3. เวนาคปุรสุตฺตวณฺณนา

[64] ตติเย เอวํนามเก ชนปเทติ ยตฺถ นามคฺคหเณน โกสลสทฺทสฺส รุฬฺหีสทฺทตํ ทสฺเสติฯ ตถา หิ โกสลา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘โกสลา’’ติ วุจฺจติฯ อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย สลิงฺควจนานิ (ปาณินิ 1.2.51) อิจฺฉนฺติฯ อยเมตฺถ รุฬฺหี ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘กุรูสุ วิหรติ, องฺเคสุ วิหรตี’’ติ จฯ ตพฺพิเสสเน ปน ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมว ยถา ‘‘โกสเลสุ ชนปเท’’ติฯ จาริกนฺติ จรณํฯ จรณํ วา จาโร, โส เอว จาริกาฯ ตยิทํ มคฺคคมนํ อิธาธิปฺเปตํ, น จุณฺณิกคมนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโต’’ติฯ ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘จาริกา จ นาเมสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทูเรปีติ ทูเรปิ นาติทูเรปิฯ สหสา คมนนฺติ สีฆคมนํฯ มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อาฬวกาทีนํ อตฺถาย คมนํ สงฺคณฺหาติฯ ภควา หิ มหากสฺสปตฺเถรํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต มุหุตฺเตน ติคาวุตมคฺคมคมาสิฯ อาฬวกสฺสตฺถาย ติํสโยชนํ, ตถา องฺคุลิมาลสฺส, ปุกฺกุสาติสฺส ปน ปญฺจจตฺตาลีสโยชนํ, มหากปฺปินสฺส วีสโยชนสตํ, ธนิยสฺสตฺถาย สตฺต โยชนสตานิ, ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส วนวาสิสฺส ติสฺสสามเณรสฺส ติคาวุตาธิกํ วีสโยชนสตํ อคมาสิฯ อิมํ สนฺธายาติ อิมํ อตุริตจาริกํ สนฺธายฯ

อุปลภิํสูติ เอตฺถ สวนวเสน อุปลภิํสูติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสตทฺวาร…เป.… ชานิํสู’’ติ อาหฯ สพฺพมฺปิ วากฺยํ อวธารณผลตฺตา อนฺโตคธาวธารณนฺติ อาห ‘‘ปทปูรณมตฺเต วา นิปาโต’’ติฯ อวธารณตฺเถนาติ ปน อิมินา อิฏฺฐตฺถโตวธารณตฺถํ โข-สทฺทคฺคหณนฺติ ทสฺเสติฯ อสฺโสสีติ ปทํ โข-สทฺเท คหิเต เตน ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ วิย โหนฺตํ ปูริตํ นาม โหติ, เตน จ ปุริมปจฺฉิมปทานิ สํสิลิฏฺฐานิ นาม โหนฺติ, น ตสฺมิํ อคฺคหิเตติ อาห ‘‘ปทปูรเณน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมวา’’ติฯ มตฺตสทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถฯ เตนสฺส อนตฺถนฺตรทีปนตา ทสฺสิตา โหติ, เอวสทฺเทน ปน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาย เอกนฺติกตาฯ

สมิตปาปตฺตาติ อจฺจนฺตํ อนวเสสโต สวาสนํ สมิตปาปตฺตาฯ เอวญฺหิ พาหิรกวีตราคเสกฺขาเสกฺขปาปสมนโต ภควโต ปาปสมนํ วิเสสิตํ โหติฯ เตนสฺส ยถาภูตคุณาธิคตเมตํ นามํ ยทิทํ สมโณติ ทีเปติฯ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ อิธ อนุสฺสวตฺโถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขลูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต’’ติฯ อาลปนมตฺตนฺติ ปิยาลาปวจนมตฺตํฯ ปิยสมุทาหารา เหเต ‘‘โภ’’ติ วา ‘‘อาวุโส’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วาฯ โคตฺตวเสนาติ เอตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ โคตโมติ หิ ปวตฺตมานํ วจนํ พุทฺธิญฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํฯ

ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, ตถา อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โก ปน โสติ? อญฺญกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ สมโณติ อิมินา ปริกฺขกชเนหิ ภควโต พหุมตภาโว ทสฺสิโต สมิตปาปตากิตฺตนโตฯ โคตโมติ อิมินา โลกิยชเนหิ อุจฺจากุลสมฺภูตตา ทีปิตา เตน อุทิโตทิตวิปุลขตฺติยกุลวิภาวนโตฯ สพฺพขตฺติยานญฺหิ อาทิภูตมหาสมฺมตมหาราชโต ปฏฺฐาย อสมฺภินฺนํ อุฬารตมํ สกฺยราชกุลํฯ

เกนจิ ปาริชุญฺเญนาติ ญาติปาริชุญฺญโภคปาริชุญฺญาทินา เกนจิปิ ปาริชุญฺเญน ปริหานิยา อนภิภูโต อนชฺโฌตฺถโฏฯ ตถา หิ ตสฺส กุลสฺส น กิญฺจิ ปาริชุญฺญํ โลกนาถสฺส อภิชาติยํ, อถ โข วฑฺฒิเยวฯ อภินิกฺขมเน จ ตโตปิ สมิทฺธตมภาโว โลเก ปากโฏ ปญฺญาโตติฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ อิทํ วจนํ ภควโต สทฺธาปพฺพชิตภาวทีปนํ วุตฺตํ มหนฺตํ ญาติปริวฏฺฏํ มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตภาวสิทฺธิโตฯ

อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถติ อิตฺถํ เอวํปกาโร ภูโต ชาโตติ เอวํ กถนตฺเถฯ อุปโยควจนนฺติ ‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก, เตน โยคโต ‘‘ตํ โข ปน ภวนฺต’’นฺติ อิทํ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํฯ เตนาห ‘‘ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ กลฺยาณคุณสมนฺนาคโตติ กลฺยาเณหิ คุเณหิ ยุตฺโต, ตนฺนิสฺสิโต ตพฺพิสยตายาติ อธิปฺปาโยฯ เสฏฺโฐติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กิตฺเตตพฺพโต กิตฺติ, สา เอว สทฺทนียโต สทฺโทติ อาห ‘‘กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยวา’’ติฯ อภิตฺถวนวเสน ปวตฺโต สทฺโท ถุติโฆโสฯ สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุคฺคโตติ อนญฺญสาธารเณ คุเณ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา อุคฺคโตฯ

โส ภควาติ โย โส สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ สเทวเก โลเก ‘‘ภควา’’ติ ปตฺถฏกิตฺติสทฺโท, โส ภควาฯ ‘‘ภควา’’ติ จ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํฯ เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. 84)ฯ ปรโต ปน ภควาติ คุณกิตฺตนํฯ ยถา กมฺมฏฺฐานิเกน ‘‘อรห’’นฺติอาทีสุ นวสุ ฐาเนสุ ปจฺเจกํ อิติ-สทฺทํ โยเชตฺวา พุทฺธคุณา อนุสฺสริยนฺติ, เอวํ พุทฺธคุณสํกิตฺตเนนปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ อรหํ อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… อิติปิ ภควา’’ติ อาหฯ ‘‘อิติเปตํ ภูตํ อิติเปตํ ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.6) วิย อิธ อิติสทฺโท อาสนฺนปจฺจกฺขกรณตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน จ เตสํ คุณานํ พหุภาโว ทีปิโต, ตานิ จ สํกิตฺเตนฺเตน วิญฺญุนา จิตฺตสฺส สมฺมุขีภูตาเนว กตฺวา สํกิตฺเตตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ เอวํ นิรูเปตฺวา กิตฺเตนฺโต โย กิตฺเตติ, ตสฺส ภควติ อติวิย อภิปฺปสาโท โหติฯ

อารกตฺตาติ สุวิทูรตฺตาฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํฯ อรานนฺติ สํสารจกฺกสฺส อรานํฯ หตตฺตาติ วิทฺธํสิตตฺตาฯ ปจฺจยาทีนนฺติ จีวราทิปจฺจยานญฺเจว ปูชาวิเสสานญฺจฯ ตโตติ วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 1.125-127)ฯ ยถา จ วิสุทฺธิมคฺคโต, เอวํ ตํสํวณฺณนาโตปิ เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพฯ

อิมํ โลกนฺติ นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข อนวเสสํ ปริยาทายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสตี’’ติฯ ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺตตฺตาฯ ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสนเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรน คหิตตฺตาฯ สเทวกนฺติ จ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถฯ ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺตินเยนฯ ตตฺถ หิ โส ชาโต ตนฺนิวาสี จฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจตฺถิกสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อปจฺจตฺถิกานํ สมิตพาหิตปาปานญฺจ สมณพฺราหฺมณานํ สมณพฺราหฺมณวจเนน คหิตตฺตาฯ

กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิวิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลกสทฺโทติ วิญฺญายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติฯ

อรูปิโน สตฺตา อตฺตโน อาเนญฺชวิหาเรน วิหรนฺตา ทิพฺพนฺตีติ เทวาติ อิมํ นิพฺพจนํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต’’ติฯ เตนาห ‘‘อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติ (อ. นิ. 3.117)ฯ สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก คหิโต ตสฺส สวิเสสํ มารสฺส วเส วตฺตนโตฯ สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปีพฺรหฺมโลโก คหิโต อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส คหิตตฺตาฯ จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสนฯ อิตรา ปน จตสฺโส ปริสา สมารกาทิคฺคหเณน คหิตา เอวาติฯ อวเสสสตฺตโลโก นาคครุฬาทิเภโทฯ ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ ปกาเรหิฯ ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุฯ เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา เตน เตน ปกาเรนฯ เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา อาหูติ โยชนาฯ

อภิญฺญาติ ยการโลเปนายํ นิทฺเทโส, อภิชานิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อภิญฺญาย อธิเกน ญาเณน ญตฺวา’’ติฯ อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ อนุมานอตฺถาปตฺติอาทิปฺปฏิกฺเขโป เอกปฺปมาณตฺตาฯ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย หิ สพฺพปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโตฯ

อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํฯ เตน วิมิสฺสาปิ กทาจิ ภควโต ธมฺมเทสนา โหตีติ ‘‘หิตฺวาปี’’ติ ปิ-สทฺทคฺคหณํฯ ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมิํ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณํ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทญฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสติฯ อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโตติ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส วเสน อปฺปํ วา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส เนยฺยสฺส วา วเสน พหุํ วา เทเสนฺโตฯ ธมฺมสฺส กลฺยาณตา จ นิยฺยานิกตา จ สพฺพโส อนวชฺชภาเวเนวาติ อาห ‘‘อนวชฺชเมว กตฺวา’’ติฯ

เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ สา ปริยตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เทสนาย ตาว จาตุปฺปทิกคาถายปี’’ติอาทิฯ นิทานนิคมานิปิ สตฺถุ เทสนาย อนุวิธานโต ตทนฺโตคธานิ เอวาติ อาห ‘‘นิทานํ อาทิ, อิทมโวจาติ ปริโยสาน’’นฺติฯ

สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนํ สาสนนฺติ ตํ ปฏิปตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทิฯ กุสลานนฺติ อนวชฺชธมฺมานํ สีลสมถวิปสฺสนานํ สีลทิฏฺฐีนญฺจ อาทิภาโว ตํมูลิกตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํฯ อริยมคฺคสฺส อนฺตทฺวยวิคเมน มชฺฌิมาปฏิปทาภาโว วิย สมฺมาปฏิปตฺติยา อารพฺภ นิพฺพตฺตีนํ เวมชฺฌตาปิ มชฺฌภาโวติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว…เป.… มชฺฌิมํ นามา’’ติฯ ผลํ ปริโยสานํ นาม สอุปาทิเสสตาวเสนฯ นิพฺพานํ ปริโยสานํ นาม อนุปาทิเสสตาวเสนฯ อิทานิ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ สาสนสฺส ปริโยสานตํ อาคเมน ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมาติห ตฺว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติอาทิวจนโต ธมฺมเทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิธ…เป.… อธิปฺเปต’’นฺติฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ กถาวธิสทฺทปฺปพนฺโธ คาถาวเสน สุตฺตวเสน จ ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโม, โส อิธ เทสนาติ วุตฺโต, ตสฺส ปน อตฺโถ วิเสสโต สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ตตฺถ สีลํ ทสฺเสตฺวาติ สีลคฺคหเณน สสมฺภารํ สีลํ คหิตํ, ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภาโร มคฺโคติ ตทุภยวเสน อนวเสสโต ปริยตฺติอตฺถํ ปริยาทาย ติฏฺฐติฯ เตนาติ สีลาทิทสฺสเนนฯ อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว อธิปฺเปโตฯ กถิกสณฺฐิตีติ กถิกสฺส สณฺฐานํ กถนวเสน สมวฏฺฐานํฯ

น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนายฯ เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วาติ สิถิลาทิเภเทสุ พฺยญฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเนว ทฺวิปฺปกาเรเนว วา พฺยญฺชเนน ยุตฺตา ทมิฬภาสา วิยฯ วิวฏกรณตาย โอฏฺเฐ อผุสาเปตฺวา อุจฺจาเรตพฺพโต สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา กิราตภาสา วิยฯ

สพฺพสฺเสว วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพวิสฺสฏฺฐพฺยญฺชนา วา ยวนภาสา วิยฯ สพฺพสฺเสว สานุสารตาย สพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนา วา ปารสิกาทิมิลกฺขภาสา วิยฯ สพฺพาเปสา พฺยญฺชเนกเทสวเสเนว ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยญฺชนาติ กตฺวา ‘‘อพฺยญฺชนา’’ติ วุตฺตาฯ

ฐานกรณานิ สิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ อกฺขรํ ปญฺจสุ วคฺเคสุ ปฐมตติยนฺติ เอวมาทิ สิถิลํฯ ตานิ อสิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ อกฺขรํ วคฺเคสุ ทุติยจตุตฺถนฺติ เอวมาทิ ธนิตํฯ ทฺวิมตฺตกาลํ ทีฆํฯ เอกมตฺตกาลํ รสฺสํฯ ตเทว ลหุกํ ลหุกเมวฯ สํโยคปรํ ทีฆญฺจ ครุกํฯ ฐานกรณานิ นิคฺคเหตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ นิคฺคหิตํฯ ปเรน สมฺพนฺธํ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ สมฺพนฺธํฯ ตถา น สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํฯ ฐานกรณานิ วิสฺสฏฺฐานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ วิมุตฺตํฯ ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโทติ เอวํ สิถิลาทิวเสน พฺยญฺชนพุทฺธิยา อกฺขรุปฺปาทกจิตฺตสฺส ทสปฺปกาเรน ปเภโทฯ สพฺพานิ หิ อกฺขรานิ จิตฺตสมุฏฺฐานานิ ยถาธิปฺเปตตฺถพฺยญฺชนโต พฺยญฺชนานิ จฯ

อมกฺเขตฺวาติ อมิเลจฺเฉตฺวา, อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ภควา ยมตฺถํ ญาเปตุํ เอกคาถํ เอกวากฺยมฺปิ เทเสติ, ตมตฺถํ ตาย เทสนาย ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาย เอว เทเสตีติ อาห ‘‘ปริปุณฺณพฺยญฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติฯ อิธ เกวลสทฺโท อนวเสสวาจโก, น อโวมิสฺสตาทิวาจโกติ อาห ‘‘สกลาธิวจน’’นฺติฯ ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณํฯ ตํ ปน กิญฺจิ อูนํ วา อธิกํ วา น โหตีติ ‘‘อนูนาธิกวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทตฺถํ เทสิตํ, ตสฺส สาธกตฺตา อนูนตา เวทิตพฺพา, ตพฺพิธุรสฺส ปน อสาธกตฺตา อนธิกตาฯ สกลนฺติ สพฺพภาควนฺตํฯ ปริปุณฺณเมวาติ สพฺพโส ปริปุณฺณเมวฯ เตนาห ‘‘เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติฯ อปริสุทฺธา เทสนา นาม โหติ ตณฺหาสํกิเลสตฺตาฯ โลกามิสํ จีวราทโย ปจฺจยา, ตตฺถ อคธิตจิตฺตตาย โลกามิสนิรเปกฺโขฯ หิตผรเณนาติ หิตูปสํหรเณนฯ เมตฺตาภาวนาย มุทุหทโยติ เมตฺตาภาวนาย กรุณาย วา มุทุหทโยฯ อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตนาติ สกลสํกิเลสโต วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณาการาวฏฺฐิเตน จิตฺเตน, กรุณาธิปฺปาเยนาติ อตฺโถฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ อิธ พฺรหฺมจริยนฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมาฯ พฺรหฺมจริยนฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป.… ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ อาหฯ

สุนฺทรนฺติ ภทฺทกํฯ ภทฺทกตา จ ปสฺสนฺตสฺส หิตสุขาวหภาเวน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘อตฺถาวหํ สุขาวห’’นฺติฯ ตตฺถ อตฺถาวหนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถสํหิตหิตาวหํฯ สุขาวหนฺติ ยถาวุตฺตติวิธสุขาวหํฯ ตถานุรูปานนฺติ ตาทิสานํฯ ยาทิเสหิ ปน คุเณหิ ภควา สมนฺนาคโต, เตหิ จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพถาปิ อจฺจนฺตปฺปสาทนีโย เตสํ ยถาภูตสภาวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถารูโป’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถาภูต…เป.… อรหตนฺติ อิมินา ธมฺมปฺปมาณลูขปฺปมาณานํ สตฺตานํ ภควโต ปสาทาวหตา ทสฺสิตา, อิตเรน อิตเรสํฯ ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอตฺถ โกสิยวตฺถุ กเถตพฺพํฯ อุภโตปกฺขิกาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺมาทิฏฺฐิวเสน อุภยปกฺขิกาฯ เกราฏิกาติ สฐาฯ

อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ ยาวญฺจิทนฺติ นิปาตสมุทาโย อธิมตฺตปฺปมาณปริจฺเฉทํ ทีเปตีติ อาห ‘‘อธิมตฺตปฺปมาณปริจฺเฉทวจนเมต’’นฺติฯ อธิมตฺตวิปฺปสนฺนานีติ อธิกปฺปมาเณน วิปฺปสนฺนานิฯ วิปฺปสนฺนานีติ จ ปกติอาการํ อติกฺกมิตฺวา วิปฺปสนฺนานีติ อตฺโถฯ นนุ จ จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํ มโนวิญฺเญยฺยตฺตา กถํ เตน เตสํ วิปฺปสนฺนตา วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิฯ ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ เตสนฺติ จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํฯ เอวมฺปิ มนินฺทฺริเยน ปติฏฺฐิโตกาสสฺส อทิฏฺฐตฺตา กถํ มนินฺทฺริยสฺส วิปฺปสนฺนตา เตน วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ นยคฺคาหปญฺญา เหสา ตสฺส พฺราหฺมณสฺสฯ มเน วิปฺปสนฺเนเยว โหติ ปสนฺนจิตฺตสมุฏฺฐิตรูปสมฺปทาหิ เอว จกฺขาทีนํ ปติฏฺฐิโตกาสสฺส ปสนฺนตาสมฺภวโตฯ

ชมฺโพนทสุวณฺณํ รตฺตวณฺณเมว โหตีติ อาห ‘‘สุรตฺตวณฺณสฺสา’’ติฯ ชมฺโพนทสุวณฺณสฺส ฆฏิกาติ ชมฺโพนทสุวณฺณปิณฺฑํฯ อิมินา เนกฺขนฺติ เนกฺขปฺปมาณชมฺโพนทสุวณฺเณน กตํ อกตภณฺฑํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ เนกฺขนฺติ วา อติเรกปญฺจสุวณฺเณน กตปิลนฺธนํ กตภณฺฑํ วุตฺตํฯ ตญฺหิ ฆฏฺฏนมชฺชนกฺขมํ โหตีติฯ

สุวณฺณนฺติ จ ปญฺจธรณสฺส สมญฺญา, ตสฺมา ปญฺจวีสติธรณหิรญฺญวิจิตํ อาภรณํ อิธ เนกฺขนฺติ อธิปฺเปตํฯ ชมฺโพนทนฺติ มหาชมฺพุสาขาย ปวตฺตนทิยํ นิพฺพตฺตํฯ ตํ กิร รตนํ รตฺตํฯ สุวณฺณากาเร มหาชมฺพุผลรเส วา ปถวิยํ ปวิฏฺเฐ สุวณฺณงฺกุรา อุฏฺฐหนฺติ, เตน สุวณฺเณน กตปิลนฺธนนฺติปิ อตฺโถฯ สุปริกมฺมกตนฺติ สุฏฺฐุ กตปริกมฺมํฯ สมฺปหฏฺฐนฺติ สมฺมา ปหฏฺฐํ ฆฏฺฏนาทิวเสน สุกตปริกมฺมํฯ เตนาห ‘‘สุวณฺณการ…เป.… สุปริมชฺชิตนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

วาฬรูปานีติ อาหริมานิ วาฬรูปานิฯ ‘‘อกปฺปิยรูปากุโล อกปฺปิยมญฺโจ ปลฺลงฺโกติ สารสมาเสฯ รตนจิตฺรนฺติ ภิตฺติจฺเฉทาทิวเสน รตนจิตฺรํฯ รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกิตูลานํ วเสน ติณฺณํ ตูลานํฯ อุทฺทโลมิยํ เกจีติ สารสมาสาจริยา อุตฺตรวิหาริโน จฯ ตถา เอกนฺตโลมิยํฯ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ โกเสยฺยกสฏมยํฯ อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิฯ ตานิ กิร จมฺมานิ สุขุมตรานิฯ ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี’’ติอาทิฯ

นิกามลาภีติ ยถิจฺฉิตลาภีฯ เตนาห ‘‘อิจฺฉิติจฺฉิตลาภี’’ติฯ วิปุลลาภีติ อุฬารลาภีฯ กสิรนฺติ หิ ปริตฺตํ วุจฺจติ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อกสิรํ อุฬารํฯ เตนาห ‘‘มหนฺตลาภี’’ติอาทิฯ

ลทฺธา จ น กปฺปนฺตีติ สามญฺเญน ปฏิสิทฺธตฺตา สพฺพถา น กปฺปตีติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยา, ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘กิญฺจิ กิญฺจิ กปฺปตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพนรหิตํฯ เอตฺถ จ ‘‘สุทฺธโกเสยฺยํ ปน วฏฺฏตี’’ติ วินเย (มหาว. อฏฺฐ. 254) วุตฺตตฺตา อิธาปิ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.15) ปน ‘‘ฐเปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ น วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ฐเปตฺวา ตูลิก’’นฺติ เอเตน รตนสิพฺพนรหิตาปี ตูลิกา น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ วจนโตติ เอเตน วินเย (จูฬว. 297) วุตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ เอเกน วิธาเนนาติ ยถาวุตฺตเมว วิธานํ สนฺธาย วทติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ภควตา ‘‘ลทฺธา จ น กปฺปนฺตี’’ติ สามญฺเญน ปฏิเสโธ กโตติ อาห ‘‘อกปฺปิยํ ปน อุปาทายา’’ติอาทิฯ

ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท สมนฺตโตติ เอตสฺมิํ อตฺเถ วตฺตติ, ตสฺมา วามูรุํ ทกฺขิณูรุญฺจ สมํ ฐเปตฺวา อุโภ ปาเท อญฺญมญฺญสมฺพนฺเธ กตฺวา นิสชฺชา ปลฺลงฺกนฺติ อาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติฯ อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชาฯ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, เอวํ อุโภ ปาเท อาภุเช สมิญฺชิเต กตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถา สมฺพนฺธตากรณนฺติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทตฺวาฯ เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติฯ อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติฯ ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ, วุทฺธิํ ผาติํ คจฺฉติฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก’’ติอาทิฯ อุชุํ กายํ ฐเปตฺวาติ อุปริมํ กายํ อุชุกํ ฐเปตฺวา, อยเมว วา ปาโฐฯ เหฏฺฐิมกายสฺส หิ อนุชุกฏฺฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติฯ อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยฯ

ปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท อภิสทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ ยถา ‘‘วนนฺตญฺเญว ปวิสามี’’ติอาทินา ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ‘‘นิสีทามี’’ติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโย สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโต, ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโว, ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหูปาโยฯ ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา, ปรมสติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 16.20) วิยฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ ‘‘สุญฺญตวิโมกฺข’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.209-210) วิยฯ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ หิ นิยฺยานฏฺโฐฯ

จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิ ทิพฺพภาวาวหตฺตา ทิพฺพวิหารา นาม โหนฺตีติ ตทาสนฺนปฺปวตฺตจงฺกโมปิ ตทุปจารโต ทิพฺโพ นาม โหตีติ อาห ‘‘จตฺตาริ หิ รูปชฺฌานานี’’ติอาทิฯ สมาปชฺชิตฺวา จงฺกมนฺตสฺสาติ อิทญฺจ จงฺกมนฺตสฺส อนฺตรนฺตรา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺฐายุฏฺฐาย จงฺกมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา อวุฏฺฐิเตน สกฺกา จงฺกมิตุํฯ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย จงฺกมนฺตสฺสปิ จงฺกโมติ อิทํ ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา อนฺตรนฺตรา สมาปชฺชิตฺวา จงฺกมนฺตสฺส วเสน วุตฺตํฯ

ทฺวีสุ วิหาเรสูติ พฺรหฺมวิหาเร, อริยวิหาเร จฯ เมตฺตาฌานาทโย หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา พฺรหฺมภูตา เสฏฺฐภูตา วิหาราติ พฺรหฺมวิหาราฯ อนญฺญสาธารณตฺตา ปน อริยานํ วิหาราติ อริยวิหารา, จตสฺโสปิ ผลสมาปตฺติโยฯ อิธ ปน อรหตฺตผลสมาปตฺติเยว อาคตาฯ

ปจฺจเวกฺขณาย ผลสมาปตฺติ กถิตา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาสมฺภวโตฯ จงฺกมาทโยติ ผลสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺสปิ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺสปิ จงฺกมฏฺฐานนิสชฺชาทโยฯ อริยจงฺกมาทโย โหนฺติ น ปน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

เวนาคปุรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สรภสุตฺตวณฺณนา

[65] จตุตฺเถ คิชฺฌา เอตฺถ สนฺตีติ คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏฯ คิชฺโฌ วิยาติ วา คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, ปพฺพโตฯ ตสฺมิํ คิชฺฌกูเฏฯ เตนาห ‘‘คิชฺฌา วา’’ติอาทิฯ อจิรปกฺกนฺโตติ เอตฺถ น เทสนฺตรปกฺกมนํ อธิปฺเปตํ, อถ โข สาสนปกฺกมนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา’’ติอาทิมาห, เตเนว หิ ‘‘อิมสฺสา ธมฺมวินยา’’ติ วุตฺตํฯ ลพฺภตีติ ลาโภ, จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ สกฺกจฺจํ กาตพฺโพ ทาตพฺโพติ สกฺกาโรฯ ปจฺจยา เอว หิ ปณีตปณีตา สุนฺทรสุนฺทรา อภิสงฺขริตฺวา กตา สกฺการาติ วุจฺจนฺติฯ สกฺกาโรติ วา สุนฺทรกาโร, ปเรหิ อตฺตโน คารวกิริยา ปุปฺผาทีหิ วา ปูชาฯ ลาโภ จ สกฺกาโร จ ลาภสกฺการา, เต นฏฺฐา ปหีนา เอเตสนฺติ นฏฺฐลาภสกฺการาฯ

มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชีติ ตทา กิร ภควโต มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ ยถา ตํ จตฺตาโร อสงฺเขยฺเย ปูริตทานปารมิสญฺจยสฺสฯ สพฺพทิสาสุ หิ ยมกมหาเมโฆ วุฏฺฐหิตฺวา มโหโฆ วิย สพฺพปารมิโย ‘‘เอกสฺมิํ อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามา’’ติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ