เมนู

(9) 4. สมณวคฺโค

1-5. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[82-86] จตุตฺถสฺส ปฐเม สมฺมา อาทานํ คหณํ สมาทานนฺติ อาห ‘‘สมาทานํ วุจฺจติ คหณ’’นฺติฯ อธิกํ วิสิฏฺฐํ สีลนฺติ อธิสีลํฯ โลกิยสีลสฺส อธิสีลภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจ สพฺพมฺปิ โลกิยสีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สิกฺขิตพฺพโตติ อาเสวิตพฺพโตฯ ปญฺจปิ ทสปิ วา สีลานิ สีลํ นาม, ปาติโมกฺขสํวโร อธิสีลํ นาม อนวเสสกายิกเจตสิกสํวรภาวโต มคฺคสีลสฺส ปทฏฺฐานภาวโต จฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตํ, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ อธิจิตฺตํ มคฺคสมาธิสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ กมฺมสฺสกตญาณํ ปญฺญา, วิปสฺสนา อธิปญฺญา มคฺคปญฺญาย อธิฏฺฐานภาวโตฯ อปิจ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตน สมาทินฺนํ ปญฺจสีลํ ทสสีลมฺปิ อธิสีลเมว นิพฺพานาธิคมสฺส ปจฺจยภาวโตฯ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตน สมาปนฺนา อฏฺฐ สมาปตฺติโยปิ อธิจิตฺตเมวฯ

‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;

อนุโภติ ทฺวยเมตํ, อนุพนฺธญฺหิ การณ’’นฺติฯ –

เอวํ อตีเต อนาคเต จ วฏฺฏมูลกทุกฺขสลฺลกฺขณวเสน สํเวควตฺถุตาย วิมุตฺติอากงฺขาย ปจฺจยภูตา กมฺมสฺสกตปญฺญาปิ อธิปญฺญาติ วทนฺติฯ ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปฐมสิกฺขาสุตฺตวณฺณนา

[87] ฉฏฺเฐ สมตฺตการีติ อนูเนน ปริปูเรน อากาเรน สมนฺนาคโตฯ สิกฺขาปทานํ ขุทฺทานุขุทฺทกตฺตํ อเปกฺขาสิทฺธนฺติ อาห ‘‘ตตฺราปิ สงฺฆาทิเสสํ ขุทฺทก’’นฺติอาทิฯ องฺคุตฺตรมหานิกายวฬญฺชนกอาจริยาติ องฺคุตฺตรนิกายํ ปริหรนฺตา อาจริยา, องฺคุตฺตรภาณกาติ วุตฺตํ โหติฯ โลกวชฺชํ นาปชฺชติ โลกวชฺชสิกฺขาปทานํ วีติกฺกมสาธกสฺส กิเลสคหนสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตาฯ ปณฺณตฺติวชฺชเมว อาปชฺชติ ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ วา อชานโตปิ อาปตฺติสมฺภวโตฯ จิตฺเตน อาปชฺชนฺโต รูปิยปฺปฏิคฺคหณํ อาปชฺชตีติ อุปนิกฺขิตฺตสาทิเยน อาปชฺชติฯ

พฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ อาทิพฺรหฺมจริยานิ, ตานิ เอว อาทิพฺรหฺมจริยกานิ ยถา ‘‘วินโย เอว เวนยิโก’’ติ อาห ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺสา’’ติอาทิฯ

จตฺตาริ มหาสีลสิกฺขาปทานีติ จตฺตาริ ปาราชิกานิ สนฺธาย วทติฯ ปฏิปกฺขธมฺมานํ อนวเสสโต สวนโต ปคฺฆรณโต โสโต, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘โสตสงฺขาเตน มคฺเคนา’’ติฯ วินิปาเตติ วิรูปํ สทุกฺขํ สอุปายาสํ นิปาเตตีติ วินิปาโต, อปายทุกฺเข ขิปนโกฯ ธมฺโมติ สภาโวฯ นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม, น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา? เย ธมฺมา อปายคมนียา, เตสํ ปหีนตฺตาฯ เตนาห ‘‘อวินิปาตธมฺโมติ จตูสุ อปาเยสุ อปตนสภาโว’’ติฯ ตตฺถ อปตนสภาโวติ อนุปฺปชฺชนสภาโวฯ โสตาปตฺติมคฺคนิยาเมน นิยโตติ อุปริมคฺคาธิคมสฺส อวสฺสํภาวีภาวโต นิยโตฯ เตเนวาห ‘‘สมฺโพธิปรายโณ’’ติฯ เหฏฺฐิมนฺตโต สตฺตมภวโต อุปริ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโตฯ สมฺพุชฺฌตีติ สมฺโพธิ, อริยมคฺโคฯ โส ปน ปฐมมคฺคสฺส อธิคตตฺตา อวสิฏฺโฐ จ อธิคนฺตพฺพภาเวน อิจฺฉิตพฺโพติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ ปรา คติ อสฺสาติ สมฺโพธิปรายโณฯ เตนาห ‘‘อุปริมคฺคตฺตยสมฺโพธิปรายโณ’’ติฯ

ตนุภาวาติ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปตฺติยา จ ตนุภาเวนฯ ตนุตฺตญฺหิ ทฺวีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จฯ สกทาคามิสฺส หิ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ วิรฬาการา หุตฺวา วิรฬวาปิเต เขตฺเต องฺกุรา วิยฯ อุปฺปชฺชมานาปิ จ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺเสว มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, มนฺทมนฺทา อุปฺปชฺชนฺติ ตนุกาการา หุตฺวา อพฺภปฏลมิว มกฺขิกาปตฺตมิว จฯ ตตฺถ เกจิ เถรา ภณนฺติ ‘‘สกทาคามิสฺส กิเลสา กิญฺจาปิ จิเรน อุปฺปชฺชนฺติ, พหลาว อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถา หิสฺส ปุตฺตา จ ธีตโร จ ทิสฺสนฺตี’’ติฯ เอตํ ปน อปฺปมาณํฯ ปุตฺตธีตโร หิ องฺคปจฺจงฺคปรามสนมตฺเตนปิ โหนฺตีติฯ ทฺวีหิเยว การเณหิสฺส กิเลสานํ ตนุตฺตํ เวทิตพฺพํ อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จาติฯ

เหฏฺฐาภาคิยานนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐาติ มหคฺคตภูมิโต เหฏฺฐา, กามภูมิยนฺติ อตฺโถฯ เตสํ ปจฺจยภาเวน เหฏฺฐาภาคสฺส หิตาติ เหฏฺฐาภาคิยา, เตสํ เหฏฺฐาภาคิยานํ, เหฏฺฐาภาคสฺส กามภวสฺส ปจฺจยภาเวน คหิตานนฺติ อตฺโถฯ

สํโยเชนฺติ พนฺธนฺติ ขนฺธคติภวาทีหิ ขนฺธคติภวาทโย, กมฺมํ วา ผเลนาติ สํโยชนานีติ อาห ‘‘สํโยชนานนฺติ พนฺธนาน’’นฺติฯ อสมุจฺฉินฺนราคาทิกสฺส หิ เอตรหิ ขนฺธาทีนํ อายติํ ขนฺธาทีหิ สมฺพนฺโธ, สมุจฺฉินฺนราคาทิกสฺส ปน ตํ นตฺถิ, กตานมฺปิ กมฺมานํ อสมตฺถภาวาปตฺติโต ราคาทีนํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สํโยชนฏฺโฐ สิทฺโธฯ ปริกฺขเยนาติ สมุจฺเฉเทนฯ

โอปปาติโกติ อุปปาติกโยนิโก อุปปตเน สาธุการีฯ เสสโยนิปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ เตน คพฺภวาสทุกฺขาภาวมาหฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ อิมินา เสสทุกฺขาภาวํฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายิตา จสฺส กามโลเก ขนฺธพีชสฺส อปุนาคมนวเสเนวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนาวตฺติธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ อุปริเยวาติ พฺรหฺมโลเกเยวฯ อนาวตฺติธมฺโมติ ตโต พฺรหฺมโลกา ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิวเสน น อาวตฺตนธมฺโมฯ เตนาห ‘‘โยนิคติวเสน อนาคมนธมฺโม’’ติฯ

ปเทสํ ปเทสการี อาราเธตีติ สีลกฺขนฺธาทีนํ ปาริปูริยา เอกเทสภูตํ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยํ ปเทโส, ตํ กโรนฺโต ปเทสํ เอกเทสภูตํ เหฏฺฐิมํ ผลตฺตยเมว อาราเธติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปเทสการี ปุคฺคโล นาม โสตาปนฺโน’’ติอาทิฯ ปริปูรํ ปริปูรการีติ สีลกฺขนฺธาทีหิ สทฺธินฺทฺริยาทีหิ จ ปริโต ปูรเณน ปริปูรสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ กโรนฺโต นิพฺพตฺเตนฺโต ปริปูรํ อรหตฺตผลํ อาราเธติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปริปูรการี นาม อรหา’’ติอาทิฯ

ปฐมสิกฺขาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. ทุติยสิกฺขาสุตฺตาทิวณฺณนา

[88-91] สตฺตเม กุลา กุลํ คมนโกติ กุลโต กุลํ คจฺฉนฺโตฯ ทฺเว วา ตโย วา ภเวติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเวฯ มิสฺสกภววเสน เหตํ วุตฺตํฯ เทสนามตฺตเมว เจตํ ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา’’ติฯ ยาว ฉฏฺฐภวา สํสรนฺโตปิ โกลํโกโลว โหติฯ เตเนวาห ‘‘อยญฺหิ ทฺเว วา ภเว…เป.… เอวเมตฺถ วิกปฺโป ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ อุฬารกุลวจโน วา เอตฺถ กุลสทฺโท, กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต ปฏฺฐาย หิ นีจกุเล อุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุ เอว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ เกวโล หิ กุลสทฺโท มหากุลเมว วทติ ‘‘กุลปุตฺโต’’ติอาทีสุ วิยฯ เอกพีชีติ เอตฺถ ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ, ขนฺธพีชนฺติ จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ วุจฺจติฯ ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํ ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ ภวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นามฯ เตนาห ‘‘เอกสฺเสว ภวสฺส พีชํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกพีชี’’ติฯ ‘‘มานุสกํ ภว’’นฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตเมว, ‘‘เทวภวํ นิพฺพตฺเตตี’’ติปิ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ

อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโตฯ ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺฐภวํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ ยตฺถ กตฺถจีติ อวิหาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิฯ สปฺปโยเคนาติ วิปสฺสนาญาณาภิสงฺขารสงฺขาเตน ปโยเคน สห, มหตา วิปสฺสนาปโยเคนาติ อตฺโถฯ อุปหจฺจาติ เอตสฺส อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เตน เวมชฺฌาติกฺกโม กาลกิริยาปคมนญฺจ สงฺคหิตํ โหติ, ตสฺมา อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ปรินิพฺพายนฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม โหตีติ อาห ‘‘โย ปน กปฺปสหสฺสายุเกสุ อวิเหสู’’ติอาทิฯ โส ติวิโธ โหตีติ ญาณสฺส ติกฺขมชฺฌมุทุภาเวน ติวิโธ โหติฯ เตนาห ‘‘กปฺปสหสฺสายุเกสู’’ติอาทิฯ

สทฺธาธุเรน อภินิวิสิตฺวาติ ‘‘สเจ สทฺธาย สกฺกา นิพฺพตฺเตตุํ, นิพฺพตฺเตสฺสามิ โลกุตฺตรมคฺค’’นฺติ เอวํ สทฺธาธุรวเสน อภินิวิสิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาฯ ปญฺญาธุเรน อภินิวิฏฺโฐติ ‘‘สเจ ปญฺญาย สกฺกา, นิพฺพตฺเตสฺสามิ โลกุตฺตรมคฺค’’นฺติ เอวํ ปญฺญาธุรํ กตฺวา อภินิวิฏฺโฐฯ ยถาวุตฺตเมว อฏฺฐวิธตฺตํ โกลํโกลสตฺตกฺขตฺตุปรเมสุ อติทิสนฺโต ‘‘ตถา โกลํโกลา สตฺตกฺขตฺตุปรมา จา’’ติ อาหฯ วุตฺตนเยเนว อฏฺฐ โกลํโกลา, อฏฺฐ สตฺตกฺขตฺตุปรมาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ อฏฺฐมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมฯ ภควตา คหิตนามวเสเนว เจตานิ อริยาย ชาติยา ชาตานํ เตสํ นามานิ ชาตานิ กุมารานํ มาตาปิตูหิ คหิตนามานิ วิยฯ