3. สีหสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย สีโหติ ปริสฺสยสหนโต ปฏิปกฺขหนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ ลทฺธนาโม มิคาธิปติฯ จตฺตาโรติ สมาเนปิ สีหชาติภาเว วณฺณวิเสสาทิสิทฺเธน วิเสเสน จตฺตาโร สีหาฯ เต อิทานิ นามโต วณฺณโต อาหารโต ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตสีหํ นานปฺปการโต วิภาเวตุํ ‘‘ติณสีโห’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ติณภกฺโข สีโห ติณสีโห ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘สากปตฺถิโว’’ติ (ปาณินิ 2.1.60)ฯ กาฬวณฺณตาย กาฬสีโหฯ ตถา ปณฺฑุสีโหฯ เตนาห ‘‘กาฬคาวิสทิโส, ปณฺฑุปลาสวณฺณคาวิสทิโส’’ติ จฯ รตฺตกมฺพลสฺส วิย เกสโร เกสรกโลโม เอตสฺส อตฺถีติ เกสรีฯ ลาขาปริกมฺมกเตหิ วิย ปาทปริยนฺเตหีติ จ โยชนาฯ

กมฺมานุภาวสิทฺธอธิปจฺจมเหสกฺขตาหิ สพฺพมิคคณสฺส ราชาฯ สุวณฺณคุหโต วาติอาทิ ‘‘สีหสฺส วิหาโร กิริยา เอวํ โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ

สมํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ สพฺพภาเคหิ สมเมว ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อากฑฺฒิตฺวาติ ปุรโต อากฑฺฒิตฺวาฯ อภิหริตฺวาติ อภิมุขํ หริตฺวาฯ สงฺฆาตนฺติ วินาสํฯ วีสติยฏฺฐิกํ ฐานํ อุสภํฯ

สมสีโหติ สมชาติโก สมปฺปภาโว จ สีโหฯ สมาโนสฺมีติ เทสนามตฺตํ, สมปฺปภาวตาย เอว น ภายติฯ สกฺกายทิฏฺฐิพลวตายาติ ‘‘เก อญฺเญ อมฺเหหิ อุตฺตริตรา, อถ โข มยเมว มหาพลา’’ติ เอวํ พลาติมานนิมิตฺตาย อหํการเหตุภูตาย สกฺกายทิฏฺฐิยา พลวภาเวนฯ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปหีนตฺตาติ นิรหํการตฺตา อตฺตสิเนหสฺส สุฏฺฐุ สมุคฺฆาตตฺตา น ภายติฯ

ตถา ตถาติ สีหสทิสตาทินา เตน เตน ปกาเรน อตฺตานํ กเถสีติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สีโหติ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

กตมหาภินีหารสฺส โลกนาถสฺส โพธิยา นิยตภาวปฺปตฺติยา เอกนฺตภาวี พุทฺธภาโวติ กตฺวา ‘‘ตีสุ ปาสาเทสุ นิวาสกาโล , มคธรญฺโญ ปฏิญฺญาทานกาโล, ปายาสสฺส ปริภุตฺตกาโล’’ติอาทินา อภิสมฺโพธิโต ปุริมาวตฺถาปิ สีหสทิสา กตฺวา ทสฺสิตาฯ ภาวินิ ภูตูปจาโรปิ หิ โลกโวหาโรฯ วิชฺชาภาวสามญฺญโต ทฺวิวิชฺชํ อิตรวิชฺชมฺปิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสมฺมสนโต ตํ ปุเรตรสิทฺธํ วิย กตฺวา อาห ‘‘ติสฺโส วิชฺชา โสเธตฺวา’’ติฯ อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตญาณสฺส วเสน ‘‘ยมกญาณมนฺถเนนา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ วิหรนฺตสฺสาติ อชปาลนิคฺโรธมูเล วิหรนฺตสฺสฯ เอกาทสเม ทิวเสติ สตฺตสตฺตาหโต ปรํ เอกาทสเม ทิวเสฯ อจลปลฺลงฺเกติ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ นิสินฺนปลฺลงฺเกฯ ตมฺปิ หิ เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ นิสชฺชาติ กตฺวา วชิราสนํ วิย อจลปลฺลงฺกํ วุจฺจติฯ อิมสฺมิญฺจ ปน ปเทติ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺเต จ อิมสฺมิํ สทฺธมฺมโกฏฺฐาเสฯ ธมฺมโฆโส…เป.… ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปฏิจฺฉาเทสิ ‘‘สพฺพตฺถ ฐิตา สุณนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาเนนฯ โสฬสหากาเรหีติ ทุกฺขปริญฺญา, สมุทยปฺปหานํ, นิโรธสจฺฉิกิริยา, มคฺคภาวนาติ เอเกกสฺมิํ มคฺเค จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา โสฬสหิ อากาเรหิฯ

ปฐเมน นเยน อภิสมฺโพธิโต ปุริมตราวตฺถาปิ อวสฺสํภาวิตาย คเหตฺวา สีหสทิสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภิสมฺพุทฺธาวตฺถาสุ เอว สีหสทิสตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อฏฺฐหิ การเณหีติ ‘‘ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.12; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.78; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170; อุทา. อฏฺฐ. 18; อิติวุ. อฏฺฐ. 38; เถรคา. อฏฺฐ. 1.3; พุ. วํ. อฏฺฐ. 1.2 นิทานกถา; มหานิ. อฏฺฐ. 14; ปฏิ. ม. 1.37) เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ ตถาคตสาธเกหิ การเณหิฯ ยทิปิ ภควา โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนมตฺเตว อภิสมฺพุทฺโธ น ชาโต, ตถาปิ ตาย นิสชฺชาย นิสินฺโนว ปนุชฺช สพฺพํ ปริสฺสยํ อภิสมฺพุทฺโธ ชาโตฯ ตถา หิ ตํ ‘‘อปราชิตปลฺลงฺก’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘ยาว โพธิปลฺลงฺกา วา’’ติ วตฺวา เตน อปริตุสฺสนฺโต ‘‘ยาว อรหตฺตมคฺคญาณา วา’’ติ อาหฯ

อิติ สกฺกาโยติ เอตฺถ อิติสทฺโท นิทสฺสนตฺโถฯ เตน สกฺกาโย สรูปโต ปริมาณโต ปริจฺเฉทโต จ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘อยํ สกฺกาโย’’ติอาทิฯ ‘‘อยํ สกฺกาโย’’ติ อิมินา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา สรูปโต ทสฺสิตาฯ ‘‘เอตฺตโก สกฺกาโย’’ติ อิมินา เต ปริมาณโต ทสฺสิตาฯ ตสฺส จ ปริมาณสฺส เอกนฺติกภาวํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘น อิโต ภิยฺโย สกฺกาโย อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ สภาวโตติ สลกฺขณโตฯ สรสโตติ สกิจฺจโตฯ ปริยนฺตโตติ ปริมาณปริยนฺตโตฯ ปริจฺเฉทโตติ ยตฺตเก ฐาเน ตสฺส ปวตฺติตสฺส ปริจฺฉินฺทนโตฯ ปริวฏุมโตติ ปริโยสานปฺปวตฺติโตฯ สพฺเพปิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทสฺสิตา โหนฺติ ยถาวุตฺเตน วิภาเคนฯ อยํ สกฺกายสฺส สมุทโย นามาติ อยํ อาหาราทิสกฺกายสฺส สมุทโย นามฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิฯ อตฺถงฺคโมติ นิโรโธฯ ‘‘อาหารสมุทยา อาหารนิโรธา’’ติ จ อสาธารณเมว ตํ คเหตฺวา เสเสสุ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ

ปณฺณาสลกฺขณปฏิมณฺฑิตนฺติ ปณฺณาสอุทยวยลกฺขณวิภูสิตํ สมุทยตฺถงฺคมคฺคหณโตฯ ขีณาสวตฺตาติ อนวเสสํ สาวเสสญฺจ อาสวานํ ปริกฺขีณตฺตาฯ อนาคามีนมฺปิ หิ ภยํ จิตฺตุตฺราสญฺจ น โหตีติฯ ญาณสํเวโค ภยตุปฏฺฐานปญฺญาฯ อิตราสํ ปน เทวตานนฺติ อขีณาสวเทเว สนฺธาย วทติฯ โภติ ธมฺมาลปนมตฺตนฺติ สภาวกถนมตฺตํฯ

จกฺกนฺติ สตฺถุ อาณาจกฺกํฯ ตํ ปน ธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ตตฺถ อริยสาวกานํ ปฏิเวธธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อิตเรสํ เทสนาธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ทุวิเธปิ ญาณํ ปธานนฺติ ญาณสีเสน วุตฺตํ ‘‘ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปี’’ติฯ อิทานิ ตํ ญาณํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิเวธญาณํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา ตสฺส ญาณสฺส ปฏิวิทฺธตฺตา ภควา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เวเนยฺยานํ ทสฺเสตุํ สมตฺโถ อโหสิ, ตสฺมา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เตน ญาเณน สทฺธิํเยว สิทฺธานีติ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สฏฺฐิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌี’’ติ อาหฯ ติปริวฏฺฏนฺติ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ จ ‘‘ปริญฺเญยฺย’’นฺติ จ ‘‘ปริญฺญาต’’นฺติ จ เอวํ ติปริวฏฺฏํ, ตํเยว ทฺวาทสาการํฯ ตนฺติ เทสนาญาณํฯ เอส ภควาฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ ปฏินิธิภูตปุคฺคลรหิโตฯ เอกสทิสสฺสาติ นิพฺพิการสฺสฯ

สีหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อคฺคปสาทสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ อคฺเคสุ ปสาทาติ เสฏฺเฐสุ ปสาทาฯ อคฺคา วา ปสาทาติ เสฏฺฐภูตา ปสาทาฯ เสฏฺฐวจโน เหตฺถ อคฺคสทฺโทฯ ปุริมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป อคฺคสทฺเทน พุทฺธาทิรตนตฺตยํ วุจฺจติฯ เตสุ ภควา ตาว อสทิสฏฺเฐน, คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐน, อสมสมฏฺเฐน จ อคฺโคฯ โส หิ มหาภินีหารํ ทสนฺนํ ปารมีนํ ปวิจยญฺจ อาทิํ กตฺวา โพธิสมฺภารคุเณหิ เจว พุทฺธคุเณหิ จ ปโยชเนหิ จ เสสชเนหิ อสทิโสติ อสทิสฏฺเฐนปิ อคฺโคฯ เย จสฺส เต คุณา มหากรุณาทโย, เตหิ เสสสตฺตานํ คุเณหิ วิสิฏฺฐฏฺเฐนปิ สพฺพสตฺตุตฺตมตาย อคฺโคฯ เย ปน ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพสตฺเตหิ อสมา, เตหิ สทฺธิํ อยเมว รูปกายคุเณหิ เจว ธมฺมกายคุเณหิ จ สโมติ อสมสมฏฺเฐนปิ อคฺโคฯ ตถา ทุลฺลภปาตุภาวโต อจฺฉริยมนุสฺสภาวโต พหุชนหิตสุขาวหโต อทุติยอสหายาทิภาวโต จ ภควา โลเก อคฺโคติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘เอกปุคฺคลสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาโว ทุลฺลโภ โลกสฺมิํฯ กตมสฺส เอกปุคฺคลสฺส? ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺมุทฺธสฺสฯ เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโสฯ เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชน…เป.… สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อทุติโย อสหาโย อปฺปฏิโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโล อสโม อสมสโม ทฺวิปทานํ อคฺโคฯ กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. 1.171-173)ฯ

ธมฺมสงฺฆา อญฺญธมฺมสงฺเฆหิ อสทิสฏฺเฐน วิสิฏฺฐคุณตาย ทุลฺลภปาตุภาวาทินา จ อคฺคาฯ ตถา หิ เตสํ สฺวากฺขาตตาทิสุปฺปฏิปนฺนตาทิคุณวิเสเสหิ อญฺเญ ธมฺมสงฺฆสทิสา อปฺปตรํ นิหีนา วา นตฺถิ, กุโต เสฏฺฐาฯ สยเมว เตหิ วิสิฏฺฐคุณตาย เสฏฺฐาฯ ตถา ทุลฺลภุปฺปาทอจฺฉริยภาวพหุชนหิตสุขาวหอทุติยาสหายาทิสภาวา จ เตฯ