ยถา วิปสฺสนา ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีต’’นฺติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ, เอวํ มคฺโค นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมนฺโต ตตฺถ ลพฺภมาเน สพฺเพปิ วิเสเส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ อุปสํหรติฯ เตนาห ‘‘อิมินา ปน อากาเรนา’’ติอาทิฯ

โส ตตฺถ ฐิโตติ โส อทนฺธวิปสฺสโก โยคี ตตฺถ ตาย อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยารมฺมณาย วิปสฺสนาย ฐิโตฯ สพฺพโสติ สพฺพตฺถ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อธิคมาย นิพฺพตฺติตสมถวิปสฺสนาสุฯ อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหตีติ เหฏฺฐิมมคฺคาวหาสุ เอว สมถวิปสฺสนาย ฉนฺทราคํ ปหาย อคฺคมคฺคาวหาสุ นิกนฺติํ ปริยาทาตุํ อสกฺโกนฺโต อนาคามิตายเมว สณฺฐาติฯ

สมติกฺกนฺตตฺตาติ สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จาติ สพฺพถาปิ รูปสฺส สมติกฺกนฺตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ อเนนาติ โยคินาฯ ตํ อติกฺกมฺมาติ อิทํ โย ปฐมํ ปญฺจโวการเอกโวการปริยาปนฺเน ธมฺเม สมฺมเทว สมฺมสิตฺวา เต วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต อรูปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา อรูปธมฺเม สมฺมสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทานิ อรูปํ สมฺมสตี’’ติฯ

ฌานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[37] ฉฏฺเฐ โอกาสํ อวสรํ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ โอกาสาธิคโม, มคฺคผลสุขาธิคมาย โอกาสภาวโต วา โอกาโส, ตสฺส อธิคโม โอกาสาธิคโมฯ เอตฺถ จ ทีฆนิกาเยเนว (ที. นิ. 2.288) ปน สุตฺตนฺตเทสนายํ ปฐมชฺฌานํ, จตุตฺถชฺฌานํ, อรหตฺตมคฺโคติ ตโย โอกาสาธิคมา อาคตาฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.288) ปฐมํ ฌานํ ปญฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ‘‘ปฐโม โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปน สุขทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ทุติโย โอกาสาธิคโมฯ อรหตฺตมคฺโค สพฺพกิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ‘‘ตติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺโตฯ อิธ ปน วกฺขมานานิ ตีณิ อรูปชฺฌานานิ สนฺธาย ‘‘โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ เตสํเยว จ คหเณ การณํ สยเมว วกฺขติฯ