เมนู

(20) 5. มหาวคฺโค

1. โสตานุคตสุตฺตวณฺณนา

[191] ปญฺจมสฺส ปฐเม โสตานุคตานนฺติ ปสาทโสตํ อนุคนฺตฺวา คตานํ, ปคุณานํ วาจุคฺคตานนฺติ อตฺโถฯ เอวํภูตา จ ปสาทโสตํ โอทหิตฺวา ญาณโสเตน สุฏฺฐุ ววตฺถปิตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ปสาทโสต’’นฺติอาทิฯ เอกจฺจสฺส หิ อุคฺคหิตปุพฺพวจนํ ตํ ตํ ปคุณํ นิจฺฉริตํ สุฏฺฐุ ววตฺถปิตํ น โหติฯ ‘‘อสุกํ สุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สชฺฌายิตฺวา สํสนฺทิตฺวา สมนุคฺคาหิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ วทนฺติฯ เอกจฺจสฺส ตํ ตํ ปคุณํ ภวงฺคโสตสทิสํ โหติ ‘‘อสุกํ สุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต อุทฺธริตฺวา ตเมว กเถติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ญาณโสเตน ววตฺถปิตาน’’นฺติฯ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ตีณิ ลิงฺคานิฯ นามาทีนิ จตฺตาริ ปทานิฯ ปฐมาทโย สตฺต วิภตฺติโย

วฬญฺเชตีติ ปาฬิํ อนุสนฺธิํ ปุพฺพาปรวเสน วาจุคฺคตํ กโรนฺโต ธาเรติฯ วจสา ปริจิตาติ สุตฺตทสกวคฺคทสกปณฺณาสทสกวเสน วาจาย สชฺฌายิตา, ‘‘ทสสุตฺตานิ คตานิ, ทสวคฺคานิ คตานี’’ติอาทินา สลฺลกฺเขตฺวา วาจาย สชฺฌายิตาติ อตฺโถฯ วคฺคาทิวเสน หิ อิธ วจสา ปริจโย อธิปฺเปโต, น ปน สุตฺเตกเทสสฺส สุตฺตมตฺตสฺส วจสา ปริจโยฯ มนสา อนุ อนุ เปกฺขิตา ภาคโส นิชฺฌายิตา วิทิตา มนุสานุเปกฺขิตาฯ ยสฺส วาจาย สชฺฌายิตํ พุทฺธวจนํ มนสา จินฺเตนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปากฏํ โหติ, มหาทีปํ ชาเลตฺวา ฐิตสฺส รูปคตํ วิย วิภูตํ หุตฺวา ปญฺญายติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา สุฏฺฐุ ยาถาวโต ปฏิวิทฺธาฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โสตานุคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ฐานสุตฺตวณฺณนา

[192] ทุติเย สํวาเสนาติ สหวาเสนฯ สีลํ เวทิตพฺพนฺติ ‘‘อยํ สุสีโล วา ทุสฺสีโล วา’’ติ สห วสนฺเตน อุปสงฺกมนฺเตน ชานิตพฺโพฯ ตญฺจ โข ทีเฆน อทฺธุนา, น อิตฺตรนฺติ ตญฺจ สีลํ ทีเฆน กาเลน เวทิตพฺพํ, น อิตฺตเรนฯ ทฺวีหตีหญฺหิ สํยตากาโร จ สํวุตินฺทฺริยากาโร จ น สกฺกา ทสฺเสตุํฯ มนสิ กโรตาติ ตมฺปิ ‘‘สีลมสฺส ปริคฺคเหสฺสามี’’ติ มนสิกโรนฺเตน ปจฺจเวกฺขนฺเตเนว สกฺกา ชานิตุํ, น อิตเรนฯ ปญฺญวตาติ ตมฺปิ สปฺปญฺเญเนว ปณฺฑิเตนฯ พาโล หิ มนสิกโรนฺโตปิ ชานิตุํ น สกฺโกติฯ

สํโวหาเรนาติ อปราปรํ กถเนนฯ

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺฐ ชานาหิ, วาณิโช โส น พฺราหฺมโณ’’ติฯ (ม. นิ. 2.457; สุ. นิ. 619) –

เอตฺถ หิ พฺยวหาโร นามฯ ‘‘จตฺตาโร อริยโวหารา, จตฺตาโร อนริยโวหารา’’ติ (ที. นิ. 3.313) เอตฺถ เจตนาฯ ‘‘สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร’’ติ (ธ. ส. 1313-1315; มหานิ. 73) เอตฺถ ปญฺญตฺติฯ ‘‘โวหารมตฺเตน โส โวหเรยฺยา’’ติ (สํ. นิ. 1.25) เอตฺถ กถาโวหาโรฯ อิธาปิ เอโสว อธิปฺเปโตฯ เอกจฺจสฺส หิ สมฺมุขากถา ปรมฺมุขากถาย น สเมติ ปรมฺมุขากถา สมฺมุขากถายฯ ตถา ปุริมกถา ปจฺฉิมกถาย, ปจฺฉิมกถา จ ปุริมกถายฯ โส กถเนเนว สกฺกา ชานิตุํ ‘‘อสุจิ เอโส ปุคฺคโล’’ติฯ สุจิสีลสฺส ปน ปุริมํ ปจฺฉิเมน, ปจฺฉิมญฺจ ปุริเมน สเมติฯ สมฺมุขากถิตํ ปรมฺมุขากถิเตน สเมติ, ปรมฺมุขากถิตญฺจ สมฺมุขากถิเตน, ตสฺมา กถเนน สกฺกา สุจิภาโว ชานิตุนฺติ ปกาเสนฺโต เอวมาหฯ

ถาโมติ ญาณถาโมฯ ยสฺส หิ ญาณถาโม นตฺถิ, โส อุปฺปนฺเนสุ อุปทฺทเวสุ คเหตพฺพํ คหณํ กตฺตพฺพํ กิจฺจํ อปสฺสนฺโต อทฺวารกฆรํ ปวิฏฺโฐ วิย จรติฯ เตนาห ‘‘อาปทาสุ, ภิกฺขเว, ถาโม เวทิตพฺโพ’’ติฯ

สากจฺฉายาติ สํกถายฯ ทุปฺปญฺญสฺส หิ กถา อุทเก เคณฺฑุ วิย อุปฺปิลวติฯ ปญฺญวโต กเถนฺตสฺส ปฏิภานํ อนนฺตํ โหติฯ อุทกวิปฺผนฺทิเตเนว หิ มจฺโฉ ขุทฺทโก วา มหนฺโต วาติ ญายติฯ

ญาติวินาโสติ โจรโรคภยาทีหิ ญาตีนํ วินาโสฯ โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ทุติยปเทปิ เอเสว นโย’’ติฯ ปญฺหุมฺมคฺโคติ ปญฺหคเวสนํ, ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส วีมํสนนฺติ อตฺโถฯ อตปฺปกนฺติ อติตฺติกรฏฺเฐน อตปฺปกํ สาทุรสโภชนํ วิยฯ สณฺหนฺติ สุขุมสภาวํฯ

ฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[193] ตติเย กรณสฺส อุตฺตรํ กิริยํ กรณุตฺตริยํ, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ กรณุตฺตริยลกฺขโณฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สามุคิยสุตฺตวณฺณนา

[194] จตุตฺเถ ปุคฺคลสฺส ปาริสุทฺธิยา ปธานภูตานิ วา องฺคานิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สามุคิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วปฺปสุตฺตวณฺณนา

[195] ปญฺจเม ปิหิตตฺตาติ อกุสลสฺส ปเวสนทฺวารํ ปิทหิตฺวา ฐิตตฺตาฯ กาเยน สํวริตพฺพญฺหิ อปิหิเตน ทฺวาเรน ปวตฺตนกํ ปาปธมฺมํ สํวริตฺวา ฐิโต กาเยน สํวุโต นามฯ ขยวิราเคนาติ อจฺจนฺตขยสงฺขาเตน วิรชฺชเนน, อนุปฺปาทนิโรเธนาติ อตฺโถฯ กิํ วิชฺชา ปุพฺเพ อุปฺปนฺนาติ? อุภยเมตํ น วตฺตพฺพํฯ ปหานาภิสมยภาวนาภิสมยานํ อภินฺนกาลตฺตา ปทีปุชฺชลเนน อนฺธการํ วิย วิชฺชุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุทฺธาว โหติ, วตฺตพฺพํ วา เหตุผลตฺตมุปจารวเสนฯ ยถา หิ ปทีปุชฺชลนเหตุโก อนฺธการวิคโม, เอวํ วิชฺชุปฺปาทเหตุโก อวิชฺชานิโรโธฯ เหตุผลธมฺมา จ สมานกาลาปิ ปุพฺพาปรกาลา วิย โวหรียนฺติ ยถา ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 1.400; 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43-44; 2.4.60; กถา. 465, 467) ปจฺจยาทานุปฺปชฺชนกิริยาฯ จิตฺตสฺส กายสฺส จ วิหนนโต วิฆาโต, ทุกฺขํฯ ปริทหนโต ปริฬาโห

นิจฺจวิหาราติ สพฺพทา ปวตฺตนกวิหาราฯ ฐเปตฺวา หิ สมาปตฺติเวลํ ภวงฺคเวลญฺจ ขีณาสวา อิมินา ฉฬงฺคุเปกฺขาวิหาเรน สพฺพกาลํ วิหรนฺติฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาฯ