6. อฏฺฐกนาครสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ เพลุวคามเกติ เวสาลิยา ทกฺขิณปสฺเส อวิทูเร เพลุวคามโก นาม อตฺถิ, ตํ โคจรคามํ กตฺวาติ อตฺโถฯ สารปฺปตฺตกุลคณนายาติ มหาสารมหปฺปตฺตกุลคณนายฯ ทสเม ฐาเนติ อญฺเญ อญฺเญติ ทสคณนฏฺฐาเนฯ อฏฺฐกนคเร ชาโต ภโวติ อฏฺฐกนาคโรฯ กุกฺกุฏาราโมติ ปาฏลิปุตฺเต กุกฺกุฏาราโม, น โกสมฺพิยํฯ

ปกตตฺถปฺปฏินิทฺเทโส ต-สทฺโทติ ตสฺส ‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตสฺส เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต อธิคโต สุปากโฏ จ, ตํ อภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธิํ อาคมนียปฏิปทาย อตฺถภาเวเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส…เป.… อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อาหฯ สติปิ ญาณทสฺสนสทฺทานํ อิธ ปญฺญาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ วิสยวิเสเส ปวตฺติทสฺสนตฺถํ อสาธารณญาณวิเสสวเสน, วิชฺชาตฺตยวเสน, วิชฺชาภิญฺญานาวรณวเสน, สพฺพญฺญุตญฺญาณมํสจกฺขุวเสน ปฏิเวธเทสนาญาณวเสน จ ตทตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาสยานุสยํ ชานตา อาสยานุสยญาเณน, สพฺพเญยฺยธมฺมํ ปสฺสตา สพฺพญฺญุตานาวรณญาเณหิฯ ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยญาเณหิฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ อริยมคฺคปญฺญายฯ เทสนาปญฺญาย ปสฺสตาติ เทเสตพฺพธมฺมานํ เทเสตพฺพปฺปการํ โพธเนยฺยปุคฺคลานญฺจ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิเภทํ ธมฺมํ เทสนาปญฺญาย ยาถาวโต ปสฺสตาฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปญฺจวิธมารานํ วา สาสนสฺส วา ปจฺจตฺถิกานํ อญฺญติตฺถิยานํฯ เตสํ ปน หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ อปฺปฏิภานตากรณํ อชฺฌุเปกฺขณญฺจฯ เกสิวินยสุตฺตญฺเจตฺถ นิทสฺสนํฯ ตถา ฐานาฏฺฐานาทีนิ ชานตาฯ ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปสฺสตาฯ สวาสนานมาสวานํ ขีณตฺตา อรหตาฯ อภิญฺเญยฺยาทิเภเท ธมฺเม อภิญฺเญยฺยาทิโต อวิปรีตาวโพธโต สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ

อถ วา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณตาย ชานตาฯ กายกมฺมาทิวเสน ติณฺณมฺปิ กมฺมานํ ญาณานุปริวตฺติโต นิสมฺมการิตาย ปสฺสตาฯ ทวาทีนมฺปิ อภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตาฯ

ฉนฺทาทีนํ อหานิเหตุภูตาย อกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพญฺญุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอวํ ทสพลอฏฺฐารสอาเวณิกพุทฺธธมฺมวเสนปิ โยชนา กาตพฺพาฯ

อภิสงฺขตนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภิสมฺมุขภาเวน สเมจฺจ สมฺภุยฺย กตํฯ สฺวาสฺส กตภาโว อุปฺปาทเนน เวทิตพฺโพ, น อุปฺปนฺนสฺส ปฏิสงฺขรเณนาติ อาห ‘‘อุปฺปาทิต’’นฺติฯ เต จสฺส ปจฺจยา เจตนาปธานาติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ‘‘เจตยิตํ กปฺปยิต’’นฺติ อตฺถมาหฯ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตนฺติ จ ฌานสฺส ปาตุภาวทสฺสนมุเขน วิทฺธํสนภาวํ อุลฺลิงฺเคติฯ ยญฺหิ อหุตฺวา สมฺภวติ, ตํ หุตฺวา ปฏิเวติฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘ยํ โข ปนา’’ติอาทิฯ สมถวิปสฺสนาธมฺเม ฐิโตติ เอตฺถ สมถธมฺเม ฐิตตฺตา สมาหิโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิจฺจสญฺญาทโย ปชหนฺโต อนุกฺกเมน ตํ อนุโลมญาณํ ปาเปตา หุตฺวา วิปสฺสนฺนาธมฺเม ฐิโตฯ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ นนฺทนฏฺเฐน นนฺทีฯ ตตฺถ สุขุมา อเปกฺขา วุตฺตาฯ ยา นิกนฺตีติ วุจฺจติฯ

เอวํ สนฺเตติ เอวํ ยถารุตวเสเนว อิมสฺส สุตฺตปทสฺส อตฺเถ คเหตพฺเพ สติฯ สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราโค กตฺตพฺโพติ อนาคามิผลํ อนิพฺพตฺเตตฺวา ตทตฺถาย สมถวิปสฺสนาปิ อนิพฺพตฺเตตฺวา เกวลํ ตตฺถ ฉนฺทราโค กตฺตพฺโพ ภวิสฺสติฯ กสฺมา? เตสุ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ ฉนฺทราคมตฺเตน อนาคามินา ลทฺธพฺพสฺส อลทฺธอนาคามิผเลนปิ ลทฺธพฺพตฺตาฯ ตถา สติ เตน อนาคามิผลมฺปิ ลทฺธพฺพเมว โหติฯ เตนาห ‘‘อนาคามิผลํ ปฏิลทฺธํ ภวิสฺสตี’’ติฯ สภาวโต รสิตพฺพตฺตา อวิปรีโต อตฺโถ เอว อตฺถรโสฯ

อญฺญาปิ กาจิ สุคติโยติ วินิปาติเก สนฺธายาหฯ อญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโยติ อสุรกายมาหฯ

อปฺปํ ยาจิเตน พหุํ เทนฺเตน อุฬารปุริเสน วิย เอกํ ธมฺมํ ปุจฺฉิเตน ‘‘อยมฺปิ เอกธมฺโม’’ติ กถิตตฺตา เอกาทสปิ ธมฺมา ปุจฺฉาวเสน เอกธมฺโม นาม ชาโต ปจฺเจกํ วากฺยปริสมาปนญาเยนฯ

ปุจฺฉาวเสนาติ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต อานนฺท, เตน…เป.… สมฺมาสมฺพุทฺเธน เอกธมฺโม สมฺมทกฺขาโต’’ติ เอวํ ปวตฺตปุจฺฉาวเสนฯ อมตุปฺปตฺติอตฺเถนาติ อมตภาวสฺส อุปฺปตฺติเหตุตาย, สพฺพานิปิ กมฺมฏฺฐานานิ เอกรสาปิ อมตาธิคมสฺส ปฏิปตฺติยาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ อคฺคผลภูมิ อนาคามิผลภูมีติ ทฺเวว ภูมิโย สรูปโต อาคตา, นานนฺตริยตาย ปน เหฏฺฐิมาปิ ทฺเว ภูมิโย อตฺถโต อาคตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพาติฯ ปญฺจ สตานิ อคฺโฆ เอตสฺสาติ ปญฺจสตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

อฏฺฐกนาครสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. โคปาลสุตฺตวณฺณนา

[17] สตฺตเม ติสฺโส กถาติ ติสฺโส อฏฺฐกถา, ติวิธา สุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนาติ อตฺโถฯ เอเกกํ ปทํ นาฬํ มูลํ เอติสฺสาติ เอวํสญฺญิตา เอกนาฬิกาฯ เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ เอกนาฬิกาฯ เตนาห ‘‘เอเกกสฺส ปทสฺส อตฺถกถน’’นฺติฯ จตฺตาโร อํสา ภาคา อตฺถสลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ จตุรสฺสาฯ เตนาห ‘‘จตุกฺกํ พนฺธิตฺวา กถน’’นฺติฯ นิยมโต นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสา อตฺถีติ นิสินฺนวตฺติกา, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสาปิกาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา’’ติอาทิฯ เอเกกสฺสปิ ปทสฺส ปิณฺฑตฺถทสฺสนวเสน พหูนํ ปทานํ เอกชฺฌํ อตฺถํ อกเถตฺวา เอกเมกสฺส ปทสฺส อตฺถวณฺณนา อยํ สพฺพตฺถ ลพฺภติฯ จตุกฺกํ พนฺธิตฺวาติ กณฺหปกฺเข อุปโมปเมยฺยทฺวยํ, ตถา สุกฺกปกฺเขติ อิทํ จตุกฺกํ โยเชตฺวาฯ อยํ เอทิเสสุ เอว สุตฺเตสุ ลพฺภติฯ ปริโยสานคมนนฺติ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘กณฺหปกฺเข อุปมํ ทสฺเสตฺวา อุปมา จ นาม ยาวเทว อุปเมยฺยสมฺปฏิปาทนตฺถาติ อุปเมยฺยตฺถํ อาหริตฺวา สํกิเลสปกฺขนิทฺเทโส จ โวทานปกฺขวิภาวนตฺถายาติ สุกฺกปกฺขมฺปิ อุปโมปเมยฺยวิภาเคน อาหริตฺวา สุตฺตตฺถสฺส ปริโยสาปนํฯ กณฺหปกฺเข อุปเมยฺยํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ อปเร ปน ‘‘กณฺหปกฺเข, สุกฺกปกฺเข จ ตํตํอุปมูปเมยฺยตฺถานํ วิสุํ วิสุํ ปริโยสาเปตฺวาว กถนํ ปริโยสานคมน’’นฺติ วทนฺติฯ อยนฺติ นิสินฺนวตฺติกาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โคปาลกสุตฺเตฯ สพฺพาจริยานํ อาจิณฺณาติ สพฺเพหิปิ ปุพฺพาจริเยหิ อาจริตา สํวณฺณิตา, ตถา เจว ปาฬิ ปวตฺตาติฯ