7-8. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[167-168] สตฺตมฏฺฐเมสุ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสาติอาทินา โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส เหฏฺฐา ติณฺณํ มคฺคานํ สุขปฏิปททนฺธาภิญฺญภาโว, อรหตฺตมคฺคสฺส ทุกฺขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญภาโว วุตฺโต, สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปน เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ มคฺคานํ สุขปฏิปททนฺธาภิญฺญภาโว, อรหตฺตมคฺคสฺส จ สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญภาโว ทสฺสิโตฯ ยํ ปน วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.801) ‘‘พุทฺธานํ ปน จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญาว อเหสุํ, ตถา ธมฺมเสนาปติสฺสฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปน ปฐมมคฺโค สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺโญ อโหสิ, อุปริ ตโย ทุกฺขปฏิปททนฺธาภิญฺญา’’ติฯ ยญฺจ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1476) ‘‘ตถาคตสฺส หิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญาว อเหสุํ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปน ปฐมมคฺโค สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺโญ อุปริ ตโย ทุกฺขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญา’’ติ, ตํ สพฺพํ อญฺญมญฺญํ นานุโลเมติฯ อิมาย ปาฬิยา อิมาย จ อฏฺฐกถาย น สเมติ, ตสฺมา วีมํสิตพฺพเมตํฯ ตํตํภาณกานํ วา มเตน ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา

[169] นวเม สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปโยคํ กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพานธมฺโมติ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อธิมตฺตปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพานธมฺโมติ อสงฺขารปรินิพฺพายีฯ ธมฺมานุสารี ปุคฺคโล หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติฯ สทฺธานุสารี ปุคฺคโล ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ, ตสฺมา ธมฺมานุสาริสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกํ ญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติฯ ยถา นาม ติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อติสีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ธมฺมานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติฯ สทฺธานุสาริโน ปน ปุพฺพภาคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกํ ญาณํ ทนฺธํ อติขิณํ อสูรํ หุตฺวา วหติฯ ยถา นาม กุณฺเฐน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ น มฏฺฐํ โหติ, อติสีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ, เอวรูปา สทฺธานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ เนสํ กิเลสกฺขเย นานตฺตํ นตฺถิ, อนวเสสาว กิเลสา ขียนฺติฯ

สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ยุคนทฺธสุตฺตวณฺณนา

[170] ทสเม สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตีติ อิทํ สมถยานิกสฺส วเสน วุตฺตํฯ โส หิ ปฐมํ อุปจารสมาธิํ วา อปฺปนาสมาธิํ วา อุปฺปาเทติ, อยํ สมโถฯ โส ตญฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา, อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติฯ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตีติ อิทํ ปน วิปสฺสนายานิกสฺส วเสน วุตฺตํฯ โส ตํ วุตฺตปฺปการํ สมถํ อสมฺปาเทตฺวา ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติฯ ปฐโม โลกุตฺตรมคฺโค นิพฺพตฺตตีติ โสตาปตฺติมคฺคํ สนฺธาย วทติ, โลกิยมคฺควเสเนว วา อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กถํ? มคฺโค สญฺชายติ, ปุพฺพภาคิโย โลกิยมคฺโค อุปฺปชฺชติฯ อาเสวติ นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสนฯ ภาเวติ มุจฺจิตุกมฺยตาวเสนฯ พหุลีกโรติ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสนฯ อาเสวติ วา ภยตุปฏฺฐานาทิญาณวเสนฯ ภาเวติ มุจฺจิตุกมฺยตาทิญาณวเสนฯ พหุลีกโรติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสนฯ สํโยชนานิ ปหียนฺติฯ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตีติ มคฺคปฺปฏิปาฏิยา ปหียนฺติ พฺยนฺตี โหนฺติฯ

ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสนฺติ โอภาสาทีสุ อริยธมฺโมติ ปวตฺตํ อุทฺธจฺจํ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ , เตน ธมฺมุทฺธจฺเจน วิปสฺสนาวีถิโต อุคฺคมเนน วิรูปํ คหิตํ ปวตฺติยมานํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํ โหติ, อนิจฺจโต มนสิ กโรติ, โอภาโส อุปฺปชฺชติ, โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ, เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ทุกฺขโต…เป.… อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ