ปจฺฉิมญฺจ ชนตํ อนุกมฺปมาโนติ กถํ อรญฺญวาเสน ปจฺฉิมา ชนตา อนุกมฺปิตา โหติ? สทฺธาปพฺพชิตา หิ กุลปุตฺตา ภควโต อรญฺญวาสํ ทิสฺวา ‘‘ภควาปิ นาม อรญฺญเสนาสนานิ น มุญฺจติ, ยสฺส เนวตฺถิ ปริญฺญาตพฺพํ น ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ, กิมงฺคํ ปน มย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ วสิตพฺพเมว มญฺญิสฺสนฺติ, เอวํ ขิปฺปเมว ทุกฺขสฺสนฺตกรา ภวิสฺสนฺติฯ เอวํ ปจฺฉิมา ชนตา อนุกมฺปิตา โหติฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปจฺฉิเม มม สาวเก อนุกมฺปนฺโต’’ติฯ

[32] เอกาทสเม วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิยา, วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยาฯ ปทํ ปจฺฉินฺทตีติ มคฺคจิตฺตสฺส ปติฏฺฐํ อุปจฺฉินฺทติ, มคฺคจิตฺตํ ปติฏฺฐาเปตุํ น เทตีติ อตฺโถฯ อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ สมุจฺเฉทวเสน สมูลํ อุทฺธริตฺวาฯ อฏฺฐสุ ฐาเนสูติ พุทฺธาทีสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุฯ ราคสฺส ขยวิราเคนาติ ราคสฺส ขยสงฺขาเตน วิราเคน, ราคสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนนาติ วุตฺตํ โหติฯ

พาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สมจิตฺตวคฺควณฺณนา

[33] จตุตฺถสฺส ปฐเม ภวนฺติ เอตฺถ ปติฏฺฐหนฺตีติ ภูมิ, อสปฺปุริสานํ ภูมิ อสปฺปุริสภูมิฯ สปฺปุริสภูมิยมฺปิ เอเสว นโยฯ กตํ น ชานาตีติ อกตญฺญู, อสมตฺถสมาโสยํ คมกตฺตา ‘‘อสูริยปสฺสา’’ติอาทีสุ วิยฯ เตนาห ‘‘กตํ น ชานาตี’’ติฯ อกตเวทีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปากฏํ กตฺวา น ชานาตีติ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ มยฺหํ อิมินา กต’’นฺติ สงฺฆมชฺฌคณมชฺฌาทีสุ ปากฏํ กตฺวา น ชานาติ, น ปกาเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปญฺญาตนฺติ โถมนาวเสน อุปคนฺตฺวา ญาตํฯ เตนาห ‘‘วณฺณิต’’นฺติอาทิฯ

[34] ทุติเย วสฺสสตปริมาณมายุ อสฺสาติ วสฺสสตายุโก, วสฺสสตายุกตญฺจ วสฺสสตายุกกาเล ชาตสฺเสว โหติ, นาญฺญสฺสาติ อาห ‘‘วสฺสสตายุกกาเล ชาโต’’ติฯ วสฺสสตํ ชีวติ สีเลนาติ วสฺสสตชีวีฯ วสฺสสตนฺติ จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ เตนาห ‘‘สกลํ วสฺสสตํ ชีวนฺโต’’ติฯ มาตาปิตูนํ มาตาว พหูปการตราติ ตสฺสาเยว ปธานภาเวน ปฏิกาตพฺพตฺตา ทกฺขิณํ อํสกูฏํ วทนฺติฯ