เมนู

ลปิตํ ลปตีติ ลปิตลาปโนฯ อตฺตปจฺจกฺขโต ญตฺวาติ อิมินา เตสํ วิชฺชานํ ปฏิลทฺธภาวํ ทีเปติฯ

ติกณฺณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา

[60] นวเม เทยฺยธมฺมสฺเสตํ นามนฺติ ยาคํ กโรนฺเตน ทาตพฺพเทยฺยธมฺมํ สนฺธาย วทติ ตทญฺญสฺส ปาฬิยํ เทยฺยธมฺมคฺคหเณเนว คหิตตฺตาฯ มตกภตฺตนฺติ มตเก อุทฺทิสฺส ทาตพฺพภตฺตํ, ปิตุปิณฺฑนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วรปุริสานนฺติ วิสิฏฺฐปุริสานํ, อุตฺตมปุริสานนฺติ อตฺโถฯ สพฺพเมตํ ทานนฺติ ยถาวุตฺตเภทํ ยญฺญสทฺธาทิทานํฯ

ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[61] ทสเม ชิณฺณานํ หตฺถิสาลาทีนํ ปฏิสงฺขรณํ ปุน ปากติกกรณํ ชิณฺณปฏิสงฺขรณํ , ตสฺส การโก ชิณฺณปฏิสงฺขรณการโกฯ พาหิรสมเยติ สตฺถุสาสนโต พาหิเร อญฺญติตฺถิยสมเยฯ สพฺพจตุกฺเกนาติอาทีสุ สพฺเพสุ ทฺวิปทจตุปฺปทาทิเภเทสุ ปาเณสุ เอเกกสฺมิํ จตฺตาโร จตฺตาโร ปาเณ วธิตฺวา ยชิตพฺพํ ยญฺญํ สพฺพจตุกฺกํ นามฯ เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺส วา ตสฺส วาติ นิสฺสกฺเก สามิวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา วา ตสฺมา วา’’ติฯ เอวมสฺสายนฺติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปิ อย’’นฺติฯ

วฑฺเฒนฺโตติ ปฏฺฐเปนฺโตฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอคธํ มูลํ ปติฏฺฐาภูตํ พฺรหฺมจริโยคธํฯ เตนาห ‘‘อรหตฺตมคฺคสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน เจตฺถ อรหตฺตมคฺคสฺเสว คหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุตฺตมํ ปติฏฺฐาภูตํ อารมฺมณูปนิสฺสยภาเวนฯ

อปฺเปหิ เวยฺยาวจฺจกราทีหิ อตฺโถ เอติสฺสาติ อปฺปฏฺฐา ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ พหู’’ติอาทิฯ

ยตฺถาติ ยสฺสํ ปฏิปทายํ ฯ อปฺโป สมารมฺโภ เอตสฺสาติ อปฺปสมารมฺโภฯ ปาสํสาติ ปสํสารหาฯ เอตํ เยว กถาเปสฺสามีติ เอเตเนว พฺราหฺมเณน กถาเปสฺสามิฯ

โสปฺเปนาติ นิทฺทายฯ ปมาเทนาติ ชาคริยาทีสุ อนนุยุญฺชนโต สติวิปฺปวาสลกฺขเณน ปมาเทนฯ ปจฺจนีกปฏิหรณวเสนาติ ปฏิปกฺขาปนยนวเสนฯ ตถา หิ ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปฏิหาริยํฯ เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติฯ ‘‘ปฏี’’ติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐสฺมิํ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 985; จูฬนิ. วตฺถุคาถา 4) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉาหรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํฯ ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ

อาคตนิมิตฺเตนาติ อาคตาการสลฺลกฺขณวเสนฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอโก ราชาติ ทกฺขิณมธุราธิปติ เอโก ปณฺฑุราชาฯ เอวมฺปิ เต มโนติ อิมินา อากาเรน ตว มโน ปวตฺโตติ อตฺโถฯ เตน ปกาเรน ปวตฺโตติ อาห ‘‘โสมนสฺสิโต วา’’ติอาทิฯ สามญฺญโชตนา วิเสเส อวติฏฺฐตีติ อธิปฺปาเยเนวํ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ ตว มโน’’ติ อิทญฺจ มนโส โสมนสฺสิตตาทิมตฺตทสฺสนํ, น ปน เยน โส โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา, ตํทสฺสนํฯ โสมนสฺสคฺคหเณน เจตฺถ ตเทกฏฺฐา ราคาทโย สทฺธาทโย จ ทสฺสิตา โหนฺติ, โทมนสฺสคฺคหเณน โทสาทโยฯ ทุติยนฺติ ‘‘อิตฺถมฺปิ เต มโน’’ติ ปทํฯ

อิติปีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ ‘‘อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90) วิยฯ เตนาห ‘‘อิมญฺจ อิมญฺจ อตฺถํ จินฺตยมาน’’นฺติฯ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ

กเถนฺตานํ สุตฺวาติ กเถนฺตานํ สทฺทํ สุตฺวาฯ ตสฺส วเสนาติ ตสฺส วิตกฺกิตสฺส วเสนฯ อฏฺฏการเกนาติ วินิจฺฉยการเกนฯ

น อริยานนฺติ อริยานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานาตีติ อตฺโถฯ ตญฺหิ เตน อนธิคตตฺตา เจโตปริยญาเณนปิ น สกฺกา วิญฺญาตุํ, อญฺญํ ปน จิตฺตํ ชานาติเยวฯ เหฏฺฐิโม อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาตีติอาทีนิปิ มคฺคผลจิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ โสตาปนฺนาทโยปิ หิ อตฺตนา อธิคตเมว มคฺคผลํ ปเรหิ อุปฺปาทิตํ สมฺมา เจโตปริยญาเณน ชานิตุํ สกฺโกนฺติ, น อตฺตนา อนธิคตํฯ สพฺเพปิ อริยา อตฺตโน ผลํ สมาปชฺชนฺติ อธิคตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ จา’’ติอาทิมาหฯ ยทิ อริยา อตฺตนา อธิคตผลํ สมาปชฺชนฺติ, อุปริมาปิ เหฏฺฐิมํ ผลํ สมาปชฺชนฺติ อธิคตตฺตา โลกิยสมาปตฺติโย วิยาติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยา, ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘อุปริโม เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชตี’’ติฯ

อุปริโมติ สกทาคามิอาทิอริยปุคฺคโลฯ เหฏฺฐิมนฺติ โสตาปตฺติผลาทิํฯ น สมาปชฺชตีติ สติปิ อธิคตตฺเต น สมาปชฺชติฯ กสฺมาติ เจ? การณมาห ‘‘เตสญฺหี’’ติอาทิ, เตสํ สกทาคามิอาทีนํ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา ผลสมาปตฺติ เตสุ เตสุเยว เหฏฺฐิเมสุ อริยปุคฺคเลสุ ปวตฺตติ, น อุปริเมสูติ อตฺโถฯ อิมินา เหฏฺฐิมํ ผลจิตฺตํ อุปริมสฺส น อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติฯ กสฺมาติ เจ? ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาฯ เอเตน อุปริโม อริโย เหฏฺฐิมํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ อตฺตนา อธิคตตฺตา ยถา ตํ โลกิยสมาปตฺตินฺติ เอวํ ปวตฺโต เหตุ พฺยภิจาริโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ โลกิยชฺฌาเนสุ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ นาม อตฺถิ วิเสสาภาวโต, อิธ ปน อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรธเนน ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนสฺส โสตาปนฺนาทีหิ สกทาคามิอาทีนํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ อตฺถิฯ ยโต เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา ผลธมฺมา อุปรูปริมคฺคธมฺเมหิ นิวตฺติตา ปฏิปกฺเขหิ วิย อภิภูตา อปฺปวตฺติธมฺมตํเยว อาปนฺนาฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติฯ

อปิจ กุสลกิริยปฺปวตฺติ นาม อญฺญา, วิปากปฺปวตฺติ จ อญฺญาติ อนนฺตรผลตฺตา จ โลกุตฺตรกุสลานํ เหฏฺฐิมโต อุปริโม ภวนฺตรคโต วิย โหติฯ ตํตํผลวเสเนว หิ อริยานํ โสตาปนฺนาทินามลาโภฯ เต สเจ อญฺญผลสมงฺคิโนปิ โหนฺติ, โสตาปนฺนาทินามมฺปิ เตสํ อววตฺถิตํ สิยาฯ ตสฺส ตสฺส วา อริยสฺส ตํ ตํ ผลํ สทิสนฺติ กตฺวา น อุปริมสฺส เหฏฺฐิมผลสมงฺคิตาย เลโสปิ สมฺภวติ, กุโต ตสฺสา สมาปชฺชนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เหฏฺฐิมา จ โสตาปนฺนาทโย อุปริมํ สกทาคามิผลาทิํ น สมาปชฺชนฺติ อนธิคตตฺตาฯ น หิ อนธิคตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุํ สกฺกา, ตสฺมา สพฺเพปิ อริยา อตฺตโนเยว ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ปวตฺเตนฺตาติ ปวตฺตกา หุตฺวา, ปวตฺตนวเสนาติ อตฺโถฯ เอวนฺติ ยถานุสิฏฺฐาย อนุสาสนิยา วิธิวเสน ปฏิเสธวเสน จ ปวตฺติตาการปรามสนํฯ สา จ สมฺมาวิตกฺกา นาม มิจฺฉาวิตกฺกานญฺจ ปวตฺติอาการทสฺสนวเสน ปวตฺตติฯ ตตฺถ อานิสํสสฺส อาทีนวสฺส จ วิภาวนตฺถํ อนิจฺจสญฺญเมว, น นิจฺจสญฺญนฺติ อตฺโถฯ ปฏิโยคินิวตฺตนตฺถญฺหิ เอว-การคฺคหณํฯ อิธาปิ เอวสทฺทคฺคหณสฺส อตฺโถ ปโยชนญฺจ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ-คหเณปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจกามคุณราคนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ตทญฺญราคสฺส โทสาทีนญฺจ ปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา ตปฺปหานสฺส จ ตทญฺญราคาทิเขปสฺส อุปายภาวโตฯ ตถา วุตฺตํ ทุฏฺฐโลหิตวิโมจนสฺส ปุพฺพทุฏฺฐมํสเขปนูปายตา วิยฯ โลกุตฺตรธมฺมเมวาติ อวธารณํ ปฏิกฺเขปภาวโต สาวชฺชธมฺมนิวตฺตนปรํ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺส อธิคมูปายานิสํสภูตานํ ตทญฺเญสํ อนวชฺชธมฺมานํ นานนฺตริยภาวโตฯ

จินฺตามณิกวิชฺชาสริกฺขกตนฺติ อิมินา ‘‘จินฺตามณี’’ติ เอวํ ลทฺธนามา โลเก เอกา วิชฺชา อตฺถิ, ยาย ปเรสํ จิตฺตํ วิชานนฺตีติ ทีเปติฯ ‘‘ตสฺสา กิร วิชฺชาย สาธโก ปุคฺคโล ตาทิเส เทสกาเล มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา ยสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม, ตสฺส ทิฏฺฐหตฺถาทิวิเสสสญฺชานนมุเขน จิตฺตาจารํ อนุมินนฺโต กเถตี’’ติ เกจิฯ อปเร ‘‘วาจํ นิจฺฉราเปตฺวา ตตฺถ อกฺขรสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ วทนฺติฯ

อิทญฺจ ปน สพฺพนฺติ ‘‘ภวํ โคตโม อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ สพฺพมฺปิฯ

สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(7) 2. มหาวคฺโค

1. ติตฺถายตนสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติยสฺส ปฐเม ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ตพฺพินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตสฺส อภาวโตฯ เอตฺถ หิ สตฺตา ตรนฺติ อุปฺปิลวนฺติ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, ตสฺมา ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุจฺจติฯ ปารคมนสงฺขาตญฺหิ ตรณํ ทิฏฺฐิคติกานํ นตฺถิ, ตตฺเถว อปราปรํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน ปิลวนเมว เตสํ ตรณํ นามฯ อุปฺปาทกาติ ปูรณกสฺสปาทโยฯ ติตฺเถ ชาตา ติตฺถิยา, ยถาวุตฺตํ วา ทิฏฺฐิคตสงฺขาตํ ติตฺถํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา, ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยาฯ มโนรเมติ สาทุผลภริตตาย อภยทิสตาย จ มโนรเมฯ อิเมสุเยว ตีสุ ฐาเนสูติ ยถาวุตฺเตสุ ติตฺถายตเนสุฯ

โย ยถา ชานาติ, ตสฺส ตถา วุจฺจตีติ อิมินา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปุคฺคล-สทฺโท จ ติสฺสนฺนมฺปิ ปกตีนํ สาธารโณ, ตสฺมา ปุริสคฺคหเณน ตโต วิเสสนํ ยถา ‘‘อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา’’ติฯ ปฏิสํวิทิตํ กโรตีติ เกวลํ ชานนวเสน วิทิตํ กโรติฯ อนุภวติ วาติ วิปากลกฺขณปฺปตฺตํ อนุภวติฯ ปุพฺเพกตเหตูติ อนฺโตคธาวธารณํ ปทนฺติ อาห ‘‘ปุพฺเพกตกมฺมปจฺจเยเนวา’’ติฯ อิมินาติ ‘‘สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’’ติ อิมินา วจเนนฯ กมฺมเวทนนฺติ กุสลากุสลกมฺมสหชํ เวทนํฯ กิริยเวทนนฺติ ‘‘เนว กุสลากุสลา น จ กมฺมวิปากา’’ติ เอวํ วุตฺตํ กิริยจิตฺตสหชํ เวทนํฯ น เกวลญฺจ เต กมฺมกิริยเวทนา เอว ปฏิกฺขิปนฺติ, อถ โข สาสเน โลเก จ ปากเฏ วาตาพาธาทิโรเค จ ปฏิกฺขิปนฺติ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปิตฺตสมุฏฺฐานาติ ปิตฺตวิการาธิกสมฺภูตา ฯ อนนฺตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ