ยถา วิปสฺสนา ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีต’’นฺติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ, เอวํ มคฺโค นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมนฺโต ตตฺถ ลพฺภมาเน สพฺเพปิ วิเสเส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ อุปสํหรติฯ เตนาห ‘‘อิมินา ปน อากาเรนา’’ติอาทิฯ

โส ตตฺถ ฐิโตติ โส อทนฺธวิปสฺสโก โยคี ตตฺถ ตาย อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยารมฺมณาย วิปสฺสนาย ฐิโตฯ สพฺพโสติ สพฺพตฺถ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อธิคมาย นิพฺพตฺติตสมถวิปสฺสนาสุฯ อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหตีติ เหฏฺฐิมมคฺคาวหาสุ เอว สมถวิปสฺสนาย ฉนฺทราคํ ปหาย อคฺคมคฺคาวหาสุ นิกนฺติํ ปริยาทาตุํ อสกฺโกนฺโต อนาคามิตายเมว สณฺฐาติฯ

สมติกฺกนฺตตฺตาติ สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จาติ สพฺพถาปิ รูปสฺส สมติกฺกนฺตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ อเนนาติ โยคินาฯ ตํ อติกฺกมฺมาติ อิทํ โย ปฐมํ ปญฺจโวการเอกโวการปริยาปนฺเน ธมฺเม สมฺมเทว สมฺมสิตฺวา เต วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต อรูปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา อรูปธมฺเม สมฺมสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทานิ อรูปํ สมฺมสตี’’ติฯ

ฌานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[37] ฉฏฺเฐ โอกาสํ อวสรํ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ โอกาสาธิคโม, มคฺคผลสุขาธิคมาย โอกาสภาวโต วา โอกาโส, ตสฺส อธิคโม โอกาสาธิคโมฯ เอตฺถ จ ทีฆนิกาเยเนว (ที. นิ. 2.288) ปน สุตฺตนฺตเทสนายํ ปฐมชฺฌานํ, จตุตฺถชฺฌานํ, อรหตฺตมคฺโคติ ตโย โอกาสาธิคมา อาคตาฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.288) ปฐมํ ฌานํ ปญฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ‘‘ปฐโม โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปน สุขทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ทุติโย โอกาสาธิคโมฯ อรหตฺตมคฺโค สพฺพกิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ‘‘ตติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺโตฯ อิธ ปน วกฺขมานานิ ตีณิ อรูปชฺฌานานิ สนฺธาย ‘‘โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ เตสํเยว จ คหเณ การณํ สยเมว วกฺขติฯ

สตฺตานํ วิสุทฺธิํ ปาปนตฺถายาติ ราคาทีหิ มเลหิ อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหิ จ อุปกฺกิเลเสหิ กิลิฏฺฐจิตฺตานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิปาปนตฺถาย สมติกฺกมนตฺถายฯ อายติํ อนุปฺปชฺชนญฺหิ อิธ ‘‘สมติกฺกโม’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถํ คมนตฺถายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมาย, นิโรธายาติ อตฺโถฯ ญายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ ญาโย, สมุจฺเฉทภาโว อริยมคฺโคติ อาห ‘‘สหวิปสฺสนกสฺส มคฺคสฺสา’’ติฯ ปจฺจกฺขกรณตฺถายาติ อตฺตปจฺจกฺขตายฯ ปรปจฺจเยน วินา ปจฺจกฺขกรณญฺหิ ‘‘สจฺฉิกิริยา’’ติ วุจฺจติฯ อสมฺภินฺนนฺติ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธํ อนุปหตํฯ

ราคานุคโต สมาธิ อภินโต นาม โหติ อารมฺมเณ อภิมุขาภาเวน ปวตฺติยา, โทสานุคโต ปน อปนโต อปคมนวเสน ปวตฺติยา, ตทุภยปฺปฏิกฺเขเปน ‘‘น จาภินโต น จาปนโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ราควเสนา’’ติอาทิฯ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตติ โลกิยชฺฌานจิตฺตานิ วิย น สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ตทงฺคปฺปหานวิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน จ นิคฺคเหตฺวา วาเรตฺวา ฐิโตฯ กิญฺจรหิ กิเลสานํ ฉินฺนนฺเต อุปฺปนฺโนฯ ตถาภูตํ ผลสมาธิํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘น สสงฺขาเรน…เป.… ฉินฺนนฺเต อุปฺปนฺโน’’ติฯ

อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. โลกายติกสุตฺตวณฺณนา

[38] สตฺตเม โลกายตวาทกาติ อายติํ หิตํ โลโก น ยตติ น วิรุหติ เอเตนาติ โลกายตํ, วิตณฺฑสตฺถํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, ตํ วทนฺตีติ โลกายตวาทกาฯ

ทฬฺหํ ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวา (อ. นิ. ฏี. 2.4.45-46; สํ. นิ. ฏี. 1.1.107), โส เอว ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺโตฯ ปฏิสตฺตุวิธมนตฺถํ ธนุํ คณฺหาตีติ ธนุคฺคโหฯ โส เอว อุสุํ สรํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโสฯ ทฺวิสหสฺสถามนฺติ โลหาทิภารํ วหิตุํ สมตฺถํ ทฺวิสหสฺสถามํฯ เตนาห ‘‘ทฺวิสหสฺสถามํ นามา’’ติอาทิฯ ทณฺเฑติ ธนุทณฺเฑฯ