เมนู

อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฺปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา, วิปสฺสนาปริวาสปญฺญาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺญา อาคมนวเสน ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นามา’’ติ วุจฺจติฯ อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา

[162] ทุติเย อกตาภินิเวโสติ อกตาธิกาโรฯ รูปานํ ลกฺขณาทีหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ รูปปริคฺคโหฯ ตีสุ อทฺธาสุ กิลมตีติ ปุพฺพนฺเต อปรนฺเต ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ เอวํ ตีสุ ปเทเสสุ กิลมติฯ ปญฺจสุ ญาเณสูติ รูปปริคฺคหาทีสุ ปญฺจสุ ญาเณสุฯ นวสุ วิปสฺสนาญาเณสูติ อุทยพฺพยาทินววิปสฺสนาญาเณสุฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อสุภสุตฺตวณฺณนา

[163] ตติเย ‘‘ยถา เอตํ, ตถา อิท’’นฺติ อิมินา นเยนาติ เอเตน –

‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชเย’’ติฯ (สุ. นิ. 205); –

อิมํ เทสนานยํ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา อิทํ สวิญฺญาณกาสุภํ อายุอุสฺมาวิญฺญาณานํ อนปคมา จรติ ติฏฺฐติ นิสีทติ สยติ, ตถา เอตํ เอตรหิ สุสาเน สยิตํ อวิญฺญาณกมฺปิ ปุพฺเพ เตสํ ธมฺมานํ อนปคมา อโหสิฯ ยถา จ เอตํ เอตรหิ มตสรีรํ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา น จรติ น ติฏฺฐติ น นิสีทติ น เสยฺยํ กปฺเปติ, ตถา อิทํ สวิญฺญาณกมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา ภวิสฺสติฯ ยถา จ อิทํ สวิญฺญาณกํ เนตรหิ สุสาเน มตํ เสติ น อุทฺธุมาตกาทิภาวมุปคตํ, ตถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรมฺปิ ปุพฺเพ อโหสิฯ

ยถา ปเนตํ เอตรหิ อวิญฺญาณกาสุภํ มตกสุสาเน เสติ อุทฺธุมาตกาทิภาวญฺจ อุปคตํ, ตถา อิทํ สวิญฺญาณกมฺปิ ภวิสฺสตีติฯ ตตฺถ ยถา อิทํ ตถา เอตนฺติ อตฺตนา มตสรีรสฺส สมานภาวํ กโรนฺโต พาหิเร โทสํ ปชหติฯ ยถา เอตํ ตถา อิทนฺติ มตสรีเรน อตฺตโน สมานภาวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺติเก ราคํ ปชหติฯ เยนากาเรน อุภยํ สมํ กโรติ, ตํ สมฺปชานนฺโต อุภยตฺถ โมหํ ปชหติฯ

พหิทฺธา ทิฏฺฐานนฺติ พหิทฺธา สุสานาทีสุ ทิฏฺฐานํ อุทฺธุมาตกาทิทสนฺนํ อสุภานํฯ ‘‘นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสนา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อนฺติมชีวิกาภาวโต ปิณฺฑปาตสฺส อลาภลาเภสุ ปริตสฺสนเคธาทิสมุปฺปตฺติโต ภตฺตสฺส สมฺมทชนนโต กิมิกุลสํวทฺธนโตติ เอวมาทีหิปิ อากาเรหิ อาหาเรปฏิกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยํ อติปาโปยํ โลกสฺมิํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺโย วิจรติ ปตฺตปาณีติ (สํ. นิ. 3.80; อิติวุ. 91)ฯ อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ คธิโต มุจฺฉิโต อชฺโฌปนฺโน อนาทีนวทสฺสาวี อนิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชตีติ (อ. นิ. 3.124)ฯ ภุตฺโต จ อาหาโร กสฺสจิ กทาจิ มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ อาวหตี’’ติฯ

กฏุกีฏกาทโย ทฺวตฺติํสกุลปฺปเภทา กิมิโย นํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ? วุจฺจเต – อนฺติมชีวิกาภาโว ตาว จิตฺตสํกิเลสวิโสธนตฺถํ กมฺมฏฺฐานาภินิเวสนโต ปเคว มนสิ กาตพฺโพ ‘‘มาหํ ฉวาลาตสทิโส ภเวยฺย’’นฺติฯ ตถา ปิณฺฑปาตสฺส อลาภลาเภสุ ปริตสฺสนเคธาทิสมุปฺปตฺตินิวารณํ ปเคว อนุฏฺฐาตพฺพํ สุปริสุทฺธสีลสฺส ปฏิสงฺขานวโต ตทภาวโตฯ ภตฺตสมฺมโท อเนกนฺติโก ปริโภเค อนฺโตคโธวาติ เวทิตพฺโพฯ กิมิกุลสํวทฺธนํ ปน สงฺคเหตพฺพํ, สงฺคหิตเมว วา ‘‘นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสนา’’ติ เอตฺถ นิยมสฺส อกตตฺตาฯ อิมินา วา นเยน อิตเรสมฺเปตฺถ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ยถาสมฺภวเมตฺถ ปฏิกูลตาปจฺจเวกฺขณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

เอวญฺจ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.294-295) ทสหิ อากาเรหิ ปฏิกูลตา เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทโต, สมฺมกฺขนโตติฯ เอวํ ทสนฺนํ วเสน ปาฏิกุลฺยวจเนนปิ อิธ ‘‘นวนฺน’’นฺติ วจนํ น วิรุชฺฌติ, สมฺมกฺขนสฺส ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานภาวา วิสุํ ตํ อคฺคเหตฺวา น วทนฺติฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.304) ปน สมฺมกฺขนํ ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานมฺปิ นิสฺสนฺทวเสน วิเสสโต ปฏิกูลนฺติ ทสฺเสตุํ สพฺพปจฺฉา ฐปิตาฯ

อุกฺกณฺฐิตสญฺญาย สมนฺนาคโตติ ตีสุ ภเวสุ อรุจฺจนวเสน ปวตฺตาย วิปสฺสนาปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา เหสา สญฺญาสีเสน วุตฺตาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

อสุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. ปฐมขมสุตฺตาทิวณฺณนา

[164-166] จตุตฺเถ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ นกฺขมติ น สหตีติ อกฺขมาฯ ขมติ สหติ อภิภวตีติ ขมาฯ อินฺทฺริยทมนํ ทมาฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14; 6.58) นเยน วิตกฺกสมนํ สมาติ อาห ‘‘อกุสลวิตกฺกานํ วูปสมนปฏิปทา’’ติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ สมนวเสน ปวตฺตา ปฏิปทา สมาฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปฐมขมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ