6-11. ทุติยมิตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[37-42] ฉฏฺเฐ ปิโย จ โหติ มนาโป จาติ กลฺยาณมิตฺตลกฺขณํ ทสฺสิตํฯ กลฺยาณมิตฺโต หิ สทฺธาสมฺปนฺโน จ โหติ สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน สติสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโนฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส สมฺโพธิํ กมฺมญฺจ กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺโพธิยา เหตุภูตํ สตฺเตสุ หิตสุขํ น ปริจฺจชติ ฯ สีลสมฺปตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหี วตฺตา วจนกฺขโมฯ สุตสมฺปตฺติยา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตานํ คมฺภีรานํ กถานํ กตฺตา โหติฯ จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐฯ วีริยสมฺปตฺติยา อารทฺธวีริโย โหติ อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติยํฯ สติสมฺปตฺติยา อุปฏฺฐิตสฺสตี โหติฯ สมาธิสมฺปตฺติยา อวิกฺขิตฺโต โหติ สมาหิตจิโตฯ ปญฺญาสมฺปตฺติยา อวิปรีตํ ปชานาติฯ โส สติยา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสมาโน ปญฺญาย สตฺตานํ หิตาหิตํ ยถาภูตํ ชานิตฺวา สมาธินา ตตฺถ เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา วีริเยน สตฺเต อหิเต นิเสเธตฺวา หิเต นิโยเชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปิโย…เป.… นิโยเชตี’’ติฯ สตฺตมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ

ทุติยมิตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เทวตาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มหายญฺญวคฺโค

1. สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติสุตฺตวณฺณนา

[44] ปญฺจมสฺส ปฐเม ยสฺมา นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต (ที. นิ. ฏี. 2.127) ตสฺมา เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติ ยถา มนุสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ วิเสโส โหติเยว สติปิ พาหิรสฺส การณสฺส อเภเท อชฺฌตฺติกสฺส ภินฺนตฺตาฯ นานตฺตํ กาเย เอเตสํ, นานตฺโต วา กาโย เอเตสนฺติ นานตฺตกายาฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เนสนฺติ มนุสฺสานํฯ นานตฺตา สญฺญา เอเตสํ อตฺถีติ นานตฺตสญฺญิโนฯ สุขสมุสฺสยโต วินิปาโต เอเตสํ อตฺถีติ วินิปาติกา สติปิ เทวภาเว ทิพฺพสมฺปตฺติยา อภาวโตฯ อปาเยสุ วา คโต นตฺถิ นิปาโต เอเตสนฺติ วินิปาติกาฯ เตนาห ‘‘จตุอปายวินิมุตฺตา’’ติฯ ปิยงฺกรมาตาทีนํ วิยาติ ปิยงฺกรมาตา กิร ยกฺขินี ปจฺจูสสมเย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ธมฺมํ สชฺฌายโต สุตฺวา –

‘‘มา สทฺทมกรี ปิยงฺกร, ภิกฺขุ ธมฺมปทานิ ภาสติ;

อปิ ธมฺมปทํ วิชานิย, ปฏิปชฺเชม หิตาย โน สิยาฯ

‘‘ปาเณสุ จ สํยมามเส, สมฺปชานมุสา น ภณามเส;

สิกฺเขม สุสีลฺยมตฺตโน, อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.240) –

เอวํ ปุตฺตกํ สญฺญาเปตฺวา ตํ ทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาฯ อุตฺตรมาตา ปน ภควโต ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปนฺนา ชาตาฯ

พฺรหฺมกาเย ปฐมชฺฌานนิพฺพตฺเต พฺรหฺมสมูเห, พฺรหฺมนิกาเย วา ภวาติ พฺรหฺมกายิกาฯ มหาพฺรหฺมุโน ปริสาย ภวาติ พฺรหฺมปาริสชฺชา ตสฺส ปริจารกฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ มหาพฺรหฺมุโน ปุโรหิตฏฺฐาเน ฐิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาฯ อายุวณฺณาทีหิ มหนฺตา พฺรหฺมาโนติ มหาพฺรหฺมาโนฯ สติปิ เตสํ ติวิธานมฺปิ ปฐเมน ฌาเนน คนฺตฺวา นิพฺพตฺตภาเว ฌานสฺส ปน ปวตฺติเภเทน อยํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘พฺรหฺมปาริสชฺชา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริตฺเตนาติ หีเนนฯ สา จสฺส หีนตา ฉนฺทาทีนํ หีนตาย เวทิตพฺพาฯ ปฏิลทฺธมตฺตํ วา หีนํฯ กปฺปสฺสาติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺส ฯ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมํฯ สา จสฺส มชฺฌิมตา ฉนฺทาทีนํ มชฺฌิมตาย เวทิตพฺพาฯ ปฏิลภิตฺวา นาติสุภาวิตํ วา มชฺฌิมํฯ อุปฑฺฒกปฺโปติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺส อุปฑฺฒกปฺโปฯ วิปฺผาริกตโรติ พฺรหฺมปาริสชฺเชหิ ปมาณโต วิปุลตโร สภาวโต อุฬารตโร จ โหติฯ สภาเวนปิ หิ อุฬารตโมวฯ ตํ ปเนตฺถ อปฺปมาณํฯ ตสฺส หิ ปริตฺตาภาทีนํ ปริตฺตสุภาทีนญฺจ กาเย สติปิ สภาวเวมตฺเต เอกตฺตวเสเนว ววตฺถปียตีติ ‘‘เอกตฺตกายา’’ตฺเวว เต วุจฺจนฺติฯ ปณีเตนาติ อุกฺกฏฺเฐนฯ สา จสฺส อุกฺกฏฺฐตา ฉนฺทาทีนํ อุกฺกฏฺฐตาย เวทิตพฺพาฯ สุภาวิตํ วา, สมฺมเทว, วสิภาวํ ปาปิตํ ปณีตํ ‘‘ปธานภาวํ นีต’’นฺติ กตฺวาฯ อิธาปิ กปฺโป อสงฺเขฺยยฺยกปฺปวเสเนว เวทิตพฺโพ ปริปุณฺณมหากปฺปสฺส อสมฺภวโตฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ เตติ ‘‘พฺรหฺมกายิกา’’ติ วุตฺตา ติวิธาปิ พฺรหฺมาโนฯ สญฺญาย เอกตฺตาติ ติเหตุกภาเวน เอกสภาวตฺตาฯ น หิ ตสฺสา สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน อญฺโญปิ โกจิ เภโท อตฺถิฯ เอวนฺติ อิมินา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน คหิตาติ ทสฺเสติฯ

ทณฺฑอุกฺกายาติ ทณฺฑทีปิกายฯ สรติ ธาวติ, วิสฺสรติ วิปฺปกิณฺณา วิย ธาวติฯ ทฺเว กปฺปาติ ทฺเว มหากปฺปาฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน อาภสฺสรคฺคหเณเนว สพฺเพปิ เต ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาปิ คหิตาฯ

สุนฺทรา ปภา สุภา, ตาย กิณฺณา สุภากิณฺณาติ วตฺตพฺเพฯ ภา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ อนฺติม-ณ-การสฺส ห-การญฺจ กตฺวา ‘‘สุภกิณฺหา’’ติ วุตฺตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน นิจฺจลาย เอกคฺฆนาย ปภาย สุโภติ ปริยายวจนนฺติ ‘‘สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอตฺถาปิ อนฺติม-ณ-การสฺส ห-การกรณํ อิจฺฉิตพฺพเมวฯ น ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉติ เอกคฺฆนตฺตาฯ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติ กายสฺส สญฺญาย จ เอกรูปตฺตาฯ วิปุลสนฺตสุขายุวณฺณาทิผลตฺตา เวหปฺผลาฯ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติยํฯ

วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา อปุนราวตฺตนโตฯ ‘‘น สพฺพกาลิกา’’ติ วตฺวา ตเมว อสพฺพกาลิกตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสฬสกปฺปสหสฺสจฺจเยน อุปฺปนฺนานํ สุทฺธาวาสพฺรหฺมานํ ปรินิพฺพายนโต อญฺเญสญฺจ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก สุญฺญํ ตํ ฐานํ โหติ, ตสฺมา สุทฺธาวาสา น สพฺพกาลิกาฯ ขนฺธาวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติ สุทฺธาวาสภูมิโยฯ อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสานํ สตฺตาวาสภาวทีปเนเนว วิญฺญาณฏฺฐิติภาโวปิ ทีปิโต โหติ, ตสฺมา สุทฺธาวาสาปิ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติํ, นวสุ สตฺตาวาเสสุ จตุตฺถสตฺตาวาสญฺจ ภชนฺติฯ

สุขุมตฺตาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตตฺตาฯ ปริพฺยตฺตวิญฺญาณกิจฺจาภาวโต เนว วิญฺญาณํ, น สพฺพโส อวิญฺญาณํ โหตีติ นาวิญฺญาณํ, ตสฺมา ปริปฺผุตวิญฺญาณกิจฺจวนฺตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น วุตฺตํฯ

สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สมาธิปริกฺขารสุตฺตวณฺณนา

[45] ทุติเย สมาธิปริกฺขาราติ เอตฺถ ตโย ปริกฺขาราฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ (สํ. นิ. 5.4) หิ เอตฺถ อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 7.67) เอตฺถ ปริวาโร ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘คิลานปจฺจย…เป.… ชีวิตปริกฺขารา’’ติ (ม. นิ. 1.191-192) เอตฺถ สมฺภาโร ปริกฺขาโร นามฯ โส อิธ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘มคฺคสมาธิสฺส สมฺภารา’’ติฯ ปริวารปริกฺขาโรปิ วฏฺฏติเยวฯ ปริวาโร หิ สมฺมาทิฏฺฐาทโย มคฺคธมฺมา สมฺมาสมาธิสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริกรณโต อภิสงฺขรณโตฯ ปริกฺขตาติ ปริวาริตาฯ อยํ วุจฺจติ อริโย สมฺมาสมาธีติ อยํ สตฺตหิ รตเนหิ ปริวุโต จกฺกวตฺตี วิย สตฺตหิ องฺเคหิ ปริวุโต อริโย สมฺมาสมาธีติ วุจฺจติฯ อุเปจฺจ นิสฺสียตีติ อุปนิสา, สห อุปนิสายาติ สอุปนิโส, สอุปนิสฺสโย อตฺโถ, สปริวาโรเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ สหการิการณภูโต หิ ธมฺมสมูโห อิธ ‘‘อุปนิโส’’ติ อธิปฺเปโตฯ

สมาธิปริกฺขารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฐมอคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[46] ตติเย อนุฑหนฏฺเฐนาติ กามํ อาหุเนยฺยคฺคิอาทโย ตโย อคฺคี พฺราหฺมเณหิปิ อิจฺฉิตา สนฺติฯ เต ปน เตหิ อิจฺฉิตมตฺตาว, น สตฺตานํ ตาทิสา อตฺถสาธกาฯ เย ปน สตฺตานํ อตฺถสาธกา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อาหุนํ วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาเนตฺวา หุนนํ ปูชนํ ‘‘อาหุน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อาหุนํ อรหนฺตี มาตาปิตโรฯ เตนาห ภควา – ‘‘อาหุเนยฺยาติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 106)ฯ ยทคฺเคน จ เต ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุเนยฺยาติ, เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติ เนสํ หิตสุขาวหา, ตทคฺเคน เตสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อหิตทุกฺขาวหาติ อาห ‘‘เตสุ…เป.… นิพฺพตฺตนฺตี’’ติฯ

สฺวายมตฺโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) มิตฺตวินฺทกวตฺถุนา เวทิตพฺโพฯ