุพุชฺฌิยมาโนติ อภิสมยญาณสฺส อนุรูปํ พุชฺฌิยมาโนฯ ยถา เอกปฏิเวเธเนว มคฺคญาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตทนุจฺฉวิกํ วิปสฺสนาญาเณน คยฺหมาโนติ อตฺโถฯ เอวญฺจ กตฺวา นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ ติณฺณํ อตฺถนยภาโว สมตฺถิโต โหตีติฯ ตถา หิ อตฺถวิเสสสรูปตาย ตโย นยา ‘‘สุตฺตตฺโถ’’ติ วุตฺตา, ปทตฺถวิจารภาเวปิ ปน หารา ‘‘พฺยญฺชนวิจโย’’ติฯ ยทิ เอวํ กถํ ตโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอกเมโก สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโหติ โยชนาฯ จตุฉอฏฺฐทิโส จาติ น ปจฺเจกํ เต นนฺทิยาวฏฺฏาทโย จตุฉอฏฺฐทิสา, อถ โข ยถากฺกมนฺติฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ

ตถา จาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุปจเยน สมตฺถนาฯ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต ปฏฺฐานกถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นร’’นฺติอาทิ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 128) วจนโต กามตณฺหาปิ ปฏิจฺฉาทนสภาวา, ยโต กามจฺฉนฺทํ ‘‘นีวรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อวิชฺชาย ปน ภเวสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนํ สาติสยนฺติฯ ตถา อวิชฺชาปิ สํโยชนสภาวา, ยโต สา พหิทฺธา สํโยชนภาเวน วุตฺตาฯ เอวํ สนฺเตปิ ตณฺหาย พนฺธนฏฺโฐ สาติสโย อเปกฺขิตภาวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปิ…เป.… วุตฺต’’นฺติ อาหฯ

‘‘สํยุตฺตา’’ติ ปทสฺส สมฺปยุตฺตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘มิสฺสิตา’’ติฯ ‘‘อวิชฺชาภิภูตา…เป.… อภินิวิสนฺตา’’ติ เอเตน อวิชฺชาย อยาถาวคหณเหตุตํ ทสฺเสติ, ตโต โส อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชาติ วุจฺจติฯ กิลิสฺสนํ อุปตาปนนฺติ อาห ‘‘กิลิสฺสนปฺปโยคํ อตฺตปริตาปนปฏิปตฺติ’’นฺติฯ อลฺลียนํ เสวนํฯ

ทุกฺขนฺติ …เป.… ชานนฺตีติ อตฺตนา อนุภูยมานํ ตถา ตถา อุปฏฺฐิตํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ, อิตรมฺปิ วา เอกเทสํ ชานนฺติฯ ตณฺหายปิ เอเสว นโยฯ สภาควิสภาคปฏิปชฺชิตพฺพาการโต ตตฺถ เตสํ ญาณํ นตฺเถวาติทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิมาหฯ ปวตฺติปวตฺติเหตุมตฺตมฺปีติ ‘‘ปวตฺติ ปวตฺติเหตู’’ติ เอตฺตกมฺปิฯ กา ปน กถาติ ปจุรชนสาธารเณ โลกิเยปิ นาม อตฺเถ เยสํ ญาณสฺส ปฏิฆาโต, ปรมคมฺภีเร อริยานํ เอว วิสยภูเต โลกุตฺตเร นิวตฺตินิวตฺติเหตุสงฺขาเต อตฺเถ กา นาม กถา, ฉินฺนา กถาติ อตฺโถฯ อฏฺฐสมาปตฺติปเภทสฺส เกวลสฺส สมถสฺส ตาทิเส กาเล พาหิรกานญฺจ อิชฺฌนโต ‘‘วิปสฺสนาธิฏฺฐาน’’นฺติ วิเสสิตํฯ วูปสโม สมุจฺเฉโท, ปฏิปฺปสฺสทฺธิ จฯ

‘‘สํสารสฺส อนุปจฺเฉทนโต’’ติ อิทํ ทิฏฺฐิคตานํ ทิฏฺฐิคติกมตทสฺสนํฯ โส หิ ปุตฺตมุขทสฺสเน อสติ สํสาโร อุจฺฉิชฺเชยฺยาติ ภายติฯ ยโต วุตฺตํ –

‘‘คณฺฑุปฺปาโท กิกี เจว, กุนฺตี พฺราหฺมณธมฺมิโก;

เอเต อภยํ ภายนฺติ, สมฺมูฬฺหา จตุโร ชนา’’ติฯ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.293; อ. นิ. ฏี. 3.5.192);

ตทภิญฺญาติ ตํ ยถาวุตฺตอนฺตทฺวยํ อภิชานนฺติ คุณํ อาโรเปตฺวา ชานนฺตีติ ตทภิญฺญาฯ อตฺถภญฺชนโต, โรคคณฺฑสลฺลสทิสตาย อตฺตภาวสํกิเลสานญฺจ โรคคณฺฑสลฺลตาฯ

สกฺกายทสฺสเนติ เอตฺถ ทิฏฺฐิทสฺสนํ, สกฺกาโยว ทสฺสนํ สกฺกายทสฺสนนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตสนฺติ ทิฏฺฐิจริตานํฯ อตฺตาภินิเวโส พลวาฯ ตสฺมา ยถาอุปฏฺฐิตํ รูปํ ‘‘อตฺตา’’อิจฺเจว คณฺหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตถา เวทนาทิํฯ ตณฺหาจริโต ปน ยถาอุปฏฺฐิตํ รูปํ ตณฺหาวตฺถุํ กตฺวา อตฺตนิยาภินิเวเสน อภินิวิสนฺตา ตทญฺญเมว อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติฯ เอวํ เวทนาทีสุฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาจริตา’’ติอาทิฯ วิชฺชมาเนติ ปรมตฺถโต อุปลพฺภมาเนฯ กาเยติ สมูเหฯ ทิฏฺฐิยา ปริกปฺปิโต อตฺตาทิ เอว ปรมตฺถโต นุปลพฺภติ, ทิฏฺฐิ ปน ลพฺภเตวาติ อาห ‘‘สตี วา วิชฺชมานา’’ติฯ

สกฺกายทสฺสนมุเขนาติ สกฺกายทิฏฺฐิมุเขนฯ

อุจฺเฉทสสฺสตนฺติ ตํสหจรณโต อุจฺเฉทสสฺสตทิฏฺฐิ วุตฺตาฯ ‘‘อุจฺเฉทสสฺสตวาทา’’ติปิ ปาโฐฯ

กสิณายตนานีติ กสิณชฺฌานานิฯ

เตเชตฺวาติ นิสาเนตฺวาฯ

[81] เอตฺตาวตา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ภูมิรจนวเสน สํกิเลสปกฺโข ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ตตฺถ ทิฏฺฐิจริโตติอาทินา โวทานปกฺขํ ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว’’ติ อิมินา ตตฺถ ติพฺพคารวตฺตา สํเลขานุสนฺตตวุตฺตินา ภวตีติ ทสฺเสติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ มิจฺฉาธิโมกฺโข สทฺธาปติรูปโก อวตฺถุสฺมิํ ปสาโทฯ

ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ธมฺมเมว วิภชตีติ อาห ‘‘สตฺตาปิ…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ

เย หิ เกจีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ ‘‘อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหี’’ติปิ ปาฬิฯ ทุกฺขาปฏิปทาทิวิภาเคน มคฺโค เอว อิธ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปฏิปทา หิ มคฺโค’’ติ จตุทฺทิสาสงฺขาตํ มคฺคนฺติ จตุทฺทิสาสงฺขาตํ ปวตฺตนุปายํฯ ทฺเว ทิสา เอติสฺสาติ ทฺวิทิสาฯ นนฺทิยาวฏฺฏสฺสาติ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺสฯ

[82] วิวตฺตติ วฏฺฏํ เอตฺถาติ วิวตฺตํ, วิวตฺตํ เอว วิวฏฺฏํ, อสงฺขตธาตุ, นิพฺพุติ เอว วาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติฯ

‘‘กตฺถ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ วา ปาฬิฯ อุปจเยติ อุปจยาวตฺถายนฺติ อตฺโถฯ ทสนฺนนฺติ โลภาทิกิเลสวตฺถูนํฯ วิปลฺลาสเหตุภาวโตติ สุภสญฺญาทิวิปลฺลาสเหตุกภาวโตฯ วิปริเยสคฺคาหวเสน หิ อาทีนเวสุ เอว สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิตาฯ น หิ ยถาภูตญาเณ สติ ตถา สมฺภโวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทสนฺนํ…เป.… ภาวโต’’ติฯ ทสวิธการเณติ ทสวิเธ การเณ, ทสวิธสฺส วา การเณฯ อโยนิโสมนสิการปริกฺขตา ธมฺมา สุภารมฺมณาทโยฯ

ตพฺพิสยา กิเลสาติ อาหารปริญฺญาปริพนฺธภูตา กิเลสาฯ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุปิ เอเสว นโยฯ

กาเย ปวตฺตมาโน ปฐโม วิปลฺลาโส กายสมุทาเย, กาเยกเทเส จ กพฬีกาเร อาหาเร ปวตฺโต เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฐเม อาหาเร วิสยภูเต ปฐโม วิปลฺลาโส ปวตฺตตี’’ติฯ ตถา เวทนายํ ปวตฺตมาโน ทุติยวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย ผสฺสาหาเร, จิตฺเต ปวตฺตมาโน ตติยวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย มโนสญฺเจตนาหาเร, ธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน จตุตฺถวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย วิญฺญาณาหาเร ปวตฺโต เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘จตุตฺเถ อาหาเร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส’’ติฯ เตนาห ‘‘เสสาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ อาหารสีเสน วา อาหารปฏิพทฺโธ ฉนฺทราโค คหิโตฯ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุปิ เอเสว นโยฯ เตเนวาห ‘‘อาหารสีเสน ตพฺพิสยา กิเลสา อธิปฺเปตา’’ติฯ ปฐเม อาหาเร วิสยภูเตติ จ ปฐเม อาหาเร ฉนฺทราคสฺส วิสยภาวํ ปตฺเต, ตพฺภาวํ อนติกฺกนฺเตติ อตฺโถฯ อปฺปหีนจฺฉนฺทราคสฺส หิ ตตฺถ วิปลฺลาสา สมฺภวนฺติ, น อิตรสฺสฯ ตถา ทุติยวิปลฺลาสาทีสุ อปฺปหีเนสุฯ อิตเร อุปาทานานิ ปวตฺตนฺเตว อปฺปหีนตฺตาติ อาห ‘‘เสสปเทสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ ยสฺมา จ อุปาทานาทีสุ อปฺปหีเนสุปิ โยคาทโย ปวตฺตนฺเตว ยถารหํ ตํสภาวตฺตา, ตเทกฏฺฐสภาวโต จ, ตสฺมา วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ปฐเม อุปาทาเน ปฐโม โยโค’’ติอาทิฯ เตนาห ‘‘เสสปเทสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ

[83] อปริชานนฺตสฺสาติ ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายาติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อชานนฺตสฺส, เตสํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ติพฺโพ พหโล ฉนฺทราโค โหติ ตณฺหาจริตภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อิติ อุปกฺกิเลสสฺส ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส เหตุภาวโตติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติฯ สุภสุขสญฺญากามุปาทานกามภวโยคอภิชฺฌากายคนฺถกามภวาสว- กามภโวฆราคสลฺลฉนฺทาคติคมนานิ ตณฺหาปกฺขิกตาย, ตณฺหาสภาวตาย จ ตณฺหาปธานานิฯ สีลพฺพตุปาทานพฺยาปาทกายคนฺถโทสสลฺลโทสาคติคมนานิ ปน ตณฺหาภาเว ภาวโต , วิญฺญาณฏฺฐิติโย ตณฺหาวิสยโต, สพฺเพสํ วา ตณฺหาวิสยโต ตณฺหาปธานตา ลพฺภเตวฯ ปจฺฉิมกานํ ทิฏฺฐิปธานตา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

[84] กพฬีกาเร อาหาเรติ กพฬีการาหารวิสเย ฉนฺทราเคฯ

‘‘อปฺปหีเน’’ติอาทิกํ ปริยายกถํ มุญฺจิตฺวา นิปฺปริยายเมว ทสฺเสนฺโต กพฬีการาหารสฺส ‘‘อสุภสภาวตฺตา, อสุภสมุฏฺฐานตฺตา จา’’ติ วุตฺตํฯ ลพฺภมาเน หิ อุชุเก อตฺเถ กิํ ปริยายกถายาติฯ ฉนฺทราโค วา ตตฺถ อตฺถสิทฺโธติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ วุตฺโตฯ น หิ ตตฺถ อสติ ฉนฺทราเค วิปลฺลาโส สมฺภวติฯ ทุกฺขสภาวตฺตาติ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขสภาวตฺตาฯ ทุกฺขปจฺจยตฺตาติ ติวิธทุกฺขตาลกฺขณสฺส ทุกฺขสฺส การณโตฯ วิญฺญาเณ นิจฺจสญฺญิโนฯ ตถา หิ สาติ นาม ภิกฺขุ เกวฏฺฏปุตฺโต ‘‘ตํเยว วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติ ตตฺถ นิจฺจาภินิเวสํ สํเวเทสิฯ เยภุยฺเยน สงฺขาเรสุ อตฺตสญฺญิตา ทิฏฺฐิคติกานํ ‘‘เจตนา อตฺตา’’ติอาทิทิฏฺฐิปริทีปเนสุ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ภววิสุทฺธี’’ติ ปทสฺส อตฺถวจนํ ‘‘นิพฺพุติสุข’’นฺติฯ ‘‘สีลพฺพเตหิ…เป.… สุขนฺติ ทฬฺหํ คณฺหาตี’’ติ อิมินา สีลพฺพตุปาทานํ อิธ ภวุปาทานนฺติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานสงฺขาเตน ภวุปาทาเนนา’’ติฯ

ปจฺจยา โหนฺติ อุปนิสฺสยปจฺจยาทินาฯ ปฐเม โยเค ฐิโตติ ปฐเม โยเค ปติฏฺฐิโตฯ อปฺปหีนา หิ กิเลสา กมฺมวฏฺฏาทีนํ การณภูตา ตํสมงฺคิโน สตฺตสฺส ปติฏฺฐาติ วุจฺจนฺติฯ ปรสฺส อภิชฺฌายนํ ปราภิชฺฌายนํฯ ภวปตฺถนาย ภวทิฏฺฐิภวราควเสน ปิยายิตสฺส วตฺถุโน วิปริณามญฺญถาภาเว โทมนสฺสุปฺปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภวราค…เป.… ปทูเสนฺตี’’ติฯ

คนฺถิตฺวาติ คนฺถิํ กตฺวาฯ ทฺวิธาภูตํ รชฺชุอาทิเก วิย คนฺถิกรณญฺหิ คนฺถนํฯ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตา อาสวานํ อุปฺปตฺติเหตุ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺตา เอกจฺเจ กิเลสา วิเสสโต อาสวุปฺปตฺติเหตุ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺฐกถายํ อุปฺปฏิปาฏิวจนํฯ ตปฺปฏิปกฺเข วิสเย ปตฺเถตีติ โยชนาฯ ตพฺพิสยพหุเล ภเว ปตฺเถตีติ ยถา มานุสเกหิ กาเมหิ นิพฺพินฺนรูปา เทวูปปตฺติฯ ตํสภาวตฺตาติ ทิฏฺฐิสภาวตฺตาฯ อปราปรนฺติ อญฺญมญฺญํฯ เอกจฺจา หิ ทิฏฺฐิ เอกจฺจสฺส ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส การณํ โหติ, ยถา สกฺกายทิฏฺฐิ อิตราสํฯ อภินิวิสนฺตสฺสาติ อภินิเวสนเหตุฯ ‘‘อโยนิโสมนสิการโต…เป.… อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ สจฺจาภินิเวสสฺส ผลภูตํ อวิชฺชาสวํ ทสฺเสติ เอกนฺตวสฺสิเมฆวุฏฺฐาเนน วิย มโหฆปฺปวตฺติฯ อวิชฺชาสโว สิทฺโธ โหติ วุฏฺฐิเหตุกมโหฆสิทฺธิยา อุปริเมฆวุฏฺฐานํ วิยฯ

‘‘นนฺทีราคสหคตา’’ติอาทีสุ (มหาว. 14) วิย ตพฺภาวตฺโถ สหคตสทฺโทติ อาห ‘‘อนุสย…เป.… ภูตา วา’’ติฯ จิตฺตสฺส อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยนฺติ วิปากจิตฺตปฺปวตฺติํ สนฺธาย วทติฯ วิปากวฏฺเฏปิ กิเลสวาสนาหิตา อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตาฯ

โลภสหคตสฺส วิญฺญาณสฺสฯ อิตรสฺส โทสสหคตาทิกสฺสฯ พฺยญฺชเนน วิย โภชนสฺส อารมฺมณสฺส อภิสงฺขรณํ วิเสสาปาทนํ อุปเสจนํ, นนฺที สปฺปีติกตณฺหา อุปเสจนํ เอตสฺสาติ นนฺทูปเสจนํ อุปเสจนภูตายปิ นนฺทิยา ราคสลฺลอุปนิสโตฯ อุปสิตฺเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยา ‘‘ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณนา’’ติ วุตฺตนฺติ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เกน ปน ตํ นนฺทูปเสจน’’นฺติ ปุจฺฉติฯ

ราคสลฺเลนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราคสลฺเลน เหตุภูเตนา’’ติ อาหฯ อุปนิสฺสยปจฺจยตฺโถ เจตฺถ เหตฺวตฺโถฯ อุปคนฺตพฺพโต วิญฺญาเณนาติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํฯ ‘‘ปติฏฺฐาภาวโต’’ติ อิมินา วิญฺญาณสฺส นิสฺสยาทิปจฺจยตํ วทติฯ เตนาห ‘‘รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐตี’’ติฯ เอวํ ทุติยาทิวิญฺญาณฏฺฐิตีสุปิ นิสฺสยาทิปจฺจยตา วตฺตพฺพา ปติฏฺฐาวจนโตฯ

[85] ยทิปิ อกุสลมูลาทิเก ติปุกฺขลสฺส, ตณฺหาทิเก นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ทิสาภาเวน วกฺขติ, ตถาปิ อญฺญมญฺญานุปฺปเวสโต เอกสฺมิํ นเย สิทฺเธ อิตเรปิ สิทฺธา เอว โหนฺตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาหาราทโย…เป.… ววตฺถเปตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ วกฺขมาเน วา อกุสลมูลตณฺหาทิเก อาทิสทฺเทน สงฺคเหตฺวา ‘‘อาหาราทโย’’ติ วทนฺโต ‘‘นยาน’’นฺติ พหุวจนมาหฯ เอกสฺส อตฺถสฺสาติ ราคจริตสฺส อุปกฺกิเลสตาสงฺขาตสฺส เอกสฺส ปโยชนสฺสฯ พฺยญฺชนตฺโถปิ คหิโต, น พฺยญฺชนเมว คหิตนฺติ สุตฺตปทานิ อญฺญมญฺญปริยายวจนานิ ยถารหํ ตณฺหาวตฺถูนํ ตตฺถ กถิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สวตฺถุกา ตณฺหา วุตฺตา’’ติฯ โทสวตฺถูนํ, ทิฏฺฐิวตฺถูนญฺจ ตตฺถ กถิตตฺตา ‘‘สวตฺถุโก โทโส, สวตฺถุกา ทิฏฺฐิ จ วุตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วุตฺตนยานุสาเรนา’’ติฯ

ทุกฺขากาเรน สห ทุกฺขาการํ คเหตฺวาติ อตฺโถฯ เอวญฺเจตนฺติ ยทิ ตํตํอนุปสฺสนาพหุลสฺส วเสน ปุริมาหารทฺวยาทีสุ วิโมกฺขมุขวิเสสนิทฺธารณํ กตํ, เอตํ เอวเมว เวทิตพฺพํ, น อญฺญถาฯ ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา อริยมคฺคานํ โอธิโส กิเลสปฺปชหนโต ปหาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิยโม อตฺถิ, น เอวํ วิปสฺสนาย ปริญฺญาปหานานํ อนิจฺจนฺติกตฺตาติฯ

อปเร ปนาหุ – ปุริเม อาหารทฺวเย ปริกิเลสภาเวน, ทุกฺขปจฺจยตฺตา จ ทุกฺขลกฺขณํ สุปากฏํฯ ตตฺถ ปุริเม วิญฺญาณฏฺฐิติทฺวยวิญฺญาณาหาเร ตติยวิญฺญาณฏฺฐิติยํ อนิจฺจลกฺขณํ, มโนสญฺเจตนาหาเร จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติยํ อนตฺตลกฺขณํ สุปากฏนฺติ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปวตฺติมุขตาย เตหิ อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุเขหิ ปริญฺญํ คจฺฉนฺตีติฯ ตถา วิปลฺลาสาทีสุ ปุริมทฺวยํ ทุกฺขานุปสฺสนาย อุชุวิปจฺจนีกํ, อิตรทฺวยํ อนิจฺจานตฺตานุปสฺสนานํฯ อิติ ปวตฺติมุขตาย จ อุชุวิปจฺจนีกตาย จ อิเม ธมฺมา ยถารหํ อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุเขหิ ปริญฺเญยฺยา, ปหาตพฺพา จ วุตฺตาฯ ตตฺถ สุภสุขสญฺญากามุปาทานสีลพฺพตุปาทานกามโยคภวโยคอภิชฺฌากาย คนฺถกามาสวกาโมฆ ภโวฆ ราคสลฺลฉนฺทอคติคมนานิ สุขสฺสาทวเสน ปวตฺตนโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต พฺยาปาทกายคนฺถโทสสลฺลโทสอคติคมนานิ ปวตฺติมุขตาย อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพานิฯ ตติยสญฺญาทโย นิจฺจาภินิเวสตนฺนิมิตฺตาหิ อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพาฯ จตุตฺถสญฺญาทโย อตฺตาภินิเวสตนฺนิตฺตาหิ อนตฺตานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต สุญฺญตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพาฯ ตตฺถ มานสลฺลภยอคติคมนานํ นิจฺจาภินิเวสนิมิตฺตตา เวทิตพฺพาฯ น หิ อนิจฺจโต ปสฺสโต มานชปฺปนํ, ภยํ วา สมฺภวติฯ อวิชฺชาโยคาทีนํ อตฺตาภินิเวสนิมิตฺตตา ปากฏา เอวาติฯ

[86] อปฺปมญฺญาวชฺชา รูปาวจรสมาปตฺติโย ทิพฺพวิหารา ‘‘เทวูปปตฺติสํวตฺตนิกกุสลสมาปตฺติโย จา’’ติ กตฺวา, สติปิ ตพฺภาเว ปรหิตปฏิปตฺติโต, นิทฺโทสตาย จ เสฏฺฐา วิหาราติ จตสฺโส อปฺปมญฺญา พฺรหฺมวิหารา, จตสฺโส ผลสมาปตฺติโย อริยวิหารา ‘‘อารกา กิเลเสหิ อริยานํ วิหารา’’ติฯ

จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนญฺชวิหารา , สติปิ เทวูปปตฺติสํวตฺตนิกกุสลสมาปตฺติภาเว อาเนญฺชสนฺตตาหิ โลกิเยสุ สิขาปฺปตฺติโตฯ

อธิกรณเภเทนาติ วตฺถุเภเทนฯ

ยํ อภิณฺหํ น ปวตฺตติ, ตํ อจฺฉริยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺธสฺส…เป.… อุปฺปชฺชนก’’นฺติ วุตฺตํฯ อธิติฏฺฐติ สีลาทิ เอเตน สจฺเจน, เอตฺถ วา สจฺเจ นิมิตฺตภูเต, อธิฏฺฐานมตฺตเมว วา ตํ สจฺจนฺติ เอวํ กรณาธิกรณภาวตฺถา ปจฺจยวเสน เวทิตพฺพา สมานาธิกรณสมาสปกฺเขฯ ตถา อญฺญปทตฺถสมาสปกฺเขฯ อิตรสฺมิํ ปน สมาเส กรณาธิกรณตฺถา เอว, เต จ โข สีลาทิวเสน จ เวทิตพฺพาฯ สุขนฺติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานสุขํฯ โลกิยวิปากสุขมฺปิ ลพฺภเตวฯ ‘‘นาญฺญตฺร โพชฺฌา…เป.… ปาณิน’’นฺติ (สํ. นิ. 1. 98) หิ อิมาย คาถาย สงฺคหิตา อนตฺตปริหารมุเขน สตฺตานํ อภยา นิพฺพานสมฺปตฺติสุขาวหา จตฺตาโร ธมฺมา อิธ ‘‘สุขภาคิยา’’ติ วุตฺตาติฯ อนวเสสปริยาทานโตติ ผรณวเสน อนวเสสคฺคหณโตฯ

ปฐมสฺส สติปฏฺฐานสฺส ปฐมปฏิปทาวเสน ปวตฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตปฏิปทาสติปฏฺฐานานํ นานนฺตริยกตํ อุปมาย วิภาเวติฯ สติปิ จ สพฺพาหิ ปฏิปทาหิ สพฺเพสํ สติปฏฺฐานานํ นิยมาภาเว นานนฺตริกภาเวน เทสนากฺกเมเนเวตฺถ เนสํ อยมนุกฺกโม กโตติ เวทิตพฺโพฯ อถ วา กายเวทนาสุ สุภสุขสญฺญานํ ทุพฺพินิเวฐิยตาย อสุภทุกฺขานุปสฺสนานํ กิจฺจสิทฺธิโต ปุริเมน ปฏิปทาทฺวเยน ปุริมํ สติปฏฺฐานทฺวยํ โยชิตํ ตทภาวโตฯ อิตเรน อิตรํฯ ตานิ หิ ปุริเมสุ สติปฏฺฐาเนสุ กตกมฺมสฺส อิจฺฉิตพฺพานิฯ อถ วา ยถา ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตานํ มนฺทติกฺขปญฺญานํ วเสน จตสฺโส ปฏิปทา โยชิตา, เอวํ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิ สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ปฏิปทาสติปฏฺฐานานํ อยมนุกฺกโม กโตฯ

‘‘ตถา’’ติ อิมินา ยถา สมานปฏิปกฺขตาย ปฐมสฺส สติปฏฺฐานสฺส ภาวนา ปฐมสฺส ฌานสฺส วิเสสาวหา, เอวํ ปีติสหคตาทิสมานตาย ทุติยสติปฏฺฐานาทิภาวนา ทุติยชฺฌานาทีนํ วิเสสาวหาติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ ปีติปฏิสํเวทนาทีติ อาทิสทฺเทน สุขปฏิสํเวทนํ, จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทนํ, ปสฺสมฺภนญฺจ สงฺคณฺหาติฯ

จิตฺตสฺส อภิปฺปโมทนคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ปฏิสํเวทนสมาทหนวิโมจนานมฺปิ วเสน ปวตฺติยา อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ อนิจฺจวิราคาทีติ อาทิสทฺเทน นิโรธปฏินิสฺสคฺคา สงฺคยฺหนฺติฯ

รูปาวจรสมาปตฺตีนนฺติ เอตฺถ ปฏิลทฺธมตฺตํ ปฐมชฺฌานํ ปฐมชฺฌานสมาปตฺติยา ปคุณวสีภาวาปาทนสฺส ปจฺจโย โหติ, น อิตราสํฯ อิตราสํ ปน อธิฏฺฐานภาเวน ปรมฺปราย ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺกอรติราคา พฺยาปาทวิตกฺกาทโยฯ สุเขนาติ อกิจฺเฉน, อกสิเรนาติ อตฺโถฯ

ทิพฺพวิหาราทิเก จตฺตาโร วิหาเร ปทฏฺฐานํ กตฺวา นานาสนฺตาเนสุ อุปฺปนฺนาย วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ยถากฺกมํ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิวเสน ปวตฺตวิสยํ สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘ปฐโม วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺมปฺปธานสทิสญฺเหตฺถ สมฺมปฺปธานํ วุตฺตํฯ อริยวิหาเร จ เหฏฺฐิเม นิสฺสาย อุปริมคฺคาธิคมาย วายมนฺตสฺส อยํ นโย ลพฺภติฯ มคฺคปริยาปนฺนสฺเสว วา สมฺมปฺปธานสฺส นานาสนฺตานิกสฺส ยถาวุตฺตวิปสฺสนาคมเนน ตํตํกิจฺจาทิกสฺส วเสเนตํ วุตฺตํฯ สกฺกา หิ วิปสฺสนาคมเนน สทฺธินฺทฺริยาทิติกฺขตาวิเสโส วิย วีริยสฺส กิจฺจวิเสสวิสโย มคฺโค วิญฺญาตุํฯ

ตถา สิขาปฺปตฺตอุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิทิพฺพวิหารํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ มานปฺปหานํ อุกฺกํเสติ, พฺรหฺมวิหารสนฺนิสฺสเย อุปฺปนฺนํ ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ กามาลยสมุคฺฆาตํ, อริยวิหารสนฺนิสฺสเยน อุปฺปนฺนํ ตติยํ สมฺมปฺปธานํ อวิชฺชาปหานํ, สนฺตวิโมกฺขสนฺนิสฺสเยน อุปฺปนฺนํ จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภวูปสมํ อุกฺกํเสตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมํ สมฺมปฺปธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ปหีนมาโน น วิสํวาเทยฺยาติ มานปฺปหานํ สจฺจาธิฏฺฐานํ วฑฺเฒติ วิสํวาทนนิมิตฺตสฺเสว อภาวโตฯ อปฺปหีนมาโน หิ มานนิสฺสเยน กิญฺจิ วิสํวาเทยฺยฯ กามาลเย, ทิฏฺฐาลเย จ สมุคฺฆาฏิเต จาคปฏิปกฺขสฺส อวสโร เอว นตฺถีติ อาลยสมุคฺฆาโต จาคาธิฏฺฐานํ วฑฺเฒติฯ อวิชฺชาย สมุจฺฉินฺนาย ปญฺญาพุทฺธิยา ปริพนฺโธว นตฺถิ, ภวสงฺขาเรสุ โอสฺสฏฺเฐสุ อภวูปสมสฺส โอกาโสว นตฺถีติ มานปฺปหานาทโย สจฺจาธิฏฺฐานาทิเก สํวฑฺเฒนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มานปฺปหาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อวิสํวาทนสีโล ธมฺมจฺฉนฺทพหุโล ฉนฺทาธิปเตยฺยํ สมาธิํ นิพฺพตฺเตติฯ จาคาธิมุตฺโต เนกฺขมฺมชฺฌาสโย อโกสชฺชพหุลตาย วีริยาธิปเตยฺยํ, ญาณุตฺตโร จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตนฺโต จิตฺตาธิปเตยฺยํ, วูปสนฺตสภาโว อุปสมเหตุภูตาย วีมํสาย วีมํสยโต วีมํสาธิปเตยฺยํ สมาธิํ นิพฺพตฺเตตีติ สจฺจาธิฏฺฐานาทิปาริสุทฺธิฉนฺทสมาธิอาทีนํ ปาริปูริยา สํวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจาธิฏฺฐานํ ภาวิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ธมฺมจฺฉนฺทพหุโล ฉนฺทสมาธิมฺหิ ฐิโต อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเต อนวชฺชเสวี โหติฯ อารทฺธวีริโย วีริยสมาธิมฺหิ ฐิโต สํกิเลสปกฺขสฺส สนฺตปนวเสเนว ปุญฺญํ ปริปูเรติฯ จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตนฺโต จิตฺตสมาธิมฺหิ ฐิโต ปญฺญาย อุปการานุปการเก ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺโต พุทฺธิํ ผาติํ คมิสฺสติฯ วีมํสาสมาธิมฺหิ ฐิโต ธมฺมวิจยพหุโล อุปธิปฏินิสฺสคฺคาวหเมว ปฏิปตฺติํ พฺรูเหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺทสมาธิ ภาวิโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ทูราทูรปจฺจตฺถิกนิวารเณ พหูปกาโร อินฺทฺริยสํวโร เมตฺตาย วิเสสุปฺปตฺติเหตุโต เมตฺตํ วฑฺเฒติฯ ตเปน สํกิเลสธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต วีริยาธิโก ปรทุกฺขาปนยนกามตํ สาหตฺถิกํ กโรตีติ ตโป กรุณํ สํวฑฺเฒติฯ ปญฺญา ปริโยทาปิตา สาวชฺชานวชฺชธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺตี ปหาสนิปาตโต มุทิตํ รกฺขนฺตี ปริพฺรูเหติฯ อุปธินิสฺสคฺโค ปกฺขนฺโท นินฺนโปณปพฺภาโรว สมฺมเทว สตฺตสงฺขาเรสุ อุทาสิโน โหตีติ โส อุเปกฺขาวิหารํ ปริวฑฺเฒตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยสํวโร ภาวิโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘โย ยสฺส วิเสสปจฺจโย, โส ตํ ปริปูเรตีติ วุตฺโต’’ติฯ

[87] ทิสาภาเวนาติ นยานํ ทิสาภาเวนาติ โยเชตพฺพํฯ อตฺโถปิสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เยน จตุกฺเกน ยสฺส ราคจริตาทิปุคฺคลสฺส โวทานํ วิสุทฺธิฯ ยถา อปริญฺญาตา, อปฺปหีนา จ ปฐมาหารวิปลฺลาสาทโย ราคจริตาทีนํ ปุคฺคลานํ อุปกฺกิเลสา, เอวํ ปฐมปฏิปทาทโย ภาวิตา พหุลีกตา เนสํ วิสุทฺธิโย โหนฺตีติ วุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อาห ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวา’’ติฯ

อถ วา ปุริมาหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ สิชฺฌมานา วิปสฺสนา อตฺตโน กิจฺจวุตฺติสงฺขาตํ ปวตฺติทุกฺขมฺปิ สงฺคณฺหนฺตี ทุกฺขานุปสฺสนาพาหุลฺลวิเสสโต ทุกฺขลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌนฺตี ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาฯ ตติยาย ปฏิปทาย สิชฺฌมานา สุขปฺปวตฺติกตาย สมฺมเทว สนฺตติฆนํ ภินฺทิตฺวา อนิจฺจลกฺขณํ วิภาเวนฺตี ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาฯ จตุตฺถาย ปน ปฏิปทาย สิชฺฌมานา สุขปฺปวตฺติกตาย, วิสทญาณตาย จ สมูหกิจฺจารมฺมณฆนํ ภินฺทิตฺวา สมฺมเทว อนตฺตลกฺขณํ วิภาเวนฺตี ‘‘สุญฺญตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาฯ

ตถา กายเวทนานุปสฺสนา วิเสสโต ทุกฺขลกฺขณํ วิภาเวนฺตี, จิตฺตานุปสฺสนา อนิจฺจลกฺขณํ, ธมฺมานุปสฺสนา อนตฺตลกฺขณนฺติ ตา ยถากฺกมํ ‘‘อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาฯ

สปฺปีติกตาย อสฺสาทานิ ปฐมทุติยชฺฌานานิ วิรชฺชนวเสน วิเสสโต ทุกฺขโต ปสฺสนฺติยา วิปสฺสนาย วเสน ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตานิฯ ตติยํ สนฺตสุขตาย พาหิรกานํ นิจฺจาภินิเวสวตฺถุภูตํ สภาวโต ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสนฺติยา วิปสฺสนาย วเสน ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํฯ จตุตฺถํ อุปกฺกิเลสวิคมาทีหิ ปริสุทฺธํ สุสมาหิตํ ยถา ปเรสํ, เอวํ อตฺตโน จ ยถาภูตสภาวาวโพธเหตุตาย สมฺมเทว ‘‘สุญฺญ’’นฺติ ปสฺสนฺติยา วิปสฺสนาย วเสน ‘‘สุญฺญตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวํ วิหารานํ วิปสฺสนาวเสเนว วิโมกฺขมุขตา, ตตฺถ ‘‘ทิพฺพพฺรหฺมวิหารานํ สนฺตสุขตาย อสฺสาทนียตา’’ติอาทินา อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตา โยเชตพฺพาฯ อริยวิหารสฺส ปญฺญาธิกตฺตา วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนาสนฺนิสฺสยตาย สุญฺญตวิโมกฺขตาฯ อาเนญฺชวิหารสฺส สนฺตวิโมกฺขตาย อนิจฺจลกฺขณปฺปฏิเวธสฺส วิเสสปจฺจยสภาวโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา โยเชตพฺพาฯ

ตถา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมฺมปฺปธานานํ สํกิเลสวิสยตฺตา กิเลสทุกฺขวีติกฺกมสฺส ทุกฺขานุปสฺสนาพาหุลฺลตฺตา อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตาฯ ตติยสฺส อนุปฺปนฺนกุสลุปฺปาทเนน ธมฺมานํ อุทยวยวนฺตตาวิภาวนโต อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏนฺติ อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตาฯ จตุตฺถสฺส อุปฺปนฺนานํ ฐิตตฺตํ พฺยาปาราปชฺชเนน ธมฺมานํ อวสวตฺติตาทีปนโต อนตฺตลกฺขณํ สุปากฏนฺติ สุญฺญตวิโมกฺขมุขตาฯ

มานปฺปหานาลยสมุคฺฆาตานํ สหายตณฺหาปหานตาย ตณฺหาปณิธิวิโสธนโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตาฯ อวิชฺชาปหานสฺส ปญฺญากิจฺจาธิกตาย สุญฺญตวิโมกฺขมุขตาฯ ภวูปสมสฺส สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺขตาย อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตาฯ

ปกติยา ทุกฺขสภาเว สงฺขาเร ญาณสจฺเจน อวิสํวาเทนฺโต ทุกฺขโต เอว ปสฺสติ, จาคาธิวิมุตฺตตาย ตณฺหํ วิทูรีกโรนฺโต ราคปฺปณิธิํ วิโสเสตีติ ปุริมํ อธิฏฺฐานทฺวยํ ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํฯ อิตรสฺส ปน อธิฏฺฐานทฺวยสฺส สุญฺญตานิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา วุตฺตนยา เอวฯ

ฉนฺทาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา วิเสสโต ธมฺมจฺฉนฺทวโต เนกฺขมฺมวิตกฺกพหุลสฺส โหติ, วีริยาธิปเตยฺยา ปน กามวิตกฺกาทิเก วิโนเทนฺตสฺสาติ ตทุภยํ นิสฺสาย ปวตฺตา วิปสฺสนา วิเสสโต ราคาทิปฺปณิธีนํ วิโสสนโต ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาฯ จิตฺตาธิปเตยฺยํ , วีมํสาธิปเตยฺยญฺจ นิสฺสาย ปวตฺตา ยถากฺกมํ อนิจฺจานตฺตานุปสฺสนาพาหุลฺลโต ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ, อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ จ วุตฺตาฯ

อภิชฺฌาวินยโน อินฺทฺริยสํวโร, กามสงฺกปฺปาทิวิโนทโน ตโป จ วุตฺตนเยเนว ปณิธิปฏิปกฺขโต อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, พุทฺธิ อนตฺตานุปสฺสนานิมิตฺตํ, อุปธิปฏินิสฺสคฺโค นิมิตฺตคฺคาหปฏิปกฺโขติ ตทุภยสนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ยถากฺกมํ ‘‘สุญฺญตํ, อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาฯ

อาสนฺนปจฺจตฺถิกราคํ ปฏิพาหนฺตี เมตฺตา ราคปณิธิยา ปฏิปกฺโข, กรุณา ปรทุกฺขาปนยนาการวุตฺติกา ทุกฺขสหคตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตทุภยสนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาฯ มุทิตา สตฺตานํ โมทคฺคหณพหุลา ตทนิจฺจตาทสฺสนโต อนิจฺจานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ อุเปกฺขา ญาณกิจฺจาธิกตาย อนตฺตานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ‘‘สุญฺญตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาติ เอวเมตฺถ ปวตฺติอาการโต วิปสฺสโต นิสฺสยโต, กิจฺจโต จ ภินฺทิตฺวา วิโมกฺขมุขานิ โยชิตานีติฯ

สมติกฺกมนํ ปริญฺญาปหานญฺจฯ สปรสนฺตาเนติ อตฺตโน, ปเรสญฺจ สนฺตาเน, เตน กายิโก, วาจสิโก จ วิหาโร ‘‘วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺโตติ ทสฺเสติ ‘‘วิวิโธ หาโร’’ติ กตฺวาฯ ตสฺส ปน วิภาวนา อิธ อธิปฺเปตา นยสฺส ภูมิภาวโตฯ เยน ปฏิปกฺขภาเวนฯ เตสํ ปฏิปกฺขภาโวติ เตสํ อาหาราทีนํ ปฏิปกฺขภาโว ปหาตพฺพภาโว ปฏิปทาทีนํ ปฏิปกฺขภาโว ปหายกภาโวติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ปฏิปทาคฺคหเณน วิปสฺสนา กถิตาฯ วิปสฺสนา จ จตฺตาโร อาหาเร ปริชานนฺตี ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคํ ปชหตีติ อุชุกเมว เตสํ ปฏิปกฺขตา, เอวํ ฌานาทีนมฺปิ อุปาทานาทิปฏิปกฺขตา เวทิตพฺพา ตทุปเทเสน วิปสฺสนาย กถิตตฺตาฯ วิปลฺลาสสติปฏฺฐานานํ ปฏิปกฺขภาโว ปากโฏ เอวฯ นฺติ สีหวิกฺกีฬิตํฯ วีสติยา จตุกฺเกหิ วิสภาคโต วิตฺถาเรน วิภตฺตนฺติ ตีหิ ปเทหิ สงฺคเหตฺวา กถิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สงฺเขเปน ทสฺเสนฺโต’’ติฯ

อินฺทฺริยานนฺติ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํฯ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ นิทฺธารณาติ โยชนาฯ

[88] นิคฺคจฺฉตีติ นิกฺขมติฯ ตโต นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน หิ นิคฺคจฺฉนฺโต วิย โหตีติฯ จตฺตาโร ปุคฺคเลติ ‘‘ตณฺหาจริโต มนฺโท’’ติอาทินา (เนตฺติ. 6) วุตฺเต จตฺตาโร ปุคฺคเลฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน เจตฺถ ธมฺโม วุตฺโตติ อาห ‘‘ภูมิํ นิทฺทิสิตฺวา’’ติฯ ตโต เอวาติ ยถาวุตฺตปุคฺคลจตุกฺกโต เอวฯ อิตรตฺถาปีติ ‘‘สุขาย…เป.… ปุคฺคลา’’ติ เอตฺถาปิฯ สาธารณายาติ ปฐมจตุตฺถาหิปิ วิมิสฺสายฯ ยถาวุตฺตาสูติ ทุติยตติยาสุฯ

เหฏฺฐาติ เทสนาหารวิภงฺควิจยหารสมฺปาตวณฺณนาสุฯ

เอเสว นโยติ กุสลมูลาทิทฺวาทสติกสงฺคโห อนวชฺชปกฺโขฯ ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทาน’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 11) วํ เนตพฺพตํ สนฺธายาหฯ

ยถา หารอุทฺเทโส กโต, เอวํ นยานํ อกรเณ การณํ, ปโยชนญฺจ วิภาเวตุกาโม ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ นเยหิ นยนฺตเรหิฯ สมฺภวทสฺสนตฺถนฺติ อุปปตฺติทสฺสนตฺถํฯ ตตฺถ สมฺภโว อนุทฺเทสกฺกเมน นิทฺทิสเน กรณํ ทสฺสนํ ปโยชนํฯ

ยทิ หิ อิเม นยา อุปฺปตฺติฏฺฐานวเสน อสํกิณฺณา ภเวยฺยุํ, หารา วิย อุทฺเทสานุกฺกเมเนว นิทฺทิสิตพฺพา สิยุํฯ ตถา หิ วุตฺตํ หารานํ อุทฺเทสาวสาเน ‘‘เอเต โสฬส หารา ปกิตฺติตา อตฺถโต อสํกิณฺณา’’ติ (เนตฺติ. 1)ฯ

ยสฺมา ปเนเต มูลปเทหิ มูลปทนฺตรนิทฺธารเณน อญฺญมญฺญํ เต นิคฺคจฺฉนฺติ, ตสฺมา เอกสฺมิํ นิทฺทิฏฺเฐ อิตโรปิ อตฺถโต นิทฺทิฏฺโฐเยว นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโต’’ติฯ

อิทานิ ตเมว สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมนยโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหาทิฏฺฐิจริตวเสน ทฺวิธา ปุคฺคเล วิภชิตฺวา เตสํ วเสน นนฺทิยาวฏฺฏนยํ นีหริตฺวา ปุน เต เอว ตณฺหาทิฏฺฐิจริเต จตุปฺปฏิปทาวิภาเคน วิภชิตฺวา สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส สมฺภโว ทสฺสิโต, เต เอว จตุปฺปฏิปทาเภทภินฺเน ปุคฺคเล ปุน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิวิภาเคน ติธา วิภชิตฺวา ติปุกฺขลสฺส นยสฺส สมฺภโว ทสฺสิโตฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘ปฐมนยโต…เป.… นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ

ยสฺมา สุภสุขสญฺญาหิ โลโภ, นิจฺจสญฺญาย โทโส ‘‘อิมินา เม อนตฺโถ กโต’’ติ อาฆาตุปฺปตฺติโต , อตฺตสญฺญาย โมโห คหิโต โหติฯ ตถา อสุภสญฺญาทีหิ อโลภาทโย, ตสฺมา ธมฺมาธิฏฺฐานวเสน ตติยนยโต ทุติยนยสฺส สมฺภโวฯ ยสฺมา ปน โลเภ สติ สมฺภวโต โลภคฺคหเณเนว โทโส คยฺหติฯ โลโภ จ ตณฺหา, โมโห อวิชฺชา, ตปฺปฏิปกฺขโต อโลภาโทเสหิ สมโถ คยฺหติ, อโมเหน วิปสฺสนา, ตสฺมา ธมฺมาธิฏฺฐานวเสเนว ทุติยนยโต ปฐมนยสฺส สมฺภโวติ อิมํ วิเสสํ ทีเปตุํ อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมาธิฏฺฐานวเสน ปนา’’ติอาทิมาหฯ

เตเนวาติ ตติยนยโต ทุติยนยสฺส วิย ทุติยนยโต ปฐมนยสฺสปิ สมฺภวโตฯ เอวํ ปาฬิยํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานวเสน อาคตํ นิสฺสาย อฏฺฐกถายํ ธมฺมาธิฏฺฐานวเสเนว นยนิคฺคโม นิทฺธาริโตติ อยเมว วิเสโสฯ

ยทิ เอวนฺติ ปาฬิยํ อาคตปฺปการโต อญฺเญนปิ ปกาเรน นยา นิทฺธาเรตพฺพา, เอวํ สนฺเต ยถา ปุคฺคลาธิฏฺฐานวเสน ปฐมนยโต ตติยนยสฺส, ตติยนยโต ทุติยนยสฺส สมฺภโว ทสฺสิโต, เอวํ ธมฺมาธิฏฺฐานวเสเนว ปฐมนยโต ตติยนยทุติยนยานํ, ธมฺมาธิฏฺฐานวเสเนว ทุติยนยโต ตติยนยสฺส สมฺภโว ทีเปตพฺโพติ อิมมตฺถมาห ‘‘ทฺเว หุตฺวา…เป.… สิยา’’ติฯ

ตตฺถ นโยติ ปจฺฉา วุตฺตทุติยนโยฯ อตฺถโตติ อตฺถาปตฺติโต, อตฺถโต ลพฺภมานตฺตา เอว สรูเปน น กถิโตติ อตฺโถฯ อิทานิ ตํ อตฺถาปตฺติํ เอกนฺติกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนุปฺปเวโส อิจฺฉิโต ตํตํนยมูลปทานํ นยนฺตรมูลปเทสุ สมวรุชฺฌนโตฯ ตถา หิ ‘‘ยตฺถ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ยตฺถ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉตี’’ติ (เนตฺติ. 3) จ วุตฺตํฯ อยญฺจ อตฺโถติ ‘‘นยานํ อญฺญมญฺญอนุปฺปเวโส นิคฺคโม’’ติ อยํ ทุวิโธ อตฺโถฯ ปิฏกานํ อตฺถกถนํ เปฏกํ, โส เอว อุปเทโสติ เปฏโกปเทโส, อุปเทสภูตา ปริยตฺติสํวณฺณนาติ อตฺโถฯ

อาทิโต ปฏฺฐายาติ นยานํ อญฺญมญฺญอนุปฺปเวสนิคฺคมมตฺตเมว อวิภาเวตฺวา นยวิจารสฺส ปฐมาวยวโต ปภุติ วิภาวนา ทีปนา ปกาสนาฯ

โทสทิฏฺฐีติ อปฺปสฺสาทตาทิโทสคาหิกทิฏฺฐี, โทสทสฺสิโนติ อตฺโถฯ เต หิ อสมูหตานุสยา, กาเมสุ จ อาทีนวทสฺสิโนฯ อิทญฺหิ เนสํ องฺคทฺวยํ อตฺตกิลมถานุโยคสฺส การณํ วุตฺตํฯ นตฺถิ อตฺโถติ โย ราคาภิภูเตหิ อนฺธพาเลหิ ปริกปฺปิโต ทิฏฺฐธมฺมิโก กาเมหิ อตฺโถ, โส มธุพินฺทุคิทฺธสฺส มธุลิตฺตสตฺถธาราวเลหนสทิโส อปฺปสฺสาโท พหุทุกฺโข พหุปายาโส พหุอาทีนโว สวิฆาโต สปริฬาโห สมฺปรายิโก ตเถวาติ สพฺพทาปิ วิญฺญูชาติกสฺส กาเมหิ ปโยชนํ น วิชฺชติฯ อนชฺโฌสิตาติ อนภิภูตา วิหรนฺติฯ เตน วุจฺจติ สุขา ปฏิปทาติ เตน มนฺทกิเลสภาเวน เตสํ ปุคฺคลานํ อกิจฺเฉน สิชฺฌมานา วิปสฺสนา ปฏิปทา ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ อชฺโฌสิตาติ อภินิวิฏฺฐาฯ อิเม สพฺเพ สตฺตาติ อิเม ตณฺหาทิฏฺฐิจริตภาเวน ทฺวิธา วุตฺตา อปริมาณปฺปเภทา สพฺเพปิ ปฏิปชฺชนฺตา สตฺตาฯ

สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺตีติ กิเลเส อกิจฺเฉน ปชหนฺติฯ ‘‘อิมา จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ ปฏิปทานํ เอตฺตาวตายํ, วิสยภาวกิจฺเจสุ จ พฺยภิจาราภาวทสฺสนํฯ อยํ ปฏิปทาติ นิคมนํ, อยํ ปฏิปทา ยาย วเสน สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนตฺถํ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตาติ อธิปฺปาโยฯ จตุกฺกมคฺเคน กิเลเส นิทฺทิสตีติ อนนฺตรํ วกฺขมาเนน อาหาราทิจตุกฺกมคฺเคน ทสวตฺถุเก กิเลสสมูเห นิทฺทิสติฯ จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพาติ ตปฺปฏิปกฺเขน ปฏิปทาทิจตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ โพธิปกฺขิเยสุ วิสยภูเตสุ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพาฯ

อิทญฺจ ปมาณํ จตฺตาโร อาหาราติ อิเมสํ วิปลฺลาสานํ ปวตฺติยา ปมาณํ, ยทิทํ จตฺตาโร อาหาราฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาวเทว จตฺตาโร อาหารา ปริญฺญํ น คจฺฉนฺติ, ตาวเทว จตฺตาโร วิปลฺลาเส วิภชนฺติฯ ยาวเทว จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตาวเทว จตฺตาริ อุปาทานานิ ปริพฺรูหนฺตีติฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ เตนาห ‘‘เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานี’’ติฯ ‘‘โยเชตพฺพานี’’ติ จ วจนเสโสฯ

‘‘อภิชฺฌาย คนฺถตี’’ติ อิมินา อภิชฺฌายนเมว คนฺถนนฺติ ทสฺเสติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปปญฺเจนฺโตติ ทิฏฺฐาภินิเวสํ วิตฺถาเรนฺโตฯ

วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติเหตุภาโว กิเลสานํ อาสวนนฺติ อาห ‘‘อาสวนฺตี’’ติฯ กิํ วิปฺปฏิสาราติ เตน กิเลสานํ วีติกฺกมวตฺถุํ วทติฯ ยสฺมา อปฺปหีนานุสยสฺเสว วิปฺปฏิสารา, น อิตรสฺส, ตสฺมา ‘‘เย วิปฺปฏิสารา, เต อนุสยา’’ติ วุตฺตํฯ ปททฺวเยนปิ ผลูปจาเรน การณํ วุตฺตํฯ

ปฐเมน ปเทนาติ ยถาวุตฺเตสุ ทสสุ สุตฺตปเทสุ ปฐเมน ปเทนฯ ปฐมาย ทิสายาติ ตทตฺถสงฺขาตาย สีหวิกฺกีฬิตสฺส สํกิเลสปกฺเข ปฐมาย ทิสายฯ

อิตีติ เอวํ, วุตฺตนเยนาติ อตฺโถฯ กุสลากุสลานนฺติ ยถาวุตฺตอนวชฺชสาวชฺชธมฺมานํฯ ปกฺขปฏิปกฺขวเสนาติ โวทานปกฺขตปฺปฏิปกฺขวเสนฯ โยชนาติ ปฐมทิสาทิภาเวน ยุตฺเต กตฺวา มนสานุเปกฺขนาฯ ‘‘มนสา โวโลกยเต’’ติ (เนตฺติ. 4) หิ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ ทิสาโลกนสฺสฯ โสตาปตฺติผลาทีนํ ปริโยสานตา อินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺพาฯ เยสญฺหิ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ วเสน สติปฏฺฐานาทีนิ สิชฺฌนฺติ, เตสํ วเสน โสตาปตฺติผลาทีนํ ปริโยสานตาฯ ตตฺถ โสตาปตฺติผเล สทฺธินฺทฺริยํ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ โสตาปนฺโน หิ สทฺธาย ปริปูริการีฯ สกทาคามิผเล วีริยินฺทฺริยํ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ สกทาคามี หิ อารทฺธวีริโย อุปริมคฺคาธิคมายฯ อนาคามิผเล สมาธินฺทฺริยํ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ อนาคามี สมาธิสฺมิํ ปริปูริการีฯ อคฺคผเล อรหตฺเต สตินฺทฺริยญฺจ ปญฺญินฺทฺริยญฺจ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ อรหา หิ สติเวปุลฺลปฺปตฺโต, ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺโต จาติฯ

อปเร ปนาหุ – สทฺธาพเลน สุภสญฺญาย ปหานํฯ สทฺทหนฺโต หิ ปฏิกฺกูลมนสิกาเร กมฺมํ กโรติฯ วีริยพเลน สุขสญฺญาย ปหานํฯ วีริยวา หิ สุขสฺสาทํ อภิภวิตฺวา โยนิโสมนสิการมนุยุญฺชติฯ สมาธิพเลน นิจฺจสญฺญาย ปหานํฯ สมาหิโต หิ สงฺขารานํ อุทยพฺพยํ ปริคฺคณฺหนฺโต อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภติฯ ปญฺญาพเลน อตฺตสญฺญาย ปหานํฯ ปญฺญวา หิ สงฺขารานํ อวสวตฺติตํ สลฺลกฺเขนฺโต อตฺตสุญฺญตํ ปฏิวิชฺฌติฯ สติ ปน สพฺพตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘สติํ จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.234; มิ. ป. 2.1.13)ฯ เอวํ จตุวิปลฺลาสปฺปหายีนํ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปาริปูริฏฺฐานํ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตุวิปลฺลาสมุขานํ จตุนฺนํ ทิสานํ ปริโยสานานิ วุตฺตานีติฯ

‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทิ โลภาทีนํ เหตุผลภาเวน สมฺปยุตฺตตาย ทสฺสนํฯ

ตตฺถ มนาปิเกนาติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ อมนาปิเกนาปิ หิ อารมฺมเณน วิปริเยสวเสน โลโภ อุปฺปชฺชติฯ มนาปิเกนาติ วา มนาปิกากาเรนฯ ผสฺสเวทนูปวิจารราควิตกฺกปริฬาหา สหชาตาปิ ลพฺภนฺติ, อสหชาตาปิฯ ‘‘อุปฺปาโท’’ติ เอเตน อุปฺปชฺชมานสงฺขารคฺคหณนฺติ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปาทลกฺขณสฺเสว ปน คหเณ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ น หิ อุปฺปาโท อุปฺปชฺชติ, ราคชปริฬาหเหตุกตา จ เตสํ ราคสฺส ตณฺหาสภาวตฺตาฯ ตณฺหา หิ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขนฺติฯ

ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาสหชาตเวทนาย ปน โลโภ สหชาตาทิปจฺจเยหิ จ ปจฺจโย’’ติฯ เอวํ อิฏฺฐารมฺมเณ อุปฺปนฺนโลภสหคตสุขเวทนาย อุทโย อิธ ‘‘อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณ’’นฺติ วุตฺโต, ตสฺสา วิปริณาโม ‘‘วิปริณามทุกฺขตา’’ติฯ วิปริณามาวตฺถา จ อุทยาวตฺถํ วินา น โหตีติ สา ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนฺตี วิย วุตฺตา ‘‘อุปฺปาทํ…เป.… ทุกฺขตา’’ติฯ

โทโส อกุสลมูลนฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ นาม ชรา, ตํ นิสฺสาย โทมนสฺสสฺส อุปฺปชฺชนโต วุตฺตํ ‘‘ฐิตสฺส…เป.… ทุกฺขทุกฺขตา’’ติฯ โทสชปริฬาหเหตุกตา ชราย โทสพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส นจิเรน ชีรณโต เวทิตพฺพาฯ

วโยติ สงฺขารานํ นิโรโธฯ อนิจฺจตาวเสน จ สงฺขตธมฺมานํ สงฺขารทุกฺขตาติ วุตฺตํ ‘‘วย…เป.… สงฺขารทุกฺขตา’’ติฯ เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15, 45, 76; ปฏิ. ม. 2.10)ฯ โมหชปริฬาหเหตุกตา วยลกฺขณสฺส เยภุยฺเยน สมฺโมหนิมิตฺตตฺตา, มรณสฺส อวิชฺชาปจฺจยตฺตา จ สํสารปฺปวตฺติยา เวทิตพฺพาฯ

อโลภาทีนํ ปญฺญาทิปาริปูริเหตุกตา ยถารหํ อุปนิสฺสยโกฏิสหชาตโกฏิยา จ ปจฺจยภาเวน เวทิตพฺพาฯ สพฺเพ หิ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมานํ ยถาสมฺภวํ ปจฺจยวิเสสา โหนฺติ เอวาติฯ อพฺยาปาทวิตกฺกสนฺนิสฺสโย อุปวิจาโร อพฺยาปาทูปวิจาโรฯ อวิหิํสูปจาเรปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ติปุกฺขโล นาม ทุติโย นโย สทฺธิํ ทิสาโลกนนเยน นิทฺทิฏฺโฐติ วจนเสโสฯ ‘‘อิเม จตฺตาโร’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนเนว นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ อิเม ยถาวุตฺตปฏิปทาจตุกฺกสฺส วเสน จตุพฺพิธาฯ วิเสเสนาติ ทิฏฺฐิตณฺหาสนฺนิสฺสยตาวิเสเสนฯ ทิฏฺฐิจริโต หิ ติกฺขปญฺโญ, มนฺทปญฺโญ จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยาตีติ ทฺวิธา วุตฺโตติฯ ตถา ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยาตีติ ทฺวิธา วุตฺโตติ ทสฺสิโต จายมตฺโถฯ เตนาห ‘‘ทฺเว โหนฺติ ทิฏฺฐิจริโต จ ตณฺหาจริโต จา’’ติฯ

จตฺตาโร หุตฺวาติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน จตฺตาโร หุตฺวา ฐิตา, จตุปฺปฏิปทาวเสน จตฺตาโร กตฺวา วุตฺตาติ อตฺโถฯ ตโย โหนฺตีติ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิวเสน ตโย ภวนฺติฯ ตโย หุตฺวาติ ตถา ตโย หุตฺวา ฐิตา ตโย กตฺวา กถิตาฯ ทฺเว โหนฺตีติ อิทานิ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน ทฺเว ภวนฺติฯ อชฺโฌสานนฺติ ทิฏฺฐิอชฺโฌสานํฯ อภินิเวโสติ ตณฺหาภินิเวโสฯ อหํกาโรติ อหํมาโน ‘‘อห’’นฺติ วา กรณํ อหํกาโรฯ ทิฏฺฐิมานมญฺญนานํ วเสน ‘‘อหมสฺมี’’ติ สมนุปสฺสนา มมํกาโร, มมายนํ ตณฺหาคฺคาโหฯ

ทสปทานิ ‘‘ปฐมา ทิสา’’ติ กาตพฺพานีติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ‘‘ปฐมา ทิสา’’ติ กรณียานิ, ‘‘ปฐมา ทิสา’’ติ ววตฺถเปตพฺพานีติ อตฺโถฯ สํขิตฺเตน…เป.… ปกฺขสฺสาติ อเนกปฺปเภทสฺสปิ กณฺหปกฺขสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส อตฺถํ สํขิตฺเตน สงฺเขเปน ปฏิปกฺเข วตฺตมาเน โวทานธมฺเม อุทฺทิสฺส ญาเปนฺติ ปกาเสนฺติ, ปฐมา กาตพฺพาติ โยชนาฯ ทส ปทานิ ทุติยกานีติ ตณฺหาทิกา ทส โกฏฺฐาสา ‘‘ทุติยา ทิสา’’ติ กาตพฺพาฯ ‘‘สํขิตฺเตน…เป.… กณฺหปกฺขสฺสา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

โยนิโสติ อุปายโสฯ โยนิโส มนสิกาโร อนิจฺจาทิวเสน ปฐมมนสิกาโรฯ ปญฺญาติ สุตจินฺตามยี ปญฺญา, ฌานาภิญฺญา จฯ นิพฺพิทาติ นิพฺเพธญาณํฯ โสมนสฺสธมฺมูปสญฺหิตํ ปโมทาทิสหคตํ เจตสิกสุขํฯ

กุสลปกฺเข จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน อุภยปกฺขโต สมุจฺจยวเสน จตสฺโส ทิสา, น ปจฺเจกนฺติ ทสฺเสติฯ

เตสนฺติ ตณฺหาทีนํ, ตณฺหาย, ตณฺหาปกฺขิกานญฺจาติ อตฺโถฯ สติปิ อนวเสสโต ราเค ปหียมาเน อนวเสสโต อวิชฺชาปิ ปหียเตว, ราคสฺส ปน เจโตวิมุตฺติ อุชุปฏิปกฺโขติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ราควิราคา’’ติ วุตฺตํฯ อวิชฺชาวิราคาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อยญฺจ อตฺโถ ‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.438) อาคตปาฬิยา อตฺถวณฺณนาวเสน วุตฺตา, อิธ ปน ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อเสกฺขผล’’นฺติอาทินา (เนตฺติ. 51) เววจนสมาโรปเน อาคตตฺตา ปุริมา อนาคามิผลํฯ ตญฺหิ กามราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกโต สมาธิปาริปูริยาว วิเสสโต ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิมา อรหตฺตผลํ ตณฺหาย, อวิชฺชาย จ อนวเสสปฺปหานโต, ปญฺญาปาริปูริยา จ ‘‘อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ

ตตฺถาติ นนฺทิยาวฏฺฏนเยฯ เตสูติ ‘‘จตฺตาริ ปทานี’’ติ วุตฺเตสุ ตณฺหาทีสุ จตูสุ มูลปเทสุฯ อิธ สโมสรณนฺติ สงฺคโห วุตฺโต, โส จ สภาวโต, สภาคโต จ โหตีติ ตณฺหาทีนิ จตฺตาริ ทสฺเสตฺวา ‘‘เตสุ อฏฺฐารส มูลปทานิ สโมสรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ สมถํ ภชนฺติ สภาวโต, สภาคโต จาติ อธิปฺปาโยฯ วิปสฺสนํ ภชนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ นยาธิฏฺฐานานํ นยาธิฏฺฐาเน อนุปฺปเวโส นยานํ นเยสุ อนุปฺปเวโส เอว นาม โหตีติ อาห ‘‘ติปุกฺขโล…เป.… อนุปฺปวิสนฺตี’’ติฯ

อโลภาโมหปกฺขํ อภชาเปตฺวา อโทสปกฺขํ ภชาเปตพฺพสฺส นนฺทิยาวฏฺฏสีหวิกฺกีฬิตมูลปทสฺส อภาวโต อโทโส เอกสุตฺตโกฏิยา เอกโกว โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อโทโส อโทโส เอวา’’ติฯ โทโส โทโส เอวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สโมสรนฺติ สภาคโต จ สภาวโต จ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

ภูมิ โคจโรติ จ มูลปทานิ เอว สนฺธาย วทติฯ เอเกกํ นยํ อนุปฺปวิสติ ตํตํมูลปทานุปฺปเวสโตฯ กุสเล วา วิญฺญาเต อกุสโล ปฏิปกฺโข, อกุสเล วา กุสโล ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพ สํวณฺณิยมานสุตฺตปทานุรูปโต อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อนฺเวสนา อุปปริกฺขา ‘‘ทิสาโลกน’’นฺติ วุจฺจติฯ โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพติ ตถา อนฺเวสิตฺวา เตหิ ธมฺเมหิ ทิสา ววตฺถเปตฺวา โส โส นโย นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺโพฯ ยถา มูลปเทสุ มูลปทานํ อนุปฺปเวโส สํวณฺณิโต, อิมินาว นเยน มูลปทโต มูลปทานํ นิทฺธารณาติ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา เอกมฺหิ…เป.… นิทฺทิสิตพฺพานี’’ติ อาหฯ ‘‘เอเกกสฺมิญฺหี’’ติอาทิ การณวจนํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เอเกกสฺมิํ นเยฯ เอกสฺมิํ ธมฺเม วิญฺญาเตติ ตณฺหาทิเก เอกสฺมิํ มูลปทธมฺเม สรูปโต, นิทฺธารณวเสน วา วิญฺญาเตฯ

สพฺเพ ธมฺมา วิญฺญาตา โหนฺตีติ ตทญฺญมูลปทภูตา สพฺเพ โลภาทโย วิญฺญาตา นยสฺส ภูมิจรณาโยคฺยตาย ปกาสา ปากฏา โหนฺติ ฯ ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ นยตฺตยทิสาภูตธมฺมานํ มตฺถกปาปเนน ติณฺณํ นยานํ กูฏคฺคหณํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ปุน ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ กมฺมนยทฺวยสฺส วิภาควิภาวนํ, ตํ วิญฺเญยฺยเมวฯ

นยสมุฏฺฐานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สาสนปฏฺฐานวารวณฺณนา

[89] สงฺคหวาราทีสูติ สงฺคหวารอุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุฯ สรูปโต น ทสฺสิตํ, อตฺถโต ปน ทสฺสิตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ตเมว หิ อตฺถโต ทสฺสนตฺถํ อุทาหรณภาเวน นิกฺขิปติ, ยถา มูลปเทหิ ปฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพนฺติฯ ‘‘อญฺญมญฺญสงฺคโห’’ติ อิทํ มูลปทปฏฺฐานานํ อญฺญมญฺญโต นิทฺธาเรตพฺพตาย การณวจนํ ‘‘สติ อนุปฺปเวเส ตโต วินิคฺคาโม สิยา’’ติฯ ปฏฺฐานนฺติ เอตฺถ ป-อิติ อุปสคฺคปทํ, ตํ ปน ‘‘วิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ ยํ เสฏฺฐํ, ตทุปาคมุ’’นฺติอาทีสุ วิย ปการตฺถโชตกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกาเรหิ ฐาน’’นฺติอาทีสุ วิย ปการตฺถโชตกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกาเรหิ ฐาน’’นฺติ อาหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ เนตฺติปฺปกรเณฯ ตสฺสาติ เทสนาสงฺขาตสฺส ปริยตฺติสาสนสฺสฯ ตถาภาวทีปนนฺติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูเปน ปวตฺติตตฺตา สํกิเลสภาคิยตาทิปฺปกาเรหิ ฐิตภาเวน ทีเปตพฺพตฺตา ‘‘ทีปิสฺสตีติ ทีปน’’นฺติ กตฺวาฯ ปติฏฺฐหนฺติ อธิสีลสิกฺขาทโย สมุทายรูเปน คหิตาฯ เอเตหิ สํกิเลสธมฺมาทีหิ, สํกิเลสธมฺมาทีนํ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ปวตฺตนุปายตา อนุปุพฺพิกถาย สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย ทีเปตพฺพาฯ เตสนฺติ สํกิเลสธมฺมาทีนํฯ ปุน เตสนฺติ สุตฺตานิ สนฺธายาหฯ

โคฏฺฐาติ วชาฯ ปฏฺฐิตคาโวติ คตคาโวฯ อาคตฏฺฐานสฺมินฺติ สีหนาทสุตฺตํ (ม. นิ. 1.156) วทติฯ ปวตฺตคมนตฺตา เอตฺถาติ วจนเสโสฯ อถ วา คจฺฉติ เอตฺถาติ คมนํ, เทสนาญาณสฺส นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนเทสภาวโต ปฏฺฐานํ นามาติ อตฺโถฯ โวมิสฺสาติ ‘‘สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจา’’ติอาทินา ทุกติกจตุกฺกภาเวน มิสฺสิตาฯ