เมนู

ยถา ปน อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ อภายิตฺวา อุทกํ โอโรหนฺตสฺส วุตฺตปฺปกาโร อานิสํโส โหติ, เอวํ อิมานิ อภายิตฺวา สาสเน ปพฺพชนฺตสฺสปิ วุตฺตปฺปกาโร อานิสํโส โหติฯ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ปนาห ‘‘จตฺตาริ ภยานิ ภายิตฺวา อุทกํ อโนตรนฺโต โสตํ ฉินฺทิตฺวา ปรตีรํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ, อภายิตฺวา โอตรนฺโต สกฺโกติ, เอวเมวํ ภายิตฺวา สาสเน อปพฺพชนฺโตปิ ตณฺหาโสตํ ฉินฺทิตฺวา นิพฺพานปารํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกติ, อภายิตฺวา ปพฺพชนฺโต สกฺโกตี’’ติฯ

อูมิภยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฐมนานากรณสุตฺตวณฺณนา

[123] ตติเย พฺรหฺมกายิกานํ เทวานนฺติ เอตฺถ พฺรหฺมานํ กาโย สมูโหติ พฺรหฺมกาโย, ตปฺปริยาปนฺนตาย ตตฺถ คตาติ พฺรหฺมกายิกาฯ เอตาย จ สพฺพสฺสปิ พฺรหฺมกายสฺส สมญฺญาย ภวิตพฺพํฯ อาภสฺสรานํ เทวานนฺติอาทินา ปน ทุติยชฺฌานภูมิกาทีนํ อุปริ คหิตตฺตา โคพลีพทฺทญฺญาเยน ตทวสิฏฺฐานํ อยํ สมญฺญา, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมกายิกานํ เทวาน’’นฺติ ปฐมชฺฌานภูมิกานํเยว คหณํ เวทิตพฺพํฯ สห พฺยยติ คจฺฉตีติ สหพฺโย, สหวตฺตนโกฯ ตสฺส ภาโว สหพฺยตา, สหปวตฺตีติ อาห ‘‘สหภาวํ อุปคจฺฉตี’’ติฯ กปฺโป อายุปฺปมาณนฺติ เอตฺถ ยทิปิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ อายุโน อนฺตรํ อตฺถิ, อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ปเนตํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมชฺฌานํ อตฺถิ หีน’’นฺติอาทิมาหฯ

ทฺเว กปฺปา อายุปฺปมาณนฺติ เอตฺถ ปน หีนชฺฌาเนน นิพฺพตฺตานํ วเสน อยํ ปริจฺเฉโท กโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุติยชฺฌานํ วุตฺตนเยเนว ติวิธํ โหตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ จตฺตาโร กปฺปาติ เอตฺถ ปน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน จตุสฏฺฐิ กปฺปา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘กปฺโป ทฺเว กปฺปา’ติ , กมฺปิ อาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ กถํ ปเนตฺถ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘กปฺโปติ จ คุณสฺสปิ นาม’’นฺติฯ ตตฺถ ปฐมํ วุตฺโต กปฺโป, ตโต เอเกน คุเณน, เอกสฺมิํ วาเร คณนายาติ อตฺโถฯ ทฺเว กปฺปา โหนฺตีติ เอกวารคณนาย กปฺปสฺส ทฺวิคุณิตตฺตา ทฺเว มหากปฺปา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติเยนาติ ทุติยวารคณนายฯ

จตฺตาโรติ ทุติยวารคณนาย ทฺวีสุ กปฺเปสุ ทฺวิคุณิเตสุ จตฺตาโร มหากปฺปา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ปุน เต จตฺตาโร กปฺปาติ วุตฺตนเยน ทฺเว วาเร คุเณตฺวา เย จตฺตาโร กปฺปา ทสฺสิตา, ปุน เต จตฺตาโร กปฺปา จตุคฺคุณา โหนฺตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทฺเว วาเร คุเณตฺวา เย จตฺตาโร กปฺปา ทสฺสิตา, เตสุ จตุกฺขตฺตุํ คุณิเตสุ จตุสฏฺฐิ กปฺปา สมฺปชฺชนฺตีติฯ ตถา หิ จตฺตาโร เอกสฺมิํ วาเร คุณิตา อฏฺฐ โหนฺติ, ปุน เต อฏฺฐ ทุติยวาเร คุณิตา โสฬส โหนฺติ, ปุน เต โสฬส ตติยวาเร คุณิตา ทฺวตฺติํส โหนฺติ, ปุน เต ทฺวตฺติํส จตุตฺถวาเร คุณิตา จตุสฏฺฐิ โหนฺติฯ เตเนวาห ‘‘อิเมหิ จตูหิ คุเณหิ คุณิตา เอเกน คุเณน อฏฺฐ โหนฺตี’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ เหฏฺฐา อุโปสถสุตฺเต (อ. นิ. 3.71) –

‘‘ยานิ มานุสกานิ ปญฺญาส วสฺสานิ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว’’ติ –

อาทินา กามาวจรเทวานเมว อายุปฺปมาณํ ทสฺสิตํฯ เหฏฺฐาเยว –

‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํฯ กตเม ตโย? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา…เป.… อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ อากาสานญฺจายตนูปคานํ, ภิกฺขเว, เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณ’’นฺติ (อ. นิ. 3.117) –

อาทินา อรูปาวจรานํเยว อายุปฺปมาณํ วุตฺตํฯ อิธ ปน รูปาวจรานเมว อายุปฺปมาณํ ทสฺสิตํฯ วิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. 1022) ปน ‘‘มนุสฺสานํ กิตฺตกํ อายุปฺปมาณํ, วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติอาทินา เทวมนุสฺสานญฺเจว รูปารูปาวจรสตฺตานญฺจ อายุปฺปมาณํ ทสฺสิตํฯ

ตตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺเธน มนุสฺสานํ เทวานญฺจ อายุํ ปริจฺฉินฺทมาเนน จตูสุ อปาเยสุ ภุมฺมเทเวสุ จ อายุ น ปริจฺฉินฺนํฯ ตํ กสฺมาติ? นิรเย ตาว กมฺมเมว ปมาณํฯ ยาว กมฺมํ น ขียติ, ตาว ปจฺจนฺติฯ ตถา เสสอปาเยสุฯ ภุมฺมเทวานมฺปิ กมฺมเมว ปมาณํฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตา หิ เกจิ สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺฐนฺติ, เกจิ อฑฺฒมาสํ, กปฺปํ ติฏฺฐมานาปิ อตฺถิเยวฯ

ตตฺถ มนุสฺเสสุ คิหิภาเว ฐิตาเยว โสตาปนฺนาปิ โหนฺติ, สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺตมฺปิ ปาปุณนฺติ, เตสุ โสตาปนฺนาทโย ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติ, ขีณาสวา ปน ปรินิพฺพายนฺติ วา ปพฺพชนฺติ วาฯ กสฺมา? อรหตฺตํ นาม เสฏฺฐคุณํ, คิหิลิงฺคํ หีนํ, ตํ หีนตาย อุตฺตมํ คุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา เต ปรินิพฺพาตุกามา วา โหนฺติ ปพฺพชิตุกามา วาฯ ภุมฺมเทวา ปน อรหตฺตํ ปตฺตาปิ ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติ, ฉสุ กามาวจเรสุ เทเวสุ โสตาปนฺนสกทาคามิโน ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติ, อนาคามินา รูปภวํ คนฺตุํ วฏฺฏติ ขีณาสเวน ปรินิพฺพาตุํฯ กสฺมา? นิลียโนกาสสฺส อภาวาฯ รูปาวจรารูปาวจเรสุ สพฺเพปิ ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติ, ตตฺถ รูปาวจเร นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน น ปุน อิธาคจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติฯ เอเต หิ ฌานอนาคามิโน นามฯ

อฏฺฐสมาปตฺติลาภีนํ ปน กิํ นิยเมติ? ปคุณชฺฌานํฯ ยเทวสฺส ปคุณํ โหติ, เตน อุปปชฺชติฯ สพฺเพสุ ปคุเณสุ กิํ นิยเมติ? เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติฯ เอกํเสเนว หิ โส เนวสญฺญานาสญฺญายตเน อุปปชฺชติฯ นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริยสาวกานํ ตตฺรูปปตฺติปิ อุปรูปปตฺติปิ, น เหฏฺฐูปปตฺติฯ ปุถุชฺชนานํ ปน ตตฺรูปปตฺติปิ โหติ, อุปรูปปตฺติปิ, เหฏฺฐูปปตฺติปิฯ ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ จตูสุ จ อรูเปสุ อริยสาวกานํ ตตฺรูปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิฯ ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต อนาคามี นว พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา มตฺถเก ฐิโต ปรินิพฺพาติฯ เวหปฺผลํ, อกนิฏฺฐํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิเม ตโย เทวโลกา เสฏฺฐภวา นามฯ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตอนาคามิโน เนว อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, น อโธ, ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺตีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํฯ

ปฐมนานากรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. ทุติยนานากรณสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-6] จตุตฺเถ เต ธมฺเมติ เต ‘‘รูปคต’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺเต รูปาทโย ธมฺเมฯ อนิจฺจโตติ อิมินา นิจฺจปฺปฏิกฺเขปโต เตสํ อนิจฺจตมาห, ตโต เอว จ อุทยวยวนฺตโต วิปริณามโต ตาวกาลิกโต จ เต อนิจฺจาติ โชติตํ โหติฯ ยญฺหิ นิพฺพตฺตํ โหติ, ตํ อุทยวยปริจฺฉินฺนํ ฯ ชราย มรเณน จ ตเทว วิปรีตํ, อิตฺตรกฺขณเมว จ โหตีติฯ ทุกฺขโตติ อิมินา สุขปฺปฏิกฺเขปโต เตสํ ทุกฺขตมาหฯ ตโต เอว จ อภิณฺหปฺปฏิปีฬนโต ทุกฺขวตฺถุโต จ เต ทุกฺขาติ โชติตํ โหติฯ อุทยวยวนฺตตาย หิ เต อภิณฺหปฺปฏิปีฬนโต นิรนฺตรทุกฺขตาย ทุกฺขสฺเสว จ อธิฏฺฐานภูตาฯ ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโตฯ ทุกฺขตาสูลโยคโต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนโต จ คณฺฑโตฯ ปีฬาชนนโต, อนฺโตตุทนโต, ทุนฺนีหรณโต จ สลฺลโตฯ อวฑฺฒิอาวหนโต อฆวตฺถุโต จ อฆโตฯ อเสริภาวชนนโต อาพาธปทฏฺฐานตาย จ อาพาธโตฯ อวสวตฺตนโต อวิเธยฺยตาย จ ปรโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ ปลุชฺชนียตาย ปโลกโตฯ สามินิวาสิการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรหโต สุญฺญโตฯ อตฺตปฺปฏิกฺเขปฏฺเฐน อนตฺตโตฯ รูปาทิธมฺมา หิ น เอตฺถ อตฺตา อตฺถีติ อนตฺตาฯ เอวํ สยมฺปิ อตฺตา น โหนฺตีติ อนตฺตาฯ เตน อพฺยาปารโต นิรีหโต ตุจฺฉโต อนตฺตาติ ทีปิตํ โหติฯ ลกฺขณตฺตยเมว สุขาวโพธนตฺถํ เอกาทสหิ ปเทหิ วิภชิตฺวา คหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ทุติยนานากรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ