7. มชฺเฌสุตฺตวณฺณนา

[61] สตฺตเม มนฺตาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโส, กรณตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ เตนาห ‘‘ตาย อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา’’ติฯ ผสฺสวเสน นิพฺพตฺตตฺตาติ ทฺวยทฺวยสมาปตฺติยํ อญฺญมญฺญํ สมฺผสฺสวเสน นิพฺพตฺตตฺตา, ‘‘ผสฺสปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว , ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ อิมินา จานุกฺกเมน ผสฺสสมุฏฺฐานตฺตา อิมสฺส กายสฺส ผสฺสวเสน นิพฺพตฺตตฺตาติ วุตฺตํฯ เอโก อนฺโตติ เอตฺถ อยํ อนฺต-สทฺโท อนฺตอพฺภนฺตรมริยาทลามกอภาวโกฏฺฐาสปทปูรณสมีปาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อนฺตปูโร อุทรปูโร’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 197) หิ อนฺเต อนฺตสทฺโทฯ ‘‘จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา อนฺโต อสุทฺธา, พหิ โสภมานา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.122) อพฺภนฺตเรฯ ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. 278) สา หริตนฺตํ วา ปนฺถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.304) มริยาทายํฯ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.80; อิติวุ. 91) ลามเกฯ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.393; สํ. นิ. 2.51) อภาเวฯ สพฺพปจฺจยสงฺขโย หิ ทุกฺขสฺส อภาโว โกฏีติปิ วุจฺจติฯ ‘‘ตโย อนฺตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.305) โกฏฺฐาเสฯ ‘‘อิงฺฆ ตาว สุตฺตนฺตํ วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ, สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา’’ติ (ปาจิ. 442) จ อาทีสุ ปทปูรเณฯ ‘‘คามนฺตํ วา โอสโฏ (ปารา. 409-410; จูฬว. 343) คามนฺตเสนาสน’’นฺติอาทีสุ (ปารา. อฏฺฐ. 2.410) สมีเปฯ สฺวายมิธ โกฏฺฐาเส วตฺตตีติ อยเมโก โกฏฺฐาโสติฯ

สนฺโต ปรมตฺถโต วิชฺชมาโน ธมฺมสมูโหติ สกฺกาโย, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ เตนาห ‘‘เตภูมกวฏฺฏ’’นฺติฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มชฺเฌสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปุริสินฺทฺริยญาณสุตฺตวณฺณนา

[62] อฏฺฐเม นิพฺพตฺติวเสน อปายสํวตฺตนิเยน วา กมฺมุนา อปาเยสุ นิยุตฺโตติ อาปายิโก เนรยิโกติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ อายุกปฺปสญฺญิตํ อนฺตรกปฺปํ ติฏฺฐตีติ กปฺปฏฺโฐฯ นิรยูปปตฺติปริหรณวเสน ติกิจฺฉิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อเตกิจฺโฉฯ อขณฺฑานีติ เอกเทเสนปิ อขณฺฑิตานิฯ ภินฺนกาลโต ปฏฺฐาย พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อปูตีนีติ อุทกเตมเนน อปูติกานิฯ ปูติกญฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อวาตาตปหตานีติ วาเตน จ อาตเปน จ น หตานิ นิโรชตํ น ปาปิตานิฯ นิโรชญฺหิ กสฏํ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ ‘‘สาราทานี’’ติ วตฺตพฺเพ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘สารทานี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สาราทานี’’ติฯ ตณฺฑุลสารสฺส อาทานโต สาราทานิ, คหิตสารานิ ปติฏฺฐิตสารานิฯ นิสฺสรญฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สุขสยิตานีติ จตฺตาโร มาเส โกฏฺเฐ ปกฺขิตฺตนิยาเมเนว สุขสยิตานิ สุฏฺฐุ สนฺนิจิตานิฯ มณฺฑเขตฺเตติ อูสขาราทิโทเสหิ อวิทฺธสฺเต สารกฺเขตฺเตฯ อภิโทติ อภิ-สทฺเทน สมานตฺถนิปาตปทนฺติ อาห ‘‘อภิอฑฺฒรตฺต’’นฺติฯ นตฺถิ เอตสฺส ภิทาติ วา อภิโทฯ ‘‘อภิทํ อฑฺฒรตฺต’’นฺติ วตฺตพฺเพ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ อฑฺฒรตฺตนฺติ จ อจฺจนฺตสํโยควจนํ, ภุมฺมตฺเถ วาฯ ตสฺมา อภิโท อฑฺฒรตฺตนฺติ อภินฺเน อฑฺฒรตฺตสมเยติ อตฺโถฯ ปุณฺณมาสิยญฺหิ คคนมชฺฌสฺส ปุรโต วา ปจฺฉโต วา จนฺเท ฐิเต อฑฺฒรตฺตสมโย ภินฺโน นาม โหติ, มชฺเฌ เอว ปน ฐิเต อภินฺโน นามฯ

สุปฺปพุทฺธสุนกฺขตฺตาทโยติ เอตฺถ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.127 สุปฺปพุทฺธสกฺยวตฺถุ) สุปฺปพุทฺโธ กิร สากิโย ‘‘มม ธีตรํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขนฺโต, มม ปุตฺตํ ปพฺพาเชตฺวา ตสฺส เวริฏฺฐาเน ฐิโต จา’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ สตฺถริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา เอกทิวสํ ‘‘น ทานิ นิมนฺติตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภุญฺชิตุํ ทสฺสามี’’ติ คมนมคฺคํ ปิทหิตฺวา อนฺตรวีถิยํ สุรํ ปิวนฺโต นิสีทิฯ อถสฺส สตฺถริ ภิกฺขุสงฺฆปริวุเต ตํ ฐานํ อาคเต ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ อาโรเจสุํฯ โส อาห – ‘‘ปุรโต คจฺฉาติ ตสฺส วเทถ, นายํ มยา มหลฺลกตโร, นาสฺส มคฺคํ ทสฺสามี’’ติฯ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโนปิ ตเถว นิสีทิฯ สตฺถา มาตุลสฺส สนฺติกา มคฺคํ อลภิตฺวา ตโตว นิวตฺติฯ โสปิ จรปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ ตสฺส กถํ สุตฺวา เอหี’’ติฯ สตฺถาปิ นิวตฺตนฺโต สิตํ กตฺวา อานนฺทตฺเถเรน – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, สิตปาตุกมฺเม ปจฺจโย’’ติ ปุฏฺโฐ อาห – ‘‘ปสฺสสิ, อานนฺท, สุปฺปพุทฺธ’’นฺติฯ ปสฺสามิ, ภนฺเตฯ ภาริยํ เตน กมฺมํ กตํ มาทิสสฺส พุทฺธสฺส มคฺคํ อเทนฺเตน, อิโต สตฺตเม ทิวเส เหฏฺฐาปาสาเท ปาสาทมูเล ปถวิยา ปวิสิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขิฯ

สุนกฺขตฺโตปิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.147) ปุพฺเพ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา กเถสิฯ โส ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตตฺวา อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา โอโลเกนฺโต เทวโลเก นนฺทนวนจิตฺตลตาวนผารุสกวนมิสฺสกวเนสุ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมาเน เทวปุตฺเต จ เทวธีตโร จ ทิสฺวา – ‘‘เอเตสํ เอวรูปาย อตฺตภาวสมฺปตฺติยา ฐิตานํ กิร มธุโร นุ โข สทฺโท ภวิสฺสตี’’ติ สทฺทํ โสตุกาโม หุตฺวา ทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิพฺพโสตธาตุปริกมฺมํ ปุจฺฉิฯ ภควา ปนสฺส – ‘‘ทิพฺพโสตธาตุสฺส อุปนิสฺสโย นตฺถี’’ติ ญตฺวา ปริกมฺมํ น กเถสิฯ น หิ พุทฺธา ยํ น ภวิสฺสติ, ตสฺส ปริกมฺมํ กเถนฺติฯ โส ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สมณํ โคตมํ ปฐมํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ปุจฺฉิํ, โส มยฺหํ ‘สมฺปชฺชตุ วา มา วา สมฺปชฺชตู’ติ กเถสิฯ อหํ ปน ปจฺจตฺตปุริสกาเรน ตํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทิพฺพโสตธาตุปริกมฺมํ ปุจฺฉิํ, ตํ เม น กเถสิฯ