ปาเณหิ อุเปตนฺติ อิมินา ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ปุน ชีวิเตนปิ ตํ วตฺถุตฺตยํ ปฏิปูเชนฺโต สรณคมนํ รกฺขามีติ อุปฺปนฺนํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘อหญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ปาเณหิ อุเปตนฺติ หิ ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ อุเปตํฯ อุเปนฺโต จ น วาจามตฺเตน น เอกวารํ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน, อถ โข ปาณานํ ปริจฺจชนวเสนปิ ยาวชีวํ อุเปตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[17-19] สตฺตเม ชาณุสฺโสณีติ เนตํ ตสฺส มาตาปิตูหิ กตํ นามํ, อปิจ โข ฐานนฺตรปฺปฏิลาภลทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาณุสฺโสณีติ ฐานนฺตรํ กิรา’’ติอาทิฯ เอกํ ฐานนฺตรนฺติ เอกํ ปุโรหิตฏฺฐานํฯ อุณฺหีสอาทิกกุธภณฺเฑหิ สทฺธิํ ลทฺธํ ตถา จสฺส รญฺญา ทินฺนนฺติ วทนฺติฯ เตนาห ‘‘รญฺโญ สนฺติเก จ ลทฺธชาณุสฺโสณิสกฺการตฺตา’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อฏฺฐมนวเมสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

[20-21] ทสเม ทุนฺนิกฺขิตฺตนฺติ ทุฏฺฐุ นิกฺขิตฺตํ ปทปจฺจาภฏฺฐํ กตฺวา มนสิ ฐปิตํฯ ปชฺชติ ญายติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, อตฺถํ พฺยญฺชยติ ปกาเสตีติ พฺยญฺชนํ, ปทเมวฯ เตเนวาห ‘‘อุปฺปฏิปาฏิยา…เป.… พฺยญฺชนนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ปทสมุทายพฺยติเรเกน วิสุํ ปาฬิ นาม นตฺถีติ อาห ‘‘อุภยเมตํ ปาฬิยาว นาม’’นฺติฯ ปกฏฺฐานญฺหิ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬิเยว ปาฬีติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ เอกาทสมญฺจ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อธิกรณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. พาลวคฺควณฺณนา

[22-24] ตติยสฺส ปฐมทุติยตติยานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

[25] จตุตฺเถ เนตพฺโพติ อญฺญโต อาหริตฺวา โพเธตพฺโพ, ญาเปตพฺโพติ อตฺโถฯ

[27] ฉฏฺเฐ โน เจปิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กโรนฺตีติ ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺโต สเจปิ อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา กโรนฺติฯ

ปฏิจฺฉนฺนเมวาติ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพภาวโต ปฏิจฺฉาทนารหตฺตา ปฏิจฺฉนฺนเมวาติ วุจฺจติฯ อวีจิอาทโย ปเทสวิเสสา ตตฺถูปปนฺนา สตฺตา จ นิรยคฺคหเณน คหิตาติ อาห ‘‘นิรโยติ สโหกาสกา ขนฺธา’’ติฯ ติรจฺฉานโยนิ นาม วิสุํ ปเทสวิเสโส นตฺถีติ อาห ‘‘ติรจฺฉานโยนิยํ ขนฺธาว ลพฺภนฺตี’’ติฯ

[31] ทสเม อตฺโถ ผลํ ตทธีนวุตฺติตาย วโส เอตสฺสาติ อตฺถวโส, เหตูติ อาห ‘‘อตฺถวเสติ การณานี’’ติฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญลกฺขณปฺปตฺตานิ วนปตฺถานิฯ วนปตฺถ-สทฺโท หิ สณฺฑภูเต รุกฺขสมูเหปิ วตฺตตีติ อรญฺญคฺคหณํฯ วนียติ วิเวกกาเมหิ ภชียติ, วนุเต วา เต อตฺตสมฺปตฺติยา วสนตฺถาย ยาจนฺโต วิย โหตีติ วนํ, ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถ วิเวกกามา ยถาธิปฺเปตวิเสสาธิคเมนาติ ปตฺถํ, วเนสุ ปตฺถํ คหนฏฺฐาเน เสนาสนํ วนปตฺถํฯ กิญฺจาปีติ อนุชานนสมฺภาวนตฺเถ นิปาโตฯ กิํ อนุชานาติ? นิปฺปริยายโต อรญฺญภาวํ คามโต พหิ อรญฺญนฺติฯ เตนาห ‘‘นิปฺปริยาเยนา’’ติอาทิฯ กิํ สมฺภาเวติ? อารญฺญกงฺคนิปฺผาทกตฺตํฯ ยญฺหิ อารญฺญกงฺคนิปฺผาทกํ, ตํ วิเสสโต อรญฺญนฺติ วตฺตพฺพนฺติฯ เตนาห ‘‘ยํ ตํ ปญฺจธนุสติก’’นฺติอาทิฯ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวา, ตโต พหิ ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ พหิ อินฺทขีลาติ วา ยตฺถ ทฺเว ตีณิ อินฺทขีลานิ, ตตฺถ พหิทฺธา อินฺทขีลโต ปฏฺฐายฯ ยตฺถ ตํ นตฺถิ, ตทรหฏฺฐานโต ปฏฺฐายาติ วทนฺติฯ คามนฺตนฺติ คามสมีปํฯ อนุปจารฏฺฐานนฺติ นิจฺจกิจฺจวเสน น อุปจริตพฺพฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ น กสียติ น วปียตี’’ติฯ

อตฺตโน จ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ เอเตน สตฺถา อตฺตโน วิเวกาภิรติํ ปกาเสติฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺโม นาม อยํ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, สุขวิหาโร นาม จตุนฺนํ อิริยาปถวิหารานํ ผาสุตาฯ เอกกสฺส หิ อรญฺเญ อนฺตมโส อุจฺจารวสฺสาวกิจฺจํ อุปาทาย สพฺเพ อิริยาปถา ผาสุกา โหนฺติ, ตสฺมา ทิฏฺฐธมฺเม สุขวิหารํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปจฺฉิมญฺจ ชนตํ อนุกมฺปมาโนติ กถํ อรญฺญวาเสน ปจฺฉิมา ชนตา อนุกมฺปิตา โหติ? สทฺธาปพฺพชิตา หิ กุลปุตฺตา ภควโต อรญฺญวาสํ ทิสฺวา ‘‘ภควาปิ นาม อรญฺญเสนาสนานิ น มุญฺจติ, ยสฺส เนวตฺถิ ปริญฺญาตพฺพํ น ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ, กิมงฺคํ ปน มย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ วสิตพฺพเมว มญฺญิสฺสนฺติ, เอวํ ขิปฺปเมว ทุกฺขสฺสนฺตกรา ภวิสฺสนฺติฯ เอวํ ปจฺฉิมา ชนตา อนุกมฺปิตา โหติฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปจฺฉิเม มม สาวเก อนุกมฺปนฺโต’’ติฯ

[32] เอกาทสเม วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิยา, วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยาฯ ปทํ ปจฺฉินฺทตีติ มคฺคจิตฺตสฺส ปติฏฺฐํ อุปจฺฉินฺทติ, มคฺคจิตฺตํ ปติฏฺฐาเปตุํ น เทตีติ อตฺโถฯ อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ สมุจฺเฉทวเสน สมูลํ อุทฺธริตฺวาฯ อฏฺฐสุ ฐาเนสูติ พุทฺธาทีสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุฯ ราคสฺส ขยวิราเคนาติ ราคสฺส ขยสงฺขาเตน วิราเคน, ราคสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนนาติ วุตฺตํ โหติฯ

พาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สมจิตฺตวคฺควณฺณนา

[33] จตุตฺถสฺส ปฐเม ภวนฺติ เอตฺถ ปติฏฺฐหนฺตีติ ภูมิ, อสปฺปุริสานํ ภูมิ อสปฺปุริสภูมิฯ สปฺปุริสภูมิยมฺปิ เอเสว นโยฯ กตํ น ชานาตีติ อกตญฺญู, อสมตฺถสมาโสยํ คมกตฺตา ‘‘อสูริยปสฺสา’’ติอาทีสุ วิยฯ เตนาห ‘‘กตํ น ชานาตี’’ติฯ อกตเวทีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปากฏํ กตฺวา น ชานาตีติ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ มยฺหํ อิมินา กต’’นฺติ สงฺฆมชฺฌคณมชฺฌาทีสุ ปากฏํ กตฺวา น ชานาติ, น ปกาเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปญฺญาตนฺติ โถมนาวเสน อุปคนฺตฺวา ญาตํฯ เตนาห ‘‘วณฺณิต’’นฺติอาทิฯ

[34] ทุติเย วสฺสสตปริมาณมายุ อสฺสาติ วสฺสสตายุโก, วสฺสสตายุกตญฺจ วสฺสสตายุกกาเล ชาตสฺเสว โหติ, นาญฺญสฺสาติ อาห ‘‘วสฺสสตายุกกาเล ชาโต’’ติฯ วสฺสสตํ ชีวติ สีเลนาติ วสฺสสตชีวีฯ วสฺสสตนฺติ จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ เตนาห ‘‘สกลํ วสฺสสตํ ชีวนฺโต’’ติฯ มาตาปิตูนํ มาตาว พหูปการตราติ ตสฺสาเยว ปธานภาเวน ปฏิกาตพฺพตฺตา ทกฺขิณํ อํสกูฏํ วทนฺติฯ