5. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[128] ปญฺจเม อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา, วิคตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตํฯ อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโรฯ ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สุนฺทเร ทิสฺสตี’’ติฯ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก กตโม? เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเทฯ อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยาฯ ยสสาติ อิมินา เอทิเสน ปริวาเรน ปริจฺเฉเทนฯ ชลนฺติ วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน อภิรูเปนฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภายฯ สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ทส ทิสา ปภาเสนฺโต, จนฺโท วิย สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ คาถาย อตฺโถฯ อภิรูเปติ อุฬารรูเป สมฺปนฺนรูเปฯ อพฺภนุโมทเนติ สมฺปหํสเน ฯ อิธ ปนาติ ‘‘อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา’’ติ เอตสฺมิํ ปเทฯ เตนาติ สุนฺทรปริยายตฺตาฯ ขเย วา อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, เตน ‘‘อภิกฺกนฺตาย ปริกฺขีณาย รตฺติยา’’ติ วุตฺตํ โหติฯ

รูปายตนาทีสูติ อาทิสทฺเทน อกฺขราทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณจฺฉวีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ฉวิย’’นฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 556)ฯ สญฺญูฬฺหาติ สมฺพนฺธิตา, คนฺถิตาติ อตฺโถฯ วณฺณาติ คุณวณฺณาติ อาห ‘‘ถุติย’’นฺติ, โถมนายนฺติ อตฺโถฯ กุลวคฺเคติ ขตฺติยาทิกุลโกฏฺฐาเสฯ ตตฺถ ‘‘อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน’’ติอาทินา วณฺณิตพฺพฏฺเฐน วณฺโณ, ฉวิฯ วณฺณนฏฺเฐน อภิตฺถวฏฺเฐน วณฺโณ, ถุติฯ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต ฐเปตพฺพโต วณฺโณ, ขตฺติยาทิกุลวคฺโคฯ วณฺณียติ ญาปียติ เอเตนาติ วณฺโณ, ญาปกการณํฯ วณฺณนโต ถูลรสฺสาทิภาเวน อุปฏฺฐานโต วณฺโณ, สณฺฐานํฯ มหนฺตํ ขุทฺทกํ มชฺฌิมนฺติ วณฺเณตพฺพโต ปมิตพฺพโต วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺณียติ จกฺขุนา ปสฺสียตีติ วณฺโณ, รูปายตนนฺติ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ วณฺณสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ โสติ วณฺณสทฺโทฯ ฉวิยา ทฏฺฐพฺโพ รูปายตเน คยฺหมานสฺสปิ ฉวิมุเขเนว คเหตพฺพโตฯ ฉวิคตา ปน วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเรฯ

เกวลปริปุณฺณนฺติ เอกเทสมฺปิ อเสเสตฺวา นิรวเสสโตว ปริปุณฺณนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อนวเสสตา อตฺโถ’’ติฯ เกวลกปฺปาติ กปฺป-สทฺโท นิปาโต ปทปูรณมตฺตํ, ‘‘เกวลํ’’อิจฺเจว อตฺโถฯ เกวลสทฺโท จ พหุลวาจีติ อาห ‘‘เยภุยฺยตา อตฺโถ’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อีสกํ อสมตฺตํ เกวลํ เกวลกปฺป’’นฺติ วทนฺติฯ อนวเสสตฺโถ เอตฺถ เกวลสทฺโท สิยา, อนตฺถนฺตเรน ปน กปฺปสทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตํ ‘‘เกวลา เอว เกวลกปฺปา’’ติฯ ตถา วา กปฺปนียตฺตา ปญฺญเปตพฺพตฺตา เกวลกปฺปาฯ อพฺยามิสฺสตา วิชาติเยน อสงฺกโร สุทฺธตาฯ อนติเรกตา ตํปรมตา วิเสสาภาโวฯ

เกวลกปฺปนฺติ เกวลํ ทฬฺหํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เกวลํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตา, ตํ เอตสฺส อธิคตํ อตฺถีติ เกวลี, สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโวฯ

กปฺป-สทฺโท ปนายํ สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จาติ อธิปฺปาเยน โอกปฺปนิยปเท ลพฺภมานํ โอกปฺปสทฺทมตฺตํ นิทสฺเสติ, อญฺญถา กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร โอกปฺปนิยปทํ อนิทสฺสนเมว สิยาฯ สมณกปฺเปหีติ วินยสิทฺเธหิ สมณโวหาเรหิฯ นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํฯ ปญฺญตฺตีติ นามํฯ นามญฺเหตํ ตสฺส อายสฺมโต, ยทิทํ กปฺโปติฯ กปฺปิตเกสมสฺสูติ กตฺตริยา เฉทิตเกสมสฺสุฯ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ มชฺฌนฺหิกเวลาย วีติกฺกนฺตาย ทฺวงฺคุลตาวิกปฺโปฯ เลโสติ อปเทโสฯ อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺส โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพสฺเสว ผรตีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺปสทฺโท คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสํ สมนฺตโต’’ติฯ

อาภาย ผริตฺวาติ วตฺถมาลาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวาฯ เทวตานญฺหิ สรีโรภาสํ ทฺวาทสโยชนมตฺตํ ฐานํฯ ตโต ภิยฺโยปิ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ตถา วตฺถาภรณาทิสมุฏฺฐิตา ปภาฯ

หตฺถกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กฏุวิยสุตฺตวณฺณนา

[129] ฉฏฺเฐ คาวีนํ กยวิกฺกยวเสน โยโค เอตฺถาติ โคโยโค, กยวิกฺกยํ กโรนฺโต คาวีหิ ยุชฺชนฺติ เอตฺถาติ วา โคโยโค, คาวีนํ วิกฺกยฏฺฐานํฯ ตตฺถ ชาโต ปิลกฺขรุกฺโข โคโยคปิลกฺโข, ตสฺมิํฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ เตนาห ‘‘คาวีนํ วิกฺกยฏฺฐาเน อุฏฺฐิตปิลกฺขสฺส สนฺติเก’’ติฯ ริตฺโต อสฺสาโท เอตสฺสาติ ริตฺตสฺสาโทฯ เตนาห ‘‘ฌานสุขาภาเวน ริตฺตสฺสาท’’นฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

กฏุวิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ