10. ทุติยโกสลสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌติ เอตายาติ อุยฺโยธิกา, สตฺถปฺปหาเรหิ ยุชฺฌิตสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌนํ วา อุยฺโยธิโก, สตฺถปฺปหาโรฯ เตนาห ‘‘ยุทฺธโต นิวตฺโต’’ติฯ อุปสฺสุติวเสน ยุชฺฌิตพฺพาการํ ญตฺวาติ เชตวเน กิร ทตฺตตฺเถโร ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโรติ ทฺเว มหลฺลกตฺเถรา วิหารปจฺจนฺเต ปณฺณสาลาย วสนฺติฯ เตสุ ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร ปจฺฉิมยาเม ปพุชฺฌิตฺวา อุฏฺฐาย นิสินฺโน ทตฺตตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อยํ เต มโหทโร โกสโล ภุตฺตภตฺตเมว ปูติํ กโรติ, ยุทฺธวิจารณํ ปน กิญฺจิ น ชานาติ, ปราชิโตตฺเวว วทาเปตี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘กิํ ปน กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต – ‘‘ภนฺเต, ยุทฺโธ นาม ปทุมพฺยูโห จกฺกพฺยูโห สกฏพฺยูโหติ ตโย พฺยูหา โหนฺติ, อชาตสตฺตุํ คณฺหิตุกาเมน อสุกสฺมิํ นาม ปพฺพตกุจฺฉิสฺมิํ ทฺวีสุ ปพฺพตภิตฺตีสุ มนุสฺเส ฐเปตฺวา ปุรโต ทุพฺพลํ ทสฺเสตฺวา ปพฺพตนฺตรํ ปวิฏฺฐภาวํ ชานิตฺวา ปวิฏฺฐมคฺคํ รุนฺธิตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อุโภสุ ปพฺพตภิตฺตีสุ วคฺคิตฺวา นทิตฺวา ชาลปกฺขิตฺตมจฺฉํ วิย กตฺวา สกฺกา คเหตุ’’นฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ‘‘ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุณาถา’’ติ รญฺโญ เปสิตจรปุริสา ตํ สุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ตํ สุตฺวา ราชา สงฺคามเภริํ ปหราเปตฺวา คนฺตฺวา สกฏพฺยูหํ กตฺวา อชาตสตฺตุํ ชีวคฺคาหํ คณฺหิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปสฺสุติวเส…เป... อชาตสตฺตุํ คณฺหี’’ติฯ

โทณปากนฺติ โทณตณฺฑุลานํ ปกฺกภตฺตํฯ โทณนฺติ จตุนาฬิกานเมตมธิวจนํฯ มนุชสฺสาติ สตฺตสฺสฯ ตนุกสฺสาติ ตนุกา อปฺปิกา อสฺส ปุคฺคลสฺส, ภุตฺตปจฺจยา วิสภาคเวทนา น โหนฺติฯ สณิกนฺติ มนฺทํ มุทุกํ, อปริสฺสยเมวาติ อตฺโถฯ ชีรตีติ ปริภุตฺตาหาโร ปจฺจติฯ อายุ ปาลยนฺติ นิโรโค อเวทโน ชีวิตํ รกฺขนฺโตฯ อถ วา สณิกํ ชีรตีติ โส โภชเน มตฺตญฺญู ปุคฺคโล ปริมิตาหารตาย สณิกํ จิเรน ชีรติ ชรํ ปาปุณาติ ชีวิตํ ปาลยนฺโตฯ

อิมํ โอวาทํ อทาสีติ เอกสฺมิํ กิร (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.203 ปเสนทิโกสลวตฺถุ) สมเย ราชา ตณฺฑุลโทณสฺส โอทนํ ตทุปิเยน สูปพฺยญฺชเนน ภุญฺชติฯ

โส เอกทิวสํ ภุตฺตปาตราโส ภตฺตสมฺมทํ อวิโนเทตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กิลนฺตรูโป อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺตติ, นิทฺทาย อภิภุยฺยมาโนปิ ลหุกํ นิปชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา อาห ‘‘กิํ, มหาราช, อวิสฺสมิตฺวาว อาคโตสี’’ติฯ อาม, ภนฺเต, ภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย เม มหาทุกฺขํ โหตีติฯ อถ นํ สตฺถา, ‘‘มหาราช, อติพหุโภชีนํ เอตํ ทุกฺขํ โหตี’’ติ วตฺวา –

‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ,

นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ,

ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ (ธ. ป. 325; เนตฺติ. 26, 90) –

อิมาย คาถาย โอวทิตฺวา, ‘‘มหาราช, โภชนํ นาม มตฺตาย ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, มตฺตโภชิโน หิ สุขํ โหตี’’ติ อุตฺตริปิ ปุน โอวทนฺโต ‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต’’ติ (สํ. นิ. 1.124) อิมํ คาถมาหฯ

ราชา ปน คาถํ อุคฺคณฺหิตุํ นาสกฺขิ, สมีเป ฐิตํ ปน ภาคิเนยฺยํ สุทสฺสนํ นาม มาณวํ ‘‘อิมํ คาถํ อุคฺคณฺห ตาตา’’ติ อาหฯ โส ตํ คาถํ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘กิํ กโรมิ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สตฺถา อาห, ‘‘มาณว, อิมํ คาถํ นโฏ วิย ปตฺตปตฺตฏฺฐาเน มา อวจ, รญฺโญ ปาตราสํ ภุญฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา ปฐมปิณฺฑาทีสุปิ อวตฺวา อวสาเน ปิณฺเฑ คหิเต วเทยฺยาสิ, ราชา สุตฺวา ภตฺตปิณฺฑํ ฉฑฺเฑสฺสติฯ อถ รญฺโญ หตฺเถสุ โธเตสุ ปาติํ อปเนตฺวา สิตฺถานิ คเณตฺวา ตทุปิยํ พฺยญฺชนํ ญตฺวา ปุนทิวเส ตาวตเก ตณฺฑุเล หาเรยฺยาสิฯ ปาตราเส จ วตฺวา สายมาเส มา วเทยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตํ ทิวสํ รญฺโญ ปาตราสํ ภุตฺวา คตตฺตา สายมาเส ภควโต อนุสิฏฺฐินิยาเมน คาถํ อภาสิฯ ราชา ทสพลสฺส วจนํ สริตฺวา ภตฺตปิณฺฑํ ปาติยํเยว ฉฑฺเฑสิฯ รญฺโญ หตฺเถสุ โธเตสุ ปาติํ อปเนตฺวา สิตฺถานิ คเณตฺวา ปุนทิวเส ตตฺตเก ตณฺฑุเล หริํสุ, โสปิ มาณโว ทิวเส ทิวเส ตถาคตสฺส สนฺติกํ คจฺฉติฯ ทสพลสฺส วิสฺสาสิโก อโหสิฯ อถ นํ เอกทิวสํ ปุจฺฉิ ‘‘ราชา กิตฺตกํ ภุญฺชตี’’ติ? โส ‘‘นาฬิโกทน’’นฺติ อาหฯ

วฏฺฏิสฺสติ เอตฺตาวตา ปุริสภาโค เอส, อิโต ปฏฺฐาย คาถํ มา วทีติฯ ราชา ตเถว สณฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นาฬิโกทนปรมตาย สณฺฐาสี’’ติฯ รตฺตญฺญุตาย วฑฺฒิตํ สีลํ อสฺส อตฺถีติ วฑฺฒิตสีโลฯ อโปถุชฺชนิเกหิ สีเลหีติ จตุปาริสุทฺธิสีเลหิ สีลํ อริยํ สุทฺธํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อริยสีโล’’ติฯ ตเทกํ อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กุสลสีโล’’ติฯ

ทุติยโกสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปาลิวคฺโค

1. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม อตฺถวเสติ วุทฺธิวิเสเส, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุ อธิคมนีเย หิตวิเสเสติ อตฺโถฯ อตฺโถเยว วา อตฺถวโส, ทส อตฺเถ ทส การณานีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อตฺโถ ผลํ ตทธีนวุตฺติตาย วโส เอตสฺสาติ อตฺถวโส, เหตูติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘เย มม โสตพฺพํ สทฺทหาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวนฺติ ภทฺทาลิสุตฺเต วิย อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวาฯ สุขวิหาราภาเว สหชีวมานสฺส อภาวโต สหชีวิตาปิ สุขวิหาโรว วุตฺโตฯ สุขวิหาโร นาม จตุนฺนํ อิริยาปถวิหารานํ ผาสุตาฯ

มงฺกุตนฺติ นิตฺเตชตํฯ ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุฯ วินโยติ โจทนา เจว สารณา จฯ สตฺถุสาสนนฺติ ญตฺติสมฺปทา เจว อนุสฺสาวนสมฺปทา จฯ

ปิยสีลานนฺติ สิกฺขากามานํฯ เตสญฺหิ สีลํ ปิยํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘สิกฺขาตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา’’ติฯ