2. สมาธิปริกฺขารสุตฺตวณฺณนา

[45] ทุติเย สมาธิปริกฺขาราติ เอตฺถ ตโย ปริกฺขาราฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ (สํ. นิ. 5.4) หิ เอตฺถ อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 7.67) เอตฺถ ปริวาโร ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘คิลานปจฺจย…เป.… ชีวิตปริกฺขารา’’ติ (ม. นิ. 1.191-192) เอตฺถ สมฺภาโร ปริกฺขาโร นามฯ โส อิธ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘มคฺคสมาธิสฺส สมฺภารา’’ติฯ ปริวารปริกฺขาโรปิ วฏฺฏติเยวฯ ปริวาโร หิ สมฺมาทิฏฺฐาทโย มคฺคธมฺมา สมฺมาสมาธิสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริกรณโต อภิสงฺขรณโตฯ ปริกฺขตาติ ปริวาริตาฯ อยํ วุจฺจติ อริโย สมฺมาสมาธีติ อยํ สตฺตหิ รตเนหิ ปริวุโต จกฺกวตฺตี วิย สตฺตหิ องฺเคหิ ปริวุโต อริโย สมฺมาสมาธีติ วุจฺจติฯ อุเปจฺจ นิสฺสียตีติ อุปนิสา, สห อุปนิสายาติ สอุปนิโส, สอุปนิสฺสโย อตฺโถ, สปริวาโรเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ สหการิการณภูโต หิ ธมฺมสมูโห อิธ ‘‘อุปนิโส’’ติ อธิปฺเปโตฯ

สมาธิปริกฺขารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฐมอคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[46] ตติเย อนุฑหนฏฺเฐนาติ กามํ อาหุเนยฺยคฺคิอาทโย ตโย อคฺคี พฺราหฺมเณหิปิ อิจฺฉิตา สนฺติฯ เต ปน เตหิ อิจฺฉิตมตฺตาว, น สตฺตานํ ตาทิสา อตฺถสาธกาฯ เย ปน สตฺตานํ อตฺถสาธกา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อาหุนํ วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาเนตฺวา หุนนํ ปูชนํ ‘‘อาหุน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อาหุนํ อรหนฺตี มาตาปิตโรฯ เตนาห ภควา – ‘‘อาหุเนยฺยาติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 106)ฯ ยทคฺเคน จ เต ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุเนยฺยาติ, เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติ เนสํ หิตสุขาวหา, ตทคฺเคน เตสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อหิตทุกฺขาวหาติ อาห ‘‘เตสุ…เป.… นิพฺพตฺตนฺตี’’ติฯ

สฺวายมตฺโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) มิตฺตวินฺทกวตฺถุนา เวทิตพฺโพฯ

มิตฺตวินฺทโก หิ มาตรา, ‘‘ตาต, อชฺช อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร สพฺพรตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ สุโณหิ, สหสฺสํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺโต ธนโลเภน อุโปสถํ สมาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘อิทํ ฐานํ อกุโตภย’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมาสนสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน สพฺพรตฺติํ นิทฺทายิตฺวา ฆรํ อคมาสิฯ มาตา ปาโตว ยาคุํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิฯ โส สหสฺสํ คเหตฺวาว ปิวิฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘ธนํ สํหริสฺสามี’’ติฯ โส นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตุกาโม อโหสิฯ อถ นํ มาตา, ‘‘ตาต, อิมสฺมิํ กุเล จตฺตาลีสโกฏิธนํ อตฺถิ, อลํ คมเนนา’’ติ นิวาเรติฯ โส ตสฺสา วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉติ เอวฯ สา ปุรโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ปุรโต ติฏฺฐตี’’ติ ปาเทน ปหริตฺวา ปติตํ อนฺตรํ กตฺวา อคมาสิฯ

มาตา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘มาทิสาย มาตริ เอวรูปํ กมฺมํ กตฺวา คตสฺส เต คตฏฺฐาเน สุขํ ภวิสฺสตีติ เอวํสญฺญี นาม ตฺวํ ปุตฺตา’’ติ อาหฯ ตสฺส นาวํ อารุยฺห คจฺฉโต สตฺตเม ทิวเส นาวา อฏฺฐาสิฯ อถ เต มนุสฺสา ‘‘อทฺธา เอตฺถ ปาปปุคฺคโล อตฺถิ, สลากํ เทถา’’ติ อาหํสุฯ สลากา ทียมานา ตสฺเสว ติกฺขตฺตุํ ปาปุณิฯ เต ตสฺส อุฬุมฺปํ ทตฺวา ตํ สมุทฺเท ปกฺขิปิํสุฯ โส เอกํ ทีปํ คนฺตฺวา วิมานเปตีหิ สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตาหิ ‘‘ปุรโต ปุรโต มา อคมาสี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณํ สมฺปตฺติํ ปสฺสนฺโต อนุปุพฺเพน ขุรจกฺกธรํ เอกํ อทฺทสฯ ตํ จกฺกํ ปทุมปุปฺผํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ โส ตํ อาห, ‘‘อมฺโภ, อิทํ ตยา ปิฬนฺธิตํ ปทุมํ มยฺหํ เทหี’’ติฯ น อิทํ, สามิ, ปทุมํ, ขุรจกฺกํ เอตนฺติฯ โส ‘‘วญฺเจสิ มํ ตฺวํ, กิํ มยา ปทุมํ น ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ โลหิตจนฺทนํ วิลิมฺปิตฺวา ปิฬนฺธนํ ปทุมปุปฺผํ มยฺหํ น ทาตุกาโม’’ติ อาหฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยมฺปิ มยา กตสทิสํ กมฺมํ กตฺวา ตสฺส ผลํ อนุภวิตุกาโม’’ติฯ อถ นํ ‘‘คณฺห, เร’’ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถเก จกฺกํ ขิปิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐาหิ ปิจ โสฬส;

โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;

อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ (ชา. 1.1.104; 1.5.103);

โสติ เคหสามิโก ภตฺตาฯ ปุริมนเยเนวาติ อนุฑหนสฺส ปจฺจยตายฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – กสฺสปพุทฺธกาเล โสตาปนฺนสฺส อุปาสกสฺส ภริยา อติจารํ จรติฯ โส ตํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ‘‘กสฺมา เอวํ กโรสี’’ติ อาหฯ

สา ‘‘สจาหํ เอวรูปํ กโรมิ, อยํ เม สุนโข วิลุปฺปมาโน ขาทตู’’ติ วตฺวา กาลกตา กณฺณมุณฺฑกทเห เวมานิกเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺตา ทิวา สมฺปตฺติํ อนุภวติ, รตฺติํ ทุกฺขํฯ ตทา พาราณสิราชา มิควํ จรนฺโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน กณฺณมุณฺฑกทหํ สมฺปตฺโต ตาย สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวติฯ สา ตํ วญฺเจตฺวา รตฺติํ ทุกฺขํ อนุภวติฯ โส ญตฺวา ‘‘กตฺถ นุ โข คจฺฉตี’’ติ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คนฺตฺวา อวิทูเร ฐิโต กณฺณมุณฺฑกทหโต นิกฺขมิตฺวา ตํ ‘‘ปฏปฏ’’นฺติ ขาทมานํ เอกํ สุนขํ ทิสฺวา อสินา ทฺวิธา ฉินฺทิ, ทฺเว อเหสุํฯ ปุน ฉินฺเน จตฺตาโร, ปุน ฉินฺเน อฏฺฐ, ปุน ฉินฺเน โสฬส อเหสุํฯ สา ‘‘กิํ กโรสิ, สามี’’ติ อาหฯ โส ‘‘กิํ อิท’’นฺติ อาหฯ สา ‘‘เอวํ อกตฺวา เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นิฏฺฐุภิตฺวา ปาเทน ฆํสาหี’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ สุนขา อนฺตรธายิํสุฯ มุฏฺฐิโยโค กิรายํ ตสฺส สุนขนฺตรธานสฺส, ยทิทํ เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นิฏฺฐุภิตฺวา ปาเทน ฆํสนํ, ตํ ทิวสํ ตสฺสา กมฺมํ ขีณํฯ ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตุํ อารทฺโธฯ สา ‘‘มยฺหํ, สามิ, กมฺมํ ขีณํ, มา อคมาสี’’ติ อาหฯ ราชา อสฺสุตฺวาว คโตฯ

ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา ทียมานา ทกฺขนฺติ เอเตหิ หิตสุขานีติ, ตํ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, ภิกฺขุสงฺโฆฯ

ปฐมอคฺคิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. ทุติยอคฺคิสุตฺตาทิวณฺณนา

[47-48] จตุตฺเถ ยญฺญวาฏํ สมฺปาเทตฺวา มหายญฺญํ อุทฺทิสฺส สวิญฺญาณกานิ อวิญฺญาณกานิ จ ยญฺญูปกรณานิ สชฺชิตานีติ อาห ปาฬิยํ ‘‘มหายญฺโญ อุปกฺขโฏ’’ติฯ ตํ อุปกรณํ เตสํ ตถาสชฺชนนฺติ อาห ‘‘อุปกฺขโฏติ ปจฺจุปฏฺฐิโต’’ติฯ วจฺฉตรสตานีติ ยุวภาวปฺปตฺตานิ นาติพลววจฺฉสตานิฯ เต ปน วจฺฉา เอว โหนฺติ, น ทมฺมา, พลีพทฺทา วาฯ อุรพฺภาติ ตรุณเมณฺฑกา วุจฺจนฺติฯ อุปนีตานีติ ฐปนตฺถาย อุปนีตานิฯ วิหิํสฏฺเฐนาติ หิํสนฏฺเฐนฯ อุปวายตูติ อุปคนฺตฺวา สรีรทรถํ นิพฺพาเปนฺโต สณฺหสีตลา วาโต วายตุฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปญฺจเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ทุติยอคฺคิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ