มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา

อิทานิ ยสฺมา สุตฺเตสุ หารานํ โยชนานยทสฺสนตฺตา หารสมฺปาตเทสนา หารวิภงฺคเทสนา วิย น หารสรูปมตฺตทสฺสนตฺตา, ตสฺมา เปฏโกปเทเส อาคตนยานุสาเรน อปเรหิ วิปริยาเยหิ หารสมฺปาตโยชนาวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิชฺชาวิชฺชาย กุสลากุสลจิตฺตปฺปวตฺติยา อโลภาโทสโลภโทสาปิ ปรมฺปรภาเวน ปวตฺตนฺติ นิทานภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉ ธมฺมา…เป.… มูลานี’’ติ อาหฯ ยถา จ นิทานภาเวน ปุพฺพงฺคมตา, เอวํ อตฺตโน วเสวตฺตเนนาปิ ปุพฺพงฺคมตา ลพฺภเตวาติ วุตฺตํ ‘‘สาธิปติกานํ อธิปติ, สพฺพจิตฺตุปฺปาทานํ อินฺทฺริยานี’’ติฯ อโลภสฺสาติ อโลภยุตฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺสฯ เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทนาติ กุสลจฺฉนฺเทนฯ เนกฺขมฺมสทฺโท ปพฺพชฺชาทีสุ นิรุฬฺโหฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ปพฺพชฺชา ปฐมํ ฌานํ, นิพฺพานญฺจ วิปสฺสนา;

สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ‘เนกฺขมฺม’นฺติ ปวุจฺจเร’’ติฯ (อิติวุ. อฏฺฐ. 109; ที. นิ. ฏี. 2.359; อ. นิ. ฏี. 2.2.66) –

เตสุ อิธ กุสลา ธมฺมา อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กุสลจฺฉนฺเทนา’’ติฯ เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อุปนิสฺสยภูเตน, น อธิปติภูเตนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อโลภปฺปธาโน เจ จิตฺตุปฺปาโท โหติ, เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อุปนิสฺสยภูเตน มโน ตสฺส ปุพฺพงฺคโม โหติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ยทคฺเคน เตสํ ธมฺมานํ มโน ปุพฺพงฺคมํ, ตทคฺเคน เตสํ เชฏฺฐํ, ปธานญฺจาติ วุตฺตํ ‘‘มโนเสฏฺฐาติ มโน เตสํ ธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ มโนมยตา มเนน กตาทิภาโว, โส จ มนสฺส เตสํ สหชาตาทินา ปจฺจยภาโว เอวาติ วุตฺตํ ‘‘มโนมยาติ…เป.… ปจฺจโย’’ติฯ เต ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถทีปโก, เตเนตํ ทสฺเสติ – ยทิปิ เตสํ ธมฺมานํ ฉนฺทาทโยปิ ปจฺจยา เอว, อินฺทฺริยาทิปจฺจเยน ปน สวิเสสํ ปจฺจยภูตสฺส มนสฺเสว วเสเนว วุตฺตํ ‘‘มโนมยา’’ติฯ ตตฺถ ฉนฺทสมุทานีตาติ ยถาวุตฺตเนกฺขมฺมาทิฉนฺเทน สมฺมา อุทฺธมุทฺธํ นีตา, ตโต สมุทาคตาติ อตฺโถฯ ตโต เอว เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิโต สมุปฺปนฺนตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปสมุฏฺฐานาฯ ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺเสน สหาธิฏฺฐานโต ผสฺสสโมธานาฯ ‘‘ผุฏฺโฐ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93) หิ วุตฺตํฯ อิทํ มโนกมฺมนฺติ กายงฺควาจงฺคโจปนํ อกตฺวา สทฺธาสมนฺนาคเตน ปสนฺเนน มนสา ปวตฺตํ อิทํ กุสลํ มโนกมฺมํฯ

ตํ ปน อนภิชฺฌาสหคตํ, อพฺยาปาทสหคตํ, สมฺมาทิฏฺฐิสหคตนฺติ ติวิธํ โหติฯ

ภาสตีติ อวิสํวาทนาทินา วาจงฺคโจปนาวเสน ปวตฺเตนฺติยา วจีวิญฺญตฺติยา สาเธตพฺพํ สาเธตีติ อตฺโถ, เตน กายทฺวารโต ปวตฺตกุสลวจีกมฺมมฺปิ สงฺคหิตํ โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘วจีวิญฺญตฺติวิปฺผารโต, ตถา สาทิยนโต จ ภาสตี’’ติฯ สพฺพมฺปิ วจีกมฺมํ สจฺจาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ กโรตีติ อตฺตโน, ปเรสญฺจ หิตาหิตานิ การณาการเณหิ กายงฺคโจปนาวเสน ปวตฺเตนฺติยา กายวิญฺญตฺติยา สาเธตพฺพํ สาเธตีติ อตฺโถ, เตน วจีทฺวารโต ปวตฺตกุสลกายกมฺมมฺปิ สงฺคหิตํ โหติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘กายวิญฺญตฺติวิปฺผารโต, ตถา สาทิยนโต จ กโรตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 76 มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา)ฯ กมฺมปถวเสน คยฺหมาเน ปาณาติปาตาทิวเสน ตํ ติวิธํ โหติฯ เตนาห ‘‘อิติ ทสกุสลกมฺมปถาทสฺสิตา’’ติฯ ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสนาปิ คาถาย อตฺโถ ยุชฺชติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โส ปสนฺนจิตฺโต’’ติอาทิฯ ภาสติ วา กโรติ วา เกวลํ มนสา ปวตฺตตีติ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโทฯ ตถา เจว สํวณฺณิตํฯ

ทสวิธสฺส กุสลกมฺมสฺสาติ ทสวิธสฺส กุสลกมฺมปถกมฺมสฺส, วกฺขมานนเยน วา ทสปุญฺญกิริยวตฺถุสงฺขาตสฺส กุสลกมฺมสฺสฯ นนุ ตตฺถ ทานาทิมยํ ติวิธเมว ปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน อิตเรสํ ตทนฺโตคธตฺตาฯ

‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตํ สุขานุคมํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธสฺสุ ปุริโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ ภูตํ, อปฺปหีนานุสโย หุตฺวา สุขเวทนียผสฺสสมฺภูตนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ‘‘ยํ มโน’’ติอาทินา คาถาตฺถวเสน จตุสจฺจํ นิทฺธาเรติฯ อาทิโต ววตฺถาปิเตสุ ขนฺธาทีสุ ขนฺธมุเขน สจฺจานํ กถิตตฺตา สตฺตานํ ภินฺนรุจิภาวโต นานานเยหิ วิปสฺสนาภูมิโกสลฺลตฺถํ, ปุพฺพาปรสมฺพนฺธทสฺสนตฺถญฺจ เอวํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ…เป.… นิทฺธาเรตพฺพานี’’ติฯ สจฺจมุเขน อสฺสาทาทิเก นิทฺธาเรตฺวา เทสนาหารสมฺปาตํ โยเชตุํ ‘‘ตตฺถ สมุทเยนา’’ติอาทิมาห, ตํ วุตฺตนยเมวฯ ยญฺเหตฺถ อญฺญมฺปิ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จาติ เวทิตพฺพํฯ

มนนลกฺขเณติ มนนลกฺขณเหตุฯ ‘‘มนนลกฺขเณนา’’ติ วา ปาโฐฯ อีหาภาวโต พฺยาปาราภาวโตฯ เยน ปสาเทน สมนฺนาคตตฺตา มโน ‘‘ปสนฺโน’’ติ วุตฺโต, ตสฺส ปสาทสฺส กิจฺจํ มเน อาโรเปตฺวา อาห ‘‘อกาลุสิยโต, อารมฺมณสฺส โอกปฺปนโต จ ปสนฺเนนา’’ติฯ ตถา สาทิยนโตติ วาจาย วตฺตพฺพํ อวตฺวาว ผสฺสสาทิยนโต อนุชานโตฯ ทุติเย ตถา สาทิยนโตติ กาเยน กาตพฺพํ ยถา กตํ โหติ, ตถา วาจาย สํวิธานโตฯ ตถา ปสุตตฺตาติ ยถา สุขมนฺเวติ, ตถา อุปจิตตฺตา เอวาติ อตฺโถฯ ตโตติ ตโต การณา, มนสา ปสนฺเนน, ภาสเนน, กรเณน จ เหตุนาติ วุตฺตํ โหติฯ อนญฺญตฺถาติ เอตสฺมิํ ปน อตฺเถฯ ตโตติ ตโต เอวฯ โย หิ ปสนฺนมโน เตน ยํ ภาสนํ, กรณญฺจ, ตโต เอว นํ สุขมนฺเวตีติ วุตฺตํ โหติฯ สาตภาวโตติ สาตเวทนาภาวโตฯ อิฏฺฐภาวโตติ มนาปภาวโตฯ กมฺมโต วิปากุปฺปตฺติผลทานสมตฺถภาเวน กมฺมสฺส นิพฺพตฺตตฺตา วิปากสฺเสว อนิพฺพตฺตตฺตาติ อาห ‘‘กตู…เป.… อนฺเวตีติ วุตฺต’’นฺติ การณายตฺต วุตฺติโตติ กตภาวเหตุกตฺตา กมฺมสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อสงฺกนฺติโตติ ยสฺมิํ สนฺตาเน กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตทญฺญสนฺตานา สงฺกมนโตฯ

อาธิปจฺจโยคโตติ สหชาตาธิปติวเสน อาธิปจฺจยุตฺตตฺตาฯ สหชาตธมฺมานญฺหิ ตํสมฺปยุตฺตสฺส มนสฺส วเสน ปุพฺพงฺคมตา อิธาธิปฺเปตาฯ ตโต เอวาติ อาธิปจฺจโยคโต เอวฯ มนสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ สมฺพนฺโธฯ กุสลภาโว ยุชฺชติ ปสาทสฺส โยนิโสมนสิการเหตุกตฺตา ฯ นนุ วิภชฺชพฺยากรเณสุ เตสํ สาวกานํ สทฺธา อุปฺปชฺชตีติ? นายํ สทฺธา, ตทาการา ปน อกุสลา ธมฺมา ตถา วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นายํ ปสาโท’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 76 มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา)ฯ สุขํ อนฺเวตีติ ยุชฺชติ กมฺมสฺส ผลทาเน สมตฺถภาวโตฯ ยถา หิ กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตนฺติ วุจฺจตีติฯ

มโนปวิจารา อิธ เนกฺขมฺมสิตา โสมนสฺสูปวิจารา, อุเปกฺขูปวิจารา จ เวทิตพฺพา กุสลาธิการตฺตาฯ เต ปน ยสฺมา จิตฺตํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติ, นานิสฺสาย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มโน มโนปวิจารานํ ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ

กุสลปกฺขสฺส ปทฏฺฐานนฺติ เอตฺถ กุสโล ตาว ผสฺโส กุสลสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส สญฺญากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส สหชาตาทินา ปจฺจโย โหติฯ ‘‘ผุฏฺโฐ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93) วุตฺตํฯ เอวํ เวทนาทีนมฺปิ เวทิตพฺพํฯ สทฺธาทีนมฺปิ ปจฺจยภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สพฺพสฺสาติ จตุภูมกสฺสฯ กามาวจรา หิ กุสลา ธมฺมา ยถารหํ จตุภูมกสฺสาปิ กุสลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, เอวํ อิตรภูมกาปิฯ

‘‘ปสนฺเนน มนสา ภาสตี’’ติ วุตฺตตฺตา วิเสสโต สมฺมาวาจาปจฺจยํ ภาสนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภาสตีติ สมฺมาวาจา’’ติฯ ตตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ภาสตีติ ยมิทํ ปทํ, อิมินา สมฺมาวาจา คหิตา โหตี’’ติฯ กโรตีติ สมฺมากมฺมนฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สุปริสุทฺเธ กายวจีกมฺเม ฐิตสฺส อาชีวปาริสุทฺธิ, น อิตรสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘เต สมฺมาอาชีวสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ตตฺถ เตติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาฯ ยสฺมา ปน อาชีวฏฺฐมเก สีเล ปติฏฺฐิตสฺส อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลธมฺมานํ ปหานานุปฺปาทนานิ, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลธมฺมานํ อุปฺปาทนปาริปูริยา จ สมฺภวนฺติ, ตถา สมฺมาวายาเม ฐิตสฺเสว กายาทีสุ สุภสญฺญาทิวิทฺธํสินี สมฺมาสติ สมฺภวติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺมาอาชีโว…เป.…ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ เชฏฺฐกสีลํ ปาติโมกฺขสํวโร, สทฺธาสาธโน จ โสติ อาห ‘‘ตํ สีลสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ

เตสนฺติ กายวจีกมฺมานํฯ กมฺมปจฺจยตายาติ กุสลกมฺมเหตุกตายฯ

ปทตฺโถ จ วุตฺตนเยนาติ ‘‘มนนโต อารมฺมณวิชานนโต’’ติอาทินาฯ

อยํ อาวฏฺโฏติ อยํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน อาวฏฺโฏฯ เอตฺถ หิ กุสลมูลสมฺมตฺตมคฺคาทินิทฺธารณา สภาคธมฺมาวฏฺฏนาฯ อวิชฺชาภวตณฺหานํ นิทฺธารณา วิสภาคธมฺมาวฏฺฏนาฯ

วิภตฺติหาเร ปทฏฺฐานภูมิวิภาคา วุตฺตนยา, สุวิญฺเญยฺยา จาติ ธมฺมวิภาคเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘นยิท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘นยิทํ ยถารุตวเสน คเหตพฺพ’’นฺติ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตํ วตฺวา ‘‘โยหี’’ติอาทินา ตํ วิวรติฯ

‘‘ทุกฺขเมว อนฺเวตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ยตฺถ กตฺถจิ หิเตสิตา กุสลเมวาติ? นยิทมีทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ, อธมฺมํ ปน ธมฺโมติ, ธมฺมญฺจ ปน อธมฺโมติ ทีปเนน โลกสฺส สพฺพานตฺถพีชภูเตสุ สกลหิตสุขุปายปฏิกฺเขปเกสุ ติตฺถกเรสุ อสนฺตคุณสมฺภาวนวเสน ปวตฺตมิจฺฉาธิโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โย หิ โลเก อปฺปมตฺตกมฺปิ ปุญฺญํ กาตุกามํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ปฏิพาหติ, โสปิ คารยฺโห, กิมงฺคํ ปน อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺติํ ปฏิพาหนฺเตสูติ ทุกฺขผลาว ตตฺถ สมฺภาวนาปสํสา ปยิรุปาสนาฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘น โข อหํ, โมฆปุริส, อรหตฺตสฺส มจฺฉรายามิ, อปิจ ตุยฺเหเวตํ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตตี’’ติ (ที. นิ. 3.7), ‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ (สุ. นิ. 663; สํ. นิ. 1.180, 181; อ. นิ. 4.3; เนตฺติ. 92), สพฺพสฺสาปิ อนตฺถสฺส มูลํ พาลูปเสวนา’’ติ จฯ

อิทญฺหิ สุตฺตนฺติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา…เป.…ปท’’นฺติ (ธ. ป. 1, 2) ปฐมํ คาถํ สนฺธาย วทติฯ เอตสฺสาติ สํวณฺณิยมานสุตฺตสฺสฯ

กิจฺจปญฺญตฺตีติ อธิปติปจฺจยสงฺขาตสฺส กิจฺจสฺส ปญฺญาปนํฯ ปธานปญฺญตฺตีติ ปธานภาวสฺส ปญฺญาปนาฯ สหชาตปญฺญตฺตีติ เตสํ ธมฺมานํ มนสา สหภาวปญฺญาปนาฯ

มหาภูตาตีติ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน มหาภูตาวินาภาวี สพฺโพ รูปธมฺโม สงฺคยฺหติฯ

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ สมาสปเท ‘‘มโน’’ติ ปทํ ตทวยวมตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว ปทสุทฺธี’’ติฯ เตเนวาห ‘‘มโนปุพฺพงฺคมาติ ปทสุทฺธี’’ติฯ ‘‘ฉายาว อนปายินี’’ติ อิทํ สุขานุคมสฺส อุทาหรณมตฺตํ, น ยถาธิปฺเปตตฺถปริสมาปนํฯ ‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ ปน ยถาธิปฺเปตตฺถปริสมาปนนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จา’’ติฯ

เอกตฺตตาติ มโนปุพฺพงฺคมาทิสามญฺญํ สนฺธาย วทติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เวมตฺตตา ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทินา สามญฺญโต วุตฺตธมฺเม ปสาโท ธารณาย นิวตฺเตตฺวา ปสนฺนสงฺขาเต วิเสเส อวฏฺฐาปนโตฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ปสาโท สิเนหสภาโว, อสฺสทฺธิยํ วิย ลูขสภาวํ โทสํ วิโนเทตีติ อาห ‘‘พฺยาปาทวิกฺขมฺภนโต’’ติฯ พหิทฺธาติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ สนฺธายาหฯ โอกปฺปนโตติ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา อนุปกฺขนฺทิตฺวา สทฺทหนโตฯ

เทยฺยธมฺมาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สํเวคหิโรตฺตปฺปกสิณมณฺฑลาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ อิฏฺฐารมฺมณาทโยติ อาทิสทฺเทน อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณา, ทฺวารธมฺมา, มนสิกาโรติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา ผสฺโสติ ยถา เวทนาทีนํ อิฏฺฐารมฺมณาทโย ปจฺจโย, เอวํ ผสฺโสปีติ ปจฺจยตาสามญฺญเมว อุปสํหรติ ตถา-สทฺโทฯ เวทนาทีนนฺติ หิ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา คหิตาฯ วิญฺญาณสฺส เวทนาทโยติ นามรูปํ สนฺธาย วทติฯ

‘‘สีลมยสฺส อโทโส ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ ขนฺติปธานตฺตา สีลสฺสฯ อธิฏฺฐาตีติ อนุยุญฺชติ อุปฺปาเทติฯ โสติ เอวํ กุสลจิตฺตํ ภาเวนฺโตฯ ‘‘อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทินา ภาวนาปหานสมาโรปนานิ ทสฺเสนฺโต นิพฺเพธภาคิยวเสน คาถาย อตฺถํ วิจินิตฺวา สมาโรเปติ, เอวมฺปิ สกฺกา โยเชตุนฺติ วาสนาภาคิยวเสน ปทฏฺฐานนิทฺเทเส อุทาหรียติฯ

เอวํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ คาถาย วเสน หารสมฺปาตโยชนาวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คาถานฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา ททโต ปุญฺญ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภาวนามยนฺติ ปญฺญาภาวนามยํฯ

‘‘อโลโภ กุสลมูล’’นฺติอาทิ ทานาทีนํ อโลภาทิปธานตฺตา วุตฺตํ, สพฺพตฺถ จ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ เตสนฺติ ราคาทีนํฯ นิสฺสรณนฺติ จ ปรินิพฺพานเมว สนฺธาย วทติฯ

ปริจฺจาคสีโล อโลภชฺฌาสโย กาเมสุ อาทีนวทสฺสาวี สมฺมเทว สีลํ ปริปูเรตีติ อาห ‘‘ททโต…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ อิธ โอฬาริกา นาม กิเลสา วีติกฺกมาวตฺถานํ, ตปฺปหานํ ตทงฺคปฺปหาเนน เวทิตพฺพํฯ มชฺฌิมานนฺติ ปริยุฏฺฐานาวตฺถานํฯ สุขุมานนฺติ อนุสยาวตฺถานํฯ กตาวีภูมิ นฺติ ขีณาสวภูมิํฯ

ททโตติ มคฺคสหคเตน อโลเภน สเทวกสฺส โลกสฺส อภยทานํ ททโตฯ ปุญฺญนฺติ โลกุตฺตรกุสลํฯ สํยมโตติ มคฺคปริยาปนฺเนหิ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีเวหิ ทิฏฺเฐกฏฺฐาทิสํกิเลสโต มคฺคสํยเมน สํยมนฺตสฺสฯ เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปาปํฯ กุสโลติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา กุสโล วิจกฺขโณฯ ชหาติ ปาปกนฺติ เตหิ เตหิ มคฺเคหิ ตํ ตํ ปหาตพฺพํ ปาปธมฺมํ โอธิโส ชหาติ สมุจฺฉินฺทติฯ เตนาห ‘‘มคฺโค วุตฺโต’’ติฯ

‘‘ททโต’’ติอาทินา ปุพฺเพ อวิภาเคน กุสลมูลานิ อุทฺธฏานีติ อิทานิ วิภาเคน ตานิ อุทฺธรนฺโต ‘‘โลกิยกุสลมูล’’นฺติอาทิมาหฯ

ปุถุชฺชนภูมิ เสกฺขภูมิ ทสฺสิตา ปหานสฺส วิปฺปกตภาวทีปนโตฯ อเสกฺขภูมิ ทสฺสิตา อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโตฯ

สคฺคคามินี ปฏิปทา ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติฯ

ปุญฺเญ กถิเต ปุญฺญผลมฺปิ กถิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ททโต…เป.… เทสนมาหา’’ติฯ สจฺจกมฺมฏฺฐาเนน วินา สํกิเลสปฺปหานํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสโล…เป.… เทสนมาหา’’ติฯ

เวรสทฺโท อทินฺนาทานาทิปาปธมฺเมสุปิ นิรุฬฺโหติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สพฺพานิปิ สิกฺขาปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานี’’ติฯ ทฺเวปิ วิมุตฺติโย เสกฺขาเสกฺขวิมุตฺติโย, สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสวิมุตฺติโย จฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 76)ฯ

การณูปจาเรน, การณคฺคหเณน วา ผลํ คหิตนฺติ อาห ‘‘ทฺเว สุคติโย’’ติอาทิฯ วฏฺฏวิวฏฺฏสมฺปตฺติโย อิมิสฺสา เทสนาย ผลํ, ตสฺส ทานํ สีลํ ภาวนา อุปาโย, ‘‘สมฺปตฺติทฺวยํ อิจฺฉนฺเตน ทานาทีสุ อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อาณตฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ผลาทีนิ ยถารหํ เวทิตพฺพานี’’ติฯ

วิจโยติ วิจยหารสมฺปาโต, โส วุจฺจตีติ อตฺโถฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ ‘‘ติวิธมฺปิ ทานมย’’นฺติอาทินา ปทตฺถวิจยํ ทสฺเสติ, เตน อสฺสาทาทโย, อิตเร จ วิจยหารปทตฺถา อตฺถโต วิจิตา เอว โหนฺตีติฯ รูปาทิอารมฺมณสฺส ปริจฺจาโค วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ สพฺโพติ สกโล อนวเสสโต กิจฺจสฺส วุตฺตตฺตาฯ

ทานาภิรตสฺส จาคาธิฏฺฐานํ ปาริปูริํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘ททโต…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ วิรติสจฺเจ, วจีสจฺเจ จ ติฏฺฐโต สจฺจาธิฏฺฐานํ ปาริปูริํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘สํยม…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ โกสลฺลโยคโต จ ปาปปฺปหานโต จ ปญฺญาปาริปูริํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘กุสโล…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ อนวเสสราคาทีสุ ปหีเนสุ อุปสโม อุปฏฺฐิโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ราค…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ

กุสโลติ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน โกสลฺลสมฺมาทิฏฺฐิ วุตฺตาติ อาห ‘‘กุสโล…เป.… มคฺคงฺคาทิภาเวน เอกลกฺขณตฺตา’’ติฯ อาทิสทฺเทน โพธิปกฺขิยภาวาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เขเปตพฺพภาเวนาติ ปหาตพฺพภาเวนฯ

อเวรตนฺติ อสปตฺตตํฯ กุสลธมฺเมหีติ อนวชฺชธมฺเมหิ, ผลนิพฺพาเนหีติ อธิปฺปาโยฯ ทานสฺส มหปฺผลตา, สีลาทิคุเณหิ สตฺถุ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาโว, อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อิเมสํ ปจฺจเวกฺขณา อิมสฺส ทานสฺส นิทานนฺติ อยมตฺโถ ปาฬิยํ นิรุฬฺโหวฯ นิพฺพจนนิทานสนฺธโย สุวิญฺเญยฺยาวาติ อาห ‘‘นิพฺพจนนิทานสนฺธโย วตฺตพฺพา’’ติฯ

ปฏิปกฺขนิทฺเทเสน สมุทโยติ เทสนตฺถํ ปฏิปกฺขนิทฺเทสเนน นิทฺธาริโต อยํ มจฺฉริยาทิสํกิเลสปกฺขิโก สมุทโยฯ อโลเภน…เป.… ทานาทีหีติ เยหิ อโลภาทีหิ ทานาทโย ธมฺมา สมฺภวนฺติ, ตานิ ทานาทิคฺคหเณเนว คหิตานีติ กุสลมูลานิ นิทฺธาเรติ ‘‘อิมานิ ตีณิ กุสลานี’’ติฯ เตสนฺติ กุสลมูลานํฯ

ภยเหตุ เทติ ปณฺณาการาทิวเสนฯ ราคเหตุ เทติ สภาควตฺถุสฺสฯ อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ เทติ ลญฺชาทิวเสนฯ อนุกมฺปนฺโต วา กรุณาเขตฺเตฯ อปจยมาโน คุณเขตฺเต, อุปการเขตฺเต วาฯ ภยูปรโตติ ภเยน โอรโตฯ เตน ตถารูเปน สํยเมน เวรํ น จิยเตวฯ เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส ปาปโก วิปาโกติ โยชนาฯ

‘‘ททโต’’ติอาทินา ยถา ทานปฏิกฺเขเปน ปริวตฺตนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ปหานปฏิกฺเขเปนปิ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘อกุสโล ปน น ชหาตี’’ติฯ

กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต ทานกิริยายํ ปทหนฺโต เยน วิธินา ทานํ ทาตพฺพํ, ตตฺถ สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต จิตฺตํ สมาทหนฺโต สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขโรนฺโต ทาเน สมฺมาปฏิปนฺโน โหตีติ อาห ‘‘ทานํ นาม…เป.… โหตี’’ติฯ

ภาวนาปหานสมาโรปนานิ ปาฬิยํ สรูปโต วิญฺญายนฺตีติ ปทฏฺฐานเววจนสมาโรปนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ สีลสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยํฯ อญฺญญฺจ ยเทตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จาติ เวทิตพฺพํฯ

หารสมฺปาตวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นยสมุฏฺฐานวารวณฺณนา

[79] ‘‘วิสยเภทโต’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต วิวริตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นยโตติ นยคฺคาหโตฯ น หิ ปฏิเวธญาณํ วิย วิปสฺสนาญาณํ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตตีติฯ อนุพุชฺฌิยมาโนติ อภิสมยญาณสฺส อนุรูปํ พุชฺฌิยมาโนฯ ยถา เอกปฏิเวเธเนว มคฺคญาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตทนุจฺฉวิกํ วิปสฺสนาญาเณน คยฺหมาโนติ อตฺโถฯ เอวญฺจ กตฺวา นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ ติณฺณํ อตฺถนยภาโว สมตฺถิโต โหตีติฯ ตถา หิ อตฺถวิเสสสรูปตาย ตโย นยา ‘‘สุตฺตตฺโถ’’ติ วุตฺตา, ปทตฺถวิจารภาเวปิ ปน หารา ‘‘พฺยญฺชนวิจโย’’ติฯ ยทิ เอวํ กถํ ตโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอกเมโก สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโหติ โยชนาฯ จตุฉอฏฺฐทิโส จาติ น ปจฺเจกํ เต นนฺทิยาวฏฺฏาทโย จตุฉอฏฺฐทิสา, อถ โข ยถากฺกมนฺติฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ

ตถา จาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุปจเยน สมตฺถนาฯ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต ปฏฺฐานกถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นร’’นฺติอาทิ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 128) วจนโต กามตณฺหาปิ ปฏิจฺฉาทนสภาวา, ยโต กามจฺฉนฺทํ ‘‘นีวรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อวิชฺชาย ปน ภเวสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนํ สาติสยนฺติฯ ตถา อวิชฺชาปิ สํโยชนสภาวา, ยโต สา พหิทฺธา สํโยชนภาเวน วุตฺตาฯ เอวํ สนฺเตปิ ตณฺหาย พนฺธนฏฺโฐ สาติสโย อเปกฺขิตภาวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปิ…เป.… วุตฺต’’นฺติ อาหฯ

‘‘สํยุตฺตา’’ติ ปทสฺส สมฺปยุตฺตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘มิสฺสิตา’’ติฯ ‘‘อวิชฺชาภิภูตา…เป.… อภินิวิสนฺตา’’ติ เอเตน อวิชฺชาย อยาถาวคหณเหตุตํ ทสฺเสติ, ตโต โส อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชาติ วุจฺจติฯ กิลิสฺสนํ อุปตาปนนฺติ อาห ‘‘กิลิสฺสนปฺปโยคํ อตฺตปริตาปนปฏิปตฺติ’’นฺติฯ อลฺลียนํ เสวนํฯ