เมนู

10. อุโปสถสุตฺตวณฺณนา

[71] ทสเม ตทหูติ เอตฺถ ตสฺมิํ อหนีติ อตฺโถติ อาห ‘‘ตสฺมิํ อหุ อุโปสเถ’’ติฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุโปสถทิวโสฯ อุปวสนฺตีติ จ สีเลน วา อนสเนน วา ขีรสายนาทิวิธินา วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ อุโปสถทิวเส หิ สาสนิกา สีเลน, พาหิรกา สพฺพโส อาหารสฺส อภุญฺชเนน ขีรสายนมธุสายนาทิวิธินา วา อุเปตา หุตฺวา วิหรนฺติฯ โส ปเนส อุโปสถทิวโส อฏฺฐมิจาตุทฺทสิปนฺนรสิเภเทน ติวิโธ, ตสฺมา เสสทฺวยนิวารณตฺถํ ‘‘ปนฺนรสิกอุโปสถทิวเส’’ติ วุตฺตํฯ ววสฺสคฺคตฺเถติ วจสายตฺเถฯ ทิวสทฺโท ทิวาสทฺโท วิย ทิวสปริยาโย, ตสฺส วิเสสนภาเวน วุจฺจมาโน ทิวาสทฺโท สวิเสเสน ทีเปตีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทิวา , มชฺฌนฺหิเก กาเลติ อตฺโถ’’ติฯ ปฏิจฺฉาเปตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉนํ กาเรตฺวาฯ วิปากผเลนาติ สทิสผเลนฯ น มหปฺผโล โหติ มโนทุจฺจริตทุสฺสีลฺเยน อุปกฺกิลิฏฺฐภาวโตฯ วิปากานิสํเสนาติ อุทฺรยผเลนฯ วิปาโกภาเสนาติ ปฏิปกฺขวิคมชนิเตน สภาวสงฺขาเตน วิปาโกภาเสนฯ น มหาโอภาโส อปริสุทฺธภาวโตฯ วิปากวิปฺผารสฺสาติ วิปากเวปุลฺลสฺสฯ

นาหํ กฺวจนีติอาทิวจนสฺส มิจฺฉาภินิเวสวเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘อิทํ ตสฺส มุสาวาทสฺมิํ วทามี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, จตุโกฏิกสุญฺญตาทสฺสนวเสน ปวตฺตํ ปน อริยทสฺสนเมวาติ น ตตฺถ มุสาวาโทฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘นาหํ กฺวจนิ, กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมิํ, น จ มม กฺวจนิ, กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนตตฺถี’’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.70)ฯ

เอตฺถ หิ จตุโกฏิกสุญฺญตา กถิตาฯ กถํ? อริโย (วิสุทฺธิ. 2.760; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.70) หิ นาหํ กฺวจนีติ กฺวจิ อตฺตานํ น ปสฺสติ, กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ อตฺตโน อตฺตานํ กสฺสจิ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ น ปสฺสติ, ภาติฏฺฐาเน ภาตรํ, สหายฏฺฐาเน สหายํ, ปริกฺขารฏฺฐาเน ปริกฺขารํ มญฺญิตฺวา อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม-สทฺทํ ตาว ฐเปตฺวา กฺวจนิ ปรสฺส จ อตฺตานํ กฺวจิ น ปสฺสตีติ อยมตฺโถฯ อิทานิ มม-สทฺทํ อาหริตฺวา ‘‘มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนตตฺถี’’ติ โส ปรสฺส อตฺตานํ ‘‘มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนภาเวน อตฺถี’’ติ น ปสฺสติ, อตฺตโน ภาติกฏฺฐาเน ภาตรํ, สหายฏฺฐาเน สหายํ, ปริกฺขารฏฺฐาเน ปริกฺขารนฺติ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปรสฺส อตฺตานํ อิมินา กิญฺจนภาเวน อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ เอวมยํ ยสฺมา เนว กตฺถจิ อตฺตานํ ปสฺสติ, น ตํ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติฯ น กตฺถจิ ปรสฺส อตฺตานํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ อตฺตโน กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, ตสฺมา อยํ สุญฺญตา จตุโกฏิกาติ เวทิตพฺพาฯ

ยสฺมา ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิกานํ ยาถาวทสฺสนสฺส อสมฺภวโต ยถาวุตฺตจตุโกฏิกสุญฺญตาทสฺสนํ น สมฺภวติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติอาทิวจนํ (ที. นิ. 1.171) วิย มิจฺฉาคาหวเสน ‘‘นาหํ กฺวจนี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ยุตฺโต เจตฺถ มุสาวาทสมฺภโวฯ กตฺถจีติ ฐาเน, กาเล วาฯ อถ ‘‘นิปฺผโล’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ ‘‘น มหปฺผโล’’ติ สทฺเทน หิ มหปฺผลาภาโวว โชติโต, น ปน สพฺพถา ผลาภาโวติ อาห ‘‘พฺยญฺชนเมว หิ เอตฺถ สาวเสส’’นฺติอาทิฯ เสสปเทสุปีติ ‘‘น มหานิสํโส’’ติอาทีสุปิฯ

อฏฺฐหิ การเณหีติ –

‘‘อถ โข, ภนฺเต, สกฺโก เทวานมินฺโท เทวานํ ตาวติํสานํ ภควโต อฏฺฐ ยถาภุจฺเจ วณฺเณ ปยิรุทาหาสิ – ‘ตํ กิํ มญฺญนฺติ, โภนฺโต เทวา ตาวติํสา, ยาวญฺจ โส ภควา พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ, เอวํ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺนํ พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ อิมินาปงฺเคน สมนฺนาคตํ สตฺถารํ เนว อตีตํเส สมนุปสฺสามิ, น ปเนตรหิ อญฺญตฺร เตน ภควตา’’ติ –

อาทินา มหาโควินฺทสุตฺเต (ที. นิ. 2.296) วิตฺถาริเตหิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺนาทีหิ พุทฺธานุภาวทีปเกหิ อฏฺฐหิ การเณหิฯ อถ ‘‘นวหิ การเณหี’’ติ อวตฺวา ‘‘อฏฺฐหิ การเณหี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ หิ…เป.… สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรา พุทฺธคุณา สงฺคหิตา’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติ อิมินา วจเนน อวิเสสโต สพฺเพปิ โลกิยโลกุตฺตรา พุทฺธคุณา ทีปิตา, ตสฺมา เตน ทีปิตคุเณ สนฺธาย ‘‘อฏฺฐหิ การเณหี’’ติ วุตฺตนฺติฯ อรหนฺติอาทีหิ ปาฏิเยกฺกคุณาว นิทฺทิฏฺฐาติ อรหนฺติอาทีหิ เอเกเกหิ ปเทหิ เอเกเก คุณาว นิทฺทิฏฺฐาติ อตฺโถฯ

สหตนฺติกนฺติ ปาฬิธมฺมสหิตํฯ ปุริมนเยเนว โยชนา กาตพฺพาติ ‘‘กิลิฏฺฐสฺมิญฺหิ กาเย ปสาธนํ ปสาเธตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬมานา น โสภนฺตี’’ติอาทินา นเยน โยชนา กาตพฺพาติ อตฺโถฯ

สงฺฆสฺส อนุสฺสรณํ นาม ตสฺส คุณานุสฺสรณเมวาติ อาห ‘‘อฏฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานํ คุเณ อนุสฺสรตี’’ติฯ ทฺเว ตโย วาเร คาหาปิตํ อุสุมนฺติ ทฺเว ตโย วาเร อุทฺธนํ อาโรเปตฺวา เสทนวเสน คาหาปิตํ อุสุมํฯ ปุริมนเยเนว โยชนา กาตพฺพาติ ‘‘กิลิฏฺฐสฺมิญฺหิ วตฺเถ ปสาธนํ ปสาเธตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬมานา น โสภนฺตี’’ติอาทินา นเยน โยชนา กาตพฺพาฯ

ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย…เป.… วิรตาวาติ เอเตน ปหานเหตุกา อิธาธิปฺเปตา วิรตีติ ทสฺเสติฯ กมฺมกฺขยกรญาเณน หิ ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยสฺส ปหีนตฺตา อรหนฺโต อจฺจนฺตเมว ตโต ปฏิวิรตาติ วุจฺจติ สมุจฺเฉทวเสน ปหานวิรตีนํ อธิปฺเปตตฺตาฯ กิญฺจาปิ ปหานวิรมณานํ ปุริมปจฺฉิมกาลตา นตฺถิ, มคฺคธมฺมานํ ปน สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ สมฺมาวาจาทีนญฺจ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว อเปกฺขิเต สหชาตานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คหณํ ปุริมปจฺฉิมภาเวเนว โหตีติ, คหณปฺปวตฺติอาการวเสน ปจฺจยภูเตสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ ปหายกธมฺเมสุ ปหานกิริยาย ปุริมกาลโวหาโร, ปจฺจยุปฺปนฺนาสุ จ วิรตีสุ วิรมณกิริยาย อปรกาลโวหาโร จ โหตีติ ปหานํ วา สมุจฺเฉทวเสน, วิรติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน โยเชตพฺพาฯ

อถ วา ปาโณ อติปาตียติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต, ปาณฆาตเหตุภูโต ธมฺมสมูโหฯ โก ปน โส? อหิริกาโนตฺตปฺปโทสโมหวิหิํสาทโย กิเลสาฯ เต หิ อรหนฺโต อริยมคฺเคน ปหาย สมุคฺฆาเตตฺวา ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยโต อจฺจนฺตเมว ปฏิวิรตาติ วุจฺจนฺติ, กิเลเสสุ ปหีเนสุ กิเลสนิมิตฺตสฺส กมฺมสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ อทินฺนาทานํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วิรตาวาติ อวธารเณน ตสฺสา วิรติยา กาลาทิวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติฯ ยถา หิ อญฺเญ สมาทินฺนวิรติกาปิ อนวฏฺฐิตจิตฺตตาย ลาภชีวิตาทิเหตุ สมาทานํ ภินฺทนฺติ, น เอวํ อรหนฺโต, อรหนฺโต ปน สพฺพโส ปหีนปาณาติปาตตฺตา อจฺจนฺตวิรตา เอวาติฯ

ทณฺฑนสงฺขาตสฺส ปรวิเหฐนสฺส จ ปริวชฺชนภาวทีปนตฺถํ ทณฺฑสตฺถานํ นิกฺเขปวจนนฺติ อาห ‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทิฯ

ลชฺชีติ เอตฺถ วุตฺตลชฺชาย โอตฺตปฺปมฺปิ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ปาปชิคุจฺฉนปาปุตฺตาสรหิตํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ ธมฺมครุตาย วา อรหนฺตานํ ธมฺมสฺส จ อตฺตา ธีนตฺตา อตฺตาธิปติภูตา ลชฺชาว วุตฺตา, น ปน โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํฯ ‘‘ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺนา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทยา-สทฺโท ‘‘อทยาปนฺโน’’ติอาทีสุ กรุณาย ปวตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ทยา-สทฺโท อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน วุตฺโตฯ มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา, เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, เมตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส ภาโว เมตฺตจิตฺตตา, เมตฺตาอิจฺเจว อตฺโถฯ

สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ เอเตน ตสฺสา วิรติยา ปวตฺตวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติฯ ปาณภูเตติ ปาณชาเตฯ อนุกมฺปกาติ กรุณายนกา, ยสฺมา ปน เมตฺตา กรุณาย วิเสสปจฺจโย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตาย เอว ทยาปนฺนตายา’’ติฯ เอวํ เยหิ ธมฺเมหิ ปาณาติปาตา วิรติ สมฺปชฺชติ, เตหิ ลชฺชาเมตฺตากรุณาธมฺเมหิ สมงฺคิภาโว ทสฺสิโตฯ

ปรปริคฺคหิตสฺส อาทานนฺติ ปรสนฺตกสฺส อาทานํฯ เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, กามญฺเจตฺถ ‘‘ลชฺชี ทยาปนฺโน’’ติ น วุตฺตํ, อธิการวเสน ปน อตฺถโต วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ลชฺชาทโย ปาณาติปาตปฺปหานสฺส วิเสสปจฺจยา, เอวํ อทินฺนาทานปฺปหานสฺสปีติ , ตสฺมา สาปิ ปาฬิ อาเนตฺวา วตฺตพฺพาฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ อถ วา สุจิภูเตนาติ เอเตน หิโรตฺตปฺปาทีหิ สมนฺนาคโม, อหิริกาทีนญฺจ ปหานํ วุตฺตเมวาติ ‘‘ลชฺชี’’ติอาทิ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อเสฏฺฐจริยนฺติ อเสฏฺฐานํ หีนานํ, อเสฏฺฐํ วา ลามกํ จริยํ, นิหีนวุตฺติํ เมถุนนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อาจารนฺติ เมถุนวิรติมาหฯ อาราจารี เมถุนาติ เอเตน – ‘‘อิเธกจฺโจ น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธิํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตํ อสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.50) วุตฺตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคาปิ ปฏิวิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘สจฺจโต เถตโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.19) วิย เถต-สทฺโท ถิรปริยาโย, ถิรภาโว จ สจฺจวาทิตาย ฐิตกถตฺตา กถาวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ฐิตกถาติ อตฺโถ’’ติฯ น ฐิตกโถติ ยถา หลิทฺทิราคาทโย อนวฏฺฐิตสภาวตาย น ฐิตา, เอวํ น ฐิตา กถา ยสฺส โส น ฐิตกโถติ หลิทฺทิราคาทโย ยถา กถาย อุปมา โหนฺติ, เอวํ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย ‘‘ปาสาณเลขา วิยา’’ติอาทีสุปิฯ สทฺธา อยติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ สทฺธายา, สทฺธายา เอว สทฺธายิกา ยถา เวนยิกาฯ สทฺธาย วา อยิตพฺพา สทฺธายิกา, สทฺเธยฺยาติ อตฺโถฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ วิสํวาทนโตติ อธิปฺปาโยฯ

เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตํ เอเตสมตฺถีติ เอกภตฺติกา, เอกสฺมิํ ทิวเส เอกวารเมว ภุญฺชนกาฯ ตยิทํ รตฺติโภชเนนปิ สิยาติ อาห ‘‘รตฺตูปรตา’’ติฯ เอวมฺปิ สายนฺหโภชเนนปิ สิยุํ เอกภตฺติกาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรตา วิกาลโภชนา’’ติ วุตฺตํฯ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธานํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อปรณฺโห ‘‘วิกาโล’’ติ วุตฺโตฯ

สงฺเขปโต ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183) ภควโต สาสนํ สจฺฉนฺทราคปฺปวตฺติโต นจฺจาทีนํ ทสฺสนํ น อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติฯ อตฺตนา ปโยชิยมานํ ปเรหิ ปโยชาปียมานญฺจ นจฺจํ นจฺจภาวสามญฺญโต ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจสทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิตสทฺทา จาติ อาห ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติ อาทิ-สทฺเทน คายนคายาปนวาทนวาทาปนานิ สงฺคณฺหาติฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยนฯ อาโลจนสภาวตาย วา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ทสฺสนาอิจฺเจว วุตฺตํฯ อวิสูกภูตสฺส คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วิสูกภูตํ ทสฺสน’’นฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย ‘‘ธมฺมูปสํหิตํ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติฯ

ยํ กิญฺจีติ คนฺถิตํ วา อคนฺถิตํ วา ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํฯ คนฺธชาตนฺติ คนฺธชาติยํฯ ตสฺสาปิ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ วจนโต ธูปิตสฺสปิ อธูปิตสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ วิเลปนาทิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ อุจฺจาติ อุจฺจสทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํฯ เสติ เอตฺถาติ สยนํฯ อุจฺจาสยนํ มหาสยนญฺจ สมณสารุปฺปรหิตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปมาณาติกฺกนฺตํ อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติ, อาสนฺทาทิอาสนญฺเจตฺถ สยเนน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารกิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา ‘‘อุจฺจาสยนาสนมหาสยนาสนา’’ติ, เอตสฺมิํ อตฺเถ เอกเสสนเยน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติฯ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1) อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา วา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘กีวา’’ติ อยํ นิปาโตฯ ‘‘กิตฺตก’’นฺติ อิมสฺส อตฺถํ โพเธตีติ อาห ‘‘กีวมหปฺผโลติ กิตฺตกํ มหปฺผโล’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘กีวมหานิสํโส’’ติอาทีสุฯ รตฺต-สทฺโท รตนปริยาโยติ อาห ‘‘ปหูตรตฺตรตนานนฺติ ปหูเตน รตฺตสงฺขาเตน รตเนน สมนฺนาคตาน’’นฺติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ปหูตสตฺตรตนาน’’นฺติปิ ปาโฐ ทิสฺสติฯ เภริตลสทิสํ กตฺวาติ เภริตลํ วิย สมํ กตฺวาฯ ตโต เอกํ ภาคํ น อคฺฆตีติ ยถาวุตฺตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ ตโต โสฬสภาคโต เอกํ ภาคํ น อคฺฆติฯ ตโต พหุตรํ โหตีติ จกฺกวตฺติรชฺชสิริโต พหุตรํ โหติฯ

จาตุมหาราชีกานนฺติอาทีสุ จาตุมหาราชิกา นาม สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติ, เตสุ พหู ปพฺพตฏฺฐาปิ อากาสฏฺฐาปิ, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา, ขิฑฺฑาปโทสิกา, มโนปโทสิกา, สีตวลาหกา, อุณฺหวลาหกา, จนฺทิมา, เทวปุตฺโต, สูริโย, เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺฐกา เอวฯ เตตฺติํส ชนา ตตฺถ อุปฺปนฺนาติ ตาวติํสาฯ อปิจ ตาวติํสาติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติ วุตฺตํฯ เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา, อตฺถิ อากาสฏฺฐกา, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา, ตถา ยามาทีนํฯ

เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิฯ ตตฺถ ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามาฯ ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ ตุสิตาฯ ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรติฯ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี

ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํฯ ตาวติํสานํ เทวานํ ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ ยามานํ เทวานํ จุทฺทส จ วสฺสโกฏิโย จตฺตาริ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ ตุสิตานํ เทวานํ สตฺตปญฺญาส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ ทฺเว จ วสฺสโกฏิสตานิ ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย จตฺตาริ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ นว จ วสฺสโกฏิสตานิ เอกวีส โกฏิโย จ สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ

มุฏฺฐิหตฺถปาทเกติ ปาทตลโต ยาว อฏนิยา เหฏฺฐิมนฺโต, ตาว มุฏฺฐิรตนปฺปมาณปาทเกฯ ตญฺจ โข มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส หตฺเถน, ยสฺสิทานิ วฑฺฒกีหตฺโถติ สมญฺญาฯ สีลสมาทานโต ปฏฺฐาย อญฺญํ กิญฺจิ อกตฺวา ธมฺมสฺสวเนน วา กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน วา วีตินาเมตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตํ ปน อุปวสนฺเตน…เป.… วิจาเรตพฺพ’’นฺติฯ

วาจํ ภินฺทิตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาตพฺพานีติ ‘‘อิมญฺจ รตฺติํ อิมญฺจ ทิวส’’นฺติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ‘‘อุโปสถงฺควเสน อฏฺฐ สิกฺขาปทานิ สมาทิยามี’’ติ เอกโต กตฺวา ปุน ปจฺเจกํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามิ…เป.… อุจฺจาสยนมหาสยนา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ เอวํ วจีเภทํ กตฺวา ยถาปาฬิ สมาทาตพฺพานิฯ ปาฬิํ อชานนฺเตน ปน อตฺตโน ภาสาย ปจฺเจกํ วา ‘‘พุทฺธปญฺญตฺตํ อุโปสถํ อธิฏฺฐามี’’ติ เอกโต อธิฏฺฐานวเสน วา สมาทาตพฺพานิ, อญฺญํ อลภนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพานิฯ อุปาสกสีลญฺหิ อตฺตนา สมาทิยนฺเตนปิ สมาทินฺนํ ปรสนฺติเก สมาทิยนฺเตนปิ, เอกชฺฌํ สมาทินฺนมฺปิ สมาทินฺนเมว โหติ ปจฺเจกํ สมาทินฺนมฺปิฯ ตํ ปน เอกชฺฌํ สมาทิยโต เอกาเยว วิรติ เอกา เจตนา โหติฯ สา ปน สพฺพวิรติเจตนานํ กิจฺจการีติ เตนปิ สพฺพสิกฺขาปทานิ สมาทินฺนาเนวฯ

ปจฺเจกํ สมาทิยโต ปน นานาวิรติเจตนาโย ยถาสกํ กิจฺจวเสน อุปฺปชฺชนฺติ , สพฺพสมาทาเน ปน วจีเภโท กาตพฺโพเยวฯ ปรูปโรธปฏิสํยุตฺตา ปรวิหิํสาสํยุตฺตาฯ

นนุ จ ‘‘มณิ’’นฺติ วุตฺเต เวฬุริยมฺปิ สงฺคหิตเมว, กิมตฺถํ ปน เวฬุริยนฺติ อาห ‘‘เวฬุริยนฺติ…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘มณิ’’นฺติ วตฺวาว ‘‘เวฬุริย’’นฺติ อิมินา ชาติมณิภาวํ ทสฺเสตีติ โยเชตพฺพํฯ เอกวสฺสิกเวฬุวณฺณนฺติ ชาติโต เอกวสฺสาติกฺกนฺตเวฬุวณฺณํฯ ลทฺธกนฺติ สุนฺทรํฯ จนฺทปฺปภา ตารคณาว สพฺเพติ ยถา จนฺทปฺปภาย กลํ สพฺเพ ตาราคณา นานุภวนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘จนฺทปฺปภาติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺต’’นฺติฯ

อุโปสถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(8) 3. อานนฺทวคฺโค

1. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[72] ตติยสฺส ปฐเม ฉนฺนปริพฺพาชโกติ น นคฺคปริพฺพาชโกฯ พาหิรกสมยํ ลุญฺจิตฺวา หรนฺโตติ พาหิรกานํ สมยํ นิเสเธตฺวา อาปนฺโนฯ

ปญฺญาจกฺขุสฺส วิพนฺธนโต อนฺธํ กโรตีติ อนฺธกรโณติ อาห ‘‘ยสฺส ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิฯ อจกฺขุกรโณติ อสมตฺถสมาโสยํ ‘‘อสูริยปสฺสานิ มุขานี’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘ปญฺญาจกฺขุํ น กโรตีติ อจกฺขุกรโณ’’ติฯ ปญฺญานิโรธิโกติ อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, โลกิยปญฺญํ ปน อฏฺฐสมาปตฺติปญฺจาภิญฺญาวเสน อุปฺปนฺนมฺปิ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ขิปตีติ ปญฺญานิโรธิโกติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อนุปฺปนฺนานุปฺปาทอุปฺปนฺนปริหานินิมิตฺตตาย หิ ปญฺญํ นิโรเธตีติ ปญฺญานิโรธิโกฯ วิหนติ วิพาธตีติ วิฆาโต, ทุกฺขนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขสงฺขาตสฺส วิฆาตสฺสา’’ติฯ กิเลสนิพฺพานนฺติ อิมินา อสงฺขตนิพฺพานเมว วทติฯ อสงฺขตญฺหิ นิพฺพานํ นาม, ตํ ปจฺจกฺขํ กาตุํ น เทตีติ อนิพฺพานสํวตฺตนิโกฯ โลกุตฺตรมิสฺสโก กถิโต ปุพฺพภาคิยสฺสปิ อริยมคฺคสฺส กถิตตฺตาฯ

ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ