เกนจีติ เยน เกนจิ อวสิฏฺฐปาริสชฺเชนฯ เอตฺตาวตา อฏฺฐนฺนมฺปิ ปริสานํ อนวเสสปริยาทานํ ทฏฺฐพฺพํฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ

ปฐมจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[132] ทุติเย จกฺกวตฺติวตฺตนฺติ ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธํ วา จกฺกวตฺติภาวาวหํ วตฺตํฯ ตตฺถ อนฺโตชนสฺมิํ พลกาเย ธมฺมิกาเยว รกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ, อนุยนฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, อธมฺมิกปฏิกฺเขโป, อธนานํ ธนานุปฺปทานํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหปุจฺฉนนฺติ อิทํ ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํฯ อิทเมว จ คหปติเก ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธํฯ ปิตรา ปวตฺติตเมว อนุปฺปวตฺเตตีติ ทสวิธํ วา ทฺวาทสวิธํ วา จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส ปุตฺตสฺส อญฺญํ ปาตุภวติ, โส ตํ ปวตฺเตติฯ รตนมยตฺตา ปน สทิสฏฺเฐน ตเทเวตนฺติ กตฺวา ‘‘ปิตรา ปวตฺติต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา โส ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ตฺวํ เทว, โหหิ, อหมนุสาสิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺมา ปิตรา ปวตฺติตํ อาณาจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ นามาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยญฺหิ อตฺตโน ปุญฺญานุภาวสิทฺธํ จกฺกรตนํ, ตํ นิปฺปริยายโต เตน ปวตฺติตํ นาม, เนตรนฺติ ปฐมนโย วุตฺโตฯ ยสฺมา ปวตฺติตสฺเสว อนุวตฺตนํ, ปฐมนโย จ ตํสทิเส ตพฺโพหารวเสน วุตฺโตติ ตํ อนาทิยิตฺวา ทุติยนโย วุตฺโตฯ

ทุติยจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ยสฺสํทิสํสุตฺตวณฺณนา

[134] จตุตฺเถ ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา ปญฺญาเปยฺย, สุชาต-สทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 553; เถรคา. 818) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสน สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํฯ อโนรสปุตฺตวเสนปิ โลเก มาตุปิตุสมญฺญา ทิสฺสติ, อิธ ปน สา โอรสปุตฺตวเสน อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคฺคหณิโก’’ติ วุตฺตํฯ คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโสฯ เตนาห ‘‘สํสุทฺธาย มาตุกุจฺฉิยา สมนฺนาคโต’’ติฯ ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, เตโชธาตุฯ ปิตา จ มาตา จ ปิตโรฯ ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหาฯ เตสํ ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา, ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตติ โส อฏฺฐกถายํ วิสุํ น อุทฺธโตฯ ยุค-สทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุโค’’ติฯ เอวญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวินฺนํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา’’ติฯ ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตกฺเขโปฯ อนวกฺขิตฺโตติ สมฺปตฺตวิวาทาทีสุ น อวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโตฯ ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป.… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน ขตฺติยสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคฺคหณิกภาวกิตฺตนโตฯ ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโวฯ กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติฯ ‘‘อนุปกฺกุฏฺโฐ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโวฯ อยุตฺตสํสคฺคญฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติฯ

อฑฺฒตา นาม วิภวสมฺปนฺนตา, สา ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย วุจฺจตีติ อาห ‘‘โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหตี’’ติฯ ตถา มหทฺธนตาปีติ ตํ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหตา อปริมาณสงฺเขน ธเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ ภุญฺชิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต วิเสสโต กามา โภคา นามาติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุณวเสนา’’ติฯ โกฏฺฐํ วุจฺจติ ธญฺญสฺส อาวสนฏฺฐานํ, โกฏฺฐภูตํ อคารํ โกฏฺฐาคารํฯ เตนาห ‘‘ธญฺเญน จ ปริปุณฺณโกฏฺฐาคาโร’’ติฯ เอวํ สารคพฺภํ โกโส, ธญฺญปริฏฺฐปนฏฺฐานญฺจ โกฏฺฐาคารนฺติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อญฺญถา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ