5. ปณิหิตอจฺฉวคฺควณฺณนา
[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุปมาว โอปมฺมํ, โส เอว อตฺโถ, ตสฺมิํ โอปมฺมตฺเถ โพเธตพฺเพ นิปาโตฯ เสยฺยถาปีติ ยถาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ตตฺร ภควา กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ วตฺถสุตฺเต วิย, ปาริจฺฉตฺตโกปม (อ. นิ. 7.69) อคฺคิกฺขนฺโธปมาทิ (อ. นิ. 7.72) สุตฺเตสุ วิย จฯ กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ โลณมฺพิลสุตฺเต (อ. นิ. 3.101) วิย, สุวณฺณการสตฺตสูริโยปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. 7.66) วิย จฯ อิมสฺมิํ ปน สาลิสูโกปเม อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหาติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ตํ มชฺฌิมฏฺฐกถาย วตฺถสุตฺตวณฺณนาย (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.70) น สเมติฯ ตตฺถ หิ อิทํ วุตฺตํ –
เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, วตฺถนฺติ อุปมาวจนเมเวตํฯ อุปมํ กโรนฺโต จ ภควา กตฺถจิ ปฐมํเยว อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ ปฐมํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปมํ, กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ, กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํฯ ตถา เหส ‘‘เสยฺยถาปิสฺสุ, ภิกฺขเว, ทฺเว อคารา สทฺวารา, ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส มชฺเฌ ฐิโต ปสฺเสยฺยา’’ติ สกลมฺปิ เทวทูตสุตฺตํ (ม. นิ. 3.261 อาทโย) อุปมํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ, อากาเส’’ติอาทินา ปน นเยน สกลมฺปิ อิทฺธิวิธํ อตฺถํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.314) นเยน สกลมฺปิ จูฬสาโรปมสุตฺตํ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ…เป.… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก’’ติอาทินา นเยน สกลมฺปิ อลคทฺทสุตฺตํ (ม. นิ. 1.238) มหาสาโรปมสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ สุตฺตานิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาหฯ สฺวายํ อิธ ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสตีติฯ
เอตฺถ หิ จูฬสาโรปมาทีสุ (ม. นิ. 1.312) ปฐมํ อุปมํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อุปเมยฺยตฺถํ วตฺวา ปุน อุปมํ วทนฺโต อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสตีติ วุตฺโตฯ อลคทฺทูปมสุตฺตาทีสุ ปน อตฺถํ ปฐมํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อุปมํ วตฺวา ปุน อตฺถํ วทนฺโต อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสตีติ วุตฺโตฯ
เตเนเวตฺถ ลีนตฺถปฺปกาสินิยํ วุตฺตํ – ‘‘อุปเมยฺยตฺถํ ปฐมํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อตฺถํ วตฺวา ปุน อุปมํ วทนฺโต อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสตี’’ติ วุตฺโตฯ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยติฯ อิธ ปน กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติฯ ‘‘วตฺถสุตฺเต วิย ปาริจฺฉตฺตโกปมอคฺคิกฺขนฺโธปมาทิสุตฺเตสุ วิย จา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วตฺถสุตฺเต ตาว ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, วตฺถํ สํกิลิฏฺฐํ มลคฺคหิตํ, ตเมนํ รชโก ยสฺมิํ ยสฺมิํ รงฺคชาเต อุปสํหเรยฺยฯ ยทิ นีลกาย, ยทิ ปีตกาย, ยทิ โลหิตกาย, ยทิ มญฺชิฏฺฐกาย, ทุรตฺตวณฺณเมวสฺส อปริสุทฺธวณฺณเมวสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อปริสุทฺธตฺตา, ภิกฺขเว, วตฺถสฺสฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จิตฺเต สํกิลิฏฺเฐ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.70) ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปเมยฺยตฺโถ วุตฺโต, น ปน ปฐมํ อตฺถํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปุน อตฺโถ วุตฺโตฯ เยน กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติฯ วตฺถสุตฺเต วิยาติ วเทยฺยฯ
ตถา ปาริจฺฉตฺตโกปเมปิ ‘‘ยสฺมิํ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวติํสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวติํสา, ตสฺมิํ สมเย โหนฺติ ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว ทานิ ปนฺนปลาโส ภวิสฺสติ…เป.… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมิํ สมเย อริยสาวโก อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชาย เจเตติฯ ปณฺฑุปลาโส, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมิํ สมเย โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.69) ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺโถ วุตฺโตฯ อคฺคิกฺขนฺโธปเม ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อมุํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตนฺติฯ เอวํ, ภนฺเตติฯ ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ ยํ อมุํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา, ยํ ขตฺติยกญฺญํ วา พฺราหฺมณกญฺญํ วา คหปติกญฺญํ วา มุทุตลุนหตฺถปาทํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.72) ปฐมํ อุปมํเยว ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺโถ วุตฺโต, น ปน ปฐมํ อตฺถํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปุน อตฺโถ วุตฺโต, ตสฺมา ‘‘กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ วตฺถสุตฺเต วิย ปาริจฺฉตฺตโกปมอคฺคิกฺขนฺโธปมาทิสุตฺเตสุ วิย จา’’ติ น วตฺตพฺพํฯ
เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วณฺณยนฺติ ‘‘อตฺถํ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา จ อุปมํ ทสฺเสนฺโต อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ นาม, อุปมํ ปน ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ นาม, ตทุภยสฺสปิ อาคตฏฺฐานํ นิทสฺเสนฺโต ‘วตฺถสุตฺเต วิยา’ติอาทิมาหา’’ติฯ ตมฺปิ ‘‘กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ วตฺถสุตฺเต วิย ปาริจฺฉตฺตโกปมอคฺคิกฺขนฺโธปมาทิสุตฺเตสุ วิย จา’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวญฺจ วุจฺจมาเน ‘‘กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ โลณมฺพิลสุตฺเต วิยา’’ติ วิสุํ น วตฺตพฺพํ ‘‘อคฺคิกฺขนฺโธปมาทิสุตฺเต วิยา’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทเนว สงฺคหิตตฺตาฯ โลณมฺพิลสุตฺเตปิ หิ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา นานจฺจเยหิ สูเปหิ ปจฺจุปฏฺฐิโต อสฺส อมฺพิลคฺเคหิปิ ติตฺตกคฺเคหิปิ กฏุกคฺเคหิปิ มธุรคฺเคหิปิ ขาริเกหิปิ อขาริเกหิปิ โลณิเกหิปิ อโลณิเกหิปิฯ
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตสฺส นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ ‘อิทํ วา เม อชฺช ภตฺตสูเปยฺยํ รุจฺจติ, อิมสฺส วา อภิหรติ, อิมสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อิมสฺส วา วณฺณํ ภาสติฯ อมฺพิลคฺคํ วา เม อชฺช ภตฺตสูเปยฺยํ รุจฺจติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา อภิหรติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา วณฺณํ ภาสติ…เป.… อโลณิกสฺส วา วณฺณํ ภาสตี’ติฯ ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ลาภี เจว โหติ อจฺฉาทนสฺส, ลาภี เวตนสฺส, ลาภี อภิหารานํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป.… เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ, โส ตํ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติฯ
‘‘ส โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ ลาภี เจว โหติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สุขวิหารานํ, ลาภี โหติ สติสมฺปชญฺญสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ สกสฺส จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาตี’’ติ (สํ. นิ. 5.374) –
เอวํ ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺโถ วุตฺโตฯ ‘‘สุวณฺณการสูริโยปมาทิสุตฺเตสุ วิย จา’’ติ อิทญฺจ อุทาหรณมตฺเตน สงฺคหํ คจฺฉติ สุวณฺณการสุตฺตาทีสุ ปฐมํ อุปมาย อทสฺสิตตฺตาฯ เอเตสุ หิ สุวณฺณกาโรปมสุตฺเต (อ. นิ. 3.103) ตาว –
‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิ กาตพฺพานิ, กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ, กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมา สมาธิเยยฺย อาสวานํ ขยายฯ ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ…เป.… ปคฺคหนิมิตฺตํ…เป.… อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ตํ โหติ จิตฺตํ มุทุญฺจ กมฺมนิยญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺย, อุกฺกามุขํ อาลิมฺปิตฺวา สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺย, อุกฺกามุเข ปกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติฯ
สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อภิธเมยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ ทเหยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อุทเกน ปริปฺโผเสยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ นิพฺพาเปยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อชฺฌุเปกฺเขยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ น สมฺมา ปริปากํ คจฺเฉยฺยฯ ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตํ โหติ ชาตรูปํ มุทุญฺจ กมฺมนิยญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา อุเปติ กมฺมายฯ ยสฺสา ยสฺสา จ ปิฬนฺธนวิกติยา อากงฺขติ, ยทิ ปฏฺฏิกาย ยทิ กุณฺฑลาย ยทิ คีเวยฺยเกน ยทิ สุวณฺณมาลาย, ตญฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติฯ
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ภิกฺขุ…เป.… สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายฯ ยสฺส ยสฺส จ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติ (อ. นิ. 3.103) –
เอวํ ปฐมํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตทตนฺตรํ อุปมํ วตฺวา ปุนปิ อตฺโถ เอวํ ปฐมํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ อุปมํ วตฺวา ปุนปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ
สตฺตสูริโยปเม จ –
‘‘อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา, อธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา, อนสฺสาสิกา, ภิกฺขเว, สงฺขารา, ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุํฯ สิเนรุ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชา จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ อายาเมน, จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ วิตฺถาเรน, จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ มหาสมุทฺเท อชฺโฌคาฬฺโห, จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ มหาสมุทฺทา อจฺจุคฺคโตฯ
โหติ โส โข, ภิกฺขเว, สมโย, ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ เทโว น วสฺสติ, เทเว โข ปน, ภิกฺขเว, อวสฺสนฺเต เย เกจิเม พีชคามภูตคามา โอสธิติณวนปฺปตโย, เต อุสฺสุสฺสนฺติ วิสุสฺสนฺติ น ภวนฺติฯ เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา, เอวํ อธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.66) –
ปฐมํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ อุปมํ วตฺวา ปุนปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ อถ วา ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ อรุณุคฺคํฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา’’ติ ยเทตํ สํยุตฺตนิกาเย (สํ. นิ. 5.49) อาคตํ, ตํ อิธ สูริโยปมสุตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ สิยาฯ ตมฺปิ ‘‘กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสตี’’ติ อิมินา น สเมติ ปฐมํ อุปมํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ปุน อุปมาย อวุตฺตตฺตาฯ ปฐมเมว หิ ตตฺถ อุปมา ทสฺสิตา, ‘‘อิมสฺมิํ ปน สาลิสูโกปเม อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติ อาทิมาหา’’ติฯ อิทมฺปิ วจนมสงฺคหิตํ วตฺถสุตฺตสฺส อิมสฺส จ วิเสสาภาวโตฯ อุภยตฺถาปิ หิ ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺโถ วุตฺโต , ตสฺมา เอวเมตฺถ ปาเฐน ภวิตพฺพํ ‘‘ตตฺร ภควา กตฺถจิ ปฐมํเยว อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสติ วตฺถสุตฺเต วิย ปาริจฺฉตฺตโกปม- (อ. นิ. 7.69) อคฺคิกฺขนฺโธปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. 7.72) วิย จ, กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ สุวณฺณการสตฺตสูริโยปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. 7.66) วิย, อิมสฺมิํ ปน สาลิสูโกปเม ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติ อาทิมาหา’’ติฯ อญฺญถา มชฺฌิมฏฺฐกถาย วิรุชฺฌติฯ อิธาปิ จ ปุพฺเพนาปรํ น สเมติฯ มชฺฌิมฏฺฐกถาย วุตฺตนเยเนว วา อิธาปิ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ
กณสทิโส สาลิผลสฺส ตุณฺเฑ อุปฺปชฺชนกวาโล สาลิสูกํ, ตถา ยวสูกํฯ สูกสฺส ตนุกภาวโต เภทวโต เภโท นาติมหา โหตีติ อาห – ‘‘ภินฺทิสฺสติ, ฉวิํ ฉินฺทิสฺสตีติ อตฺโถ’’ติฯ
ยถา มิจฺฉาฐปิตสาลิสูกาทิ อกฺกนฺตมฺปิ หตฺถาทิํ น ภินฺทติ ภินฺทิตุํ อโยคฺคภาเวน ฐิตตฺตา, เอวํ อาจยคามิจิตฺตํ อวิชฺชํ น ภินฺทติ ภินฺทิตุํ อโยคฺคภาเวน อุปฺปนฺนตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มิจฺฉาฐปิเตนา’’ติอาทินาฯ อฏฺฐสุ ฐาเนสูติ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา วุตฺเตสุ ทุกฺขาทีสุ จตูสุ สจฺเจสุ ปุพฺพนฺตาทีสุ จตูสุ จาติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุฯ ฆนพหลนฺติ จิรกาลปริภาวนาย อติวิย พหลํฯ มหาวิสยตาย มหาปฏิปกฺขตาย พหุปริวารตาย พหุทุกฺขตาย จ มหตี อวิชฺชาติ มหาอวิชฺชาฯ ตํ มหาอวิชฺชํฯ มหาสทฺโท หิ พหุภาวตฺโถปิ โหติ ‘‘มหาชโน’’ติอาทีสุ วิยฯ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตภาเวนาติ ตตฺถ ตณฺหาย อภาวเมว วทติฯ
[42] ทุติเย ปาเทเนว อวมทฺทิเต อกฺกนฺตนฺติ วุจฺจมาเน หตฺเถน อวมทฺทิตํ อกฺกนฺตํ วิย อกฺกนฺตนฺติ รุฬฺหี เหสาติ อาห – ‘‘อกฺกนฺตนฺเตว วุตฺต’’นฺติฯ อริยโวหาโรติ อริยเทสวาสีนํ โวหาโรฯ มหนฺตํ อคฺคเหตฺวา อปฺปมตฺตกสฺเสว คหเณ ปโยชนํ ทสฺเสตุํ – ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เตน ‘‘วิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลํ นาม โยนิโส อุปฺปาทิตํ อปฺปก’’นฺติ น จินฺเตตพฺพํ, อนุกฺกเมน ลทฺธปจฺจยํ หุตฺวา วฑฺฒมานํ ขุทฺทกนที วิย ปกฺขนฺทมโหฆา สมุทฺทํ, อนุกฺกเมน นิพฺพานมหาสมุทฺทเมว ปุริสํ ปาเปตีติ ทีเปติฯ ปจฺเจกโพธิํ พุทฺธภูมินฺติ จ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํฯ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ ยถากฺกเมน วุตฺตํฯ
[43] ตติเย โทเสน ปทุฏฺฐจิตฺตนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ, ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จ ทูสเนน วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตสทิเสน โทเสน ปทูสิตจิตฺตํฯ อตฺตโน จิตฺเตนาติ อตฺตโน เจโตปริยญาเณน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน วา สหิเตน จิตฺเตนฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฯ อิฏฺฐากาเรน เอตีติ อโย, สุขํฯ สพฺพโส อเปโต อโย เอตสฺส, เอตสฺมาติ วา อปาโย, กายิกสฺส เจตสิกสฺส จ ทุกฺขสฺส คติ ปวตฺติฏฺฐานนฺติ ทุคฺคติ, การณาวเสน วิวิธํ วิกาเรน จ นิปาติยนฺติ เอตฺถาติ วินิปาโต, อปฺปโกปิ นตฺถิ อโย สุขํ เอตฺถาติ นิรโยติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
[44] จตุตฺเถ สทฺธาปสาเทน ปสนฺนนฺติ สทฺธาสงฺขาเตน ปสาเทน ปสนฺนํ, น อินฺทฺริยานํ อวิปฺปสนฺนตายฯ สุขสฺส คตินฺติ สุขสฺส ปวตฺติฏฺฐานํฯ สุขเมเวตฺถ คจฺฉนฺติ, น ทุกฺขนฺติ วา สุคติฯ มนาปิยรูปาทิตาย สห อคฺเคหีติ สคฺคํ, โลกํฯ
[45] ปญฺจเม ปริฬาหวูปสมกโร รหโท เอตฺถาติ รหโท, อุทกปุณฺโณ รหโท อุทกรหโทฯ อุทกํ ทหติ ธาเรตีติ อุทกทโหฯ อาวิโลติ กลลพหุลตาย อากุโลฯ เตนาห – ‘‘อวิปฺปสนฺโน’’ติฯ ลุฬิโตติ วาเตน อาโลฬิโตฯ เตนาห – ‘‘อปริสณฺฐิโต’’ติฯ วาตาภิฆาเตน วีจิตรงฺคมลสมากุลตาย หิ ปริโต น สณฺฐิโต วา อปริสณฺฐิโตฯ วาตาภิฆาเตน อุทกสฺส จ อปฺปภาเวน กลลีภูโต กทฺทมภาวปฺปตฺโตติ อาห – ‘‘กทฺทมีภูโต’’ติฯ สิปฺปิโย มุตฺตสิปฺปิอาทโยฯ สมฺพุกา สงฺขสลากวิเสสาฯ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปีติ ยถาลาภวจนเมตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตเมว หิ ยถาลาภวจนตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ
ปริโยนทฺเธนาติ ปฏิจฺฉาทิเตนฯ ตยิทํ การเณน อาวิลภาวสฺส ทสฺสนํฯ ทิฏฺฐธมฺเม อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ภโว ทิฏฺฐธมฺมิโก, โส ปน โลกิโยปิ โหติ โลกุตฺตโรปีติ อาห – ‘‘โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก’’ติฯ เปจฺจ สมฺปเรตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกฯ เตนาห – ‘‘โส หิ ปรตฺถ อตฺโถติ ปรตฺโถ’’ติฯ อิติ ทฺวิธาปิ สกสนฺตติปริยาปนฺโน เอว คหิโตติ อิตรมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ – ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ อยนฺติ กุสลกมฺมปถสงฺขาโต ทสวิโธ ธมฺโมฯ สตฺถนฺตรกปฺปาวสาเนติ อิทํ ตสฺส อาสนฺนภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺส กสฺสจิ อนฺตรกปฺปสฺสาวสาเนติ เวทิตพฺพํฯ อริยานํ ยุตฺตนฺติ อริยานํ อริยภาวาย ยุตฺตํ, ตโต เอว อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถํฯ ญาณเมว เญยฺยสฺส ปจฺจกฺขกรณฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ อาห – ‘‘ญาณเมว หี’’ติอาทิฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห – ‘‘ทิพฺพจกฺขู’’ติอาทิฯ
[46] ฉฏฺเฐ อจฺโฉติ ตนุโกฯ ตนุภาวเมว หิ สนฺธาย ‘‘อพหโล’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปสนฺโน นาม อจฺโฉ น พหโล, ตสฺมา ‘‘ปสนฺโนติปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ วิปฺปสนฺโนติ วิเสเสน ปสนฺโน ฯ โส ปน สมฺมา ปสนฺโน นาม โหตีติ อาห – ‘‘สุฏฺฐุ ปสนฺโน’’ติฯ อนาวิโลติ อกลุโสฯ เตนาห – ‘‘ปริสุทฺโธ’’ติอาทิฯ สงฺขนฺติ ขุทฺทกเสวาลํ, ยํ ‘‘ติลพีชก’’นฺติ วุจฺจติฯ เสวาลนฺติ กณฺณิกเสวาลํฯ ปณกนฺติ อุทกมลํฯ จิตฺตสฺส อาวิลภาโว นีวรณเหตุโกติ อาห – ‘‘อนาวิเลนาติ ปญฺจนีวรณวิมุตฺเตนา’’ติฯ
[47] สตฺตเม รุกฺขชาตานีติ เอตฺถ ชาตสทฺเทน ปทวฑฺฒนเมว กตํ ยถา ‘‘โกสชาต’’นฺติ อาห – ‘‘รุกฺขานเมเวตํ อธิวจน’’นฺติฯ โกจิ หิ รุกฺโข วณฺเณน อคฺโค โหติ ยถา ตํ รตฺตจนฺทนาทิฯ โกจิ คนฺเธน ยถา ตํ โคสีตจนฺทนํฯ โกจิ รเสน ขทิราทิฯ โกจิ ถทฺธตาย จมฺปกาทิฯ มคฺคผลาวหตาย วิปสฺสนาวเสน ภาวิตมฺปิ คหิตํฯ ‘‘ตตฺถ ตตฺเถว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาตี’’ติ (อ. นิ. 3.103) วจนโต ‘‘อภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว, อาวุโส’’ติ ผุสฺสมิตฺตตฺเถโร วทติฯ
[48] อฏฺฐเม จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ อุปฺปาทนิโรธา เอวาติ อาห – ‘‘เอวํ ลหุํ อุปฺปชฺชิตฺวา ลหุํ นิรุชฺฌนก’’นฺติฯ อธิมตฺตปมาณตฺเถติ อติกฺกนฺตปมาณตฺเถ, ปมาณาตีตตายนฺติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘อติวิย น สุกรา’’ติฯ จกฺขุวิญฺญาณมฺปิ อธิปฺเปตเมวาติ สพฺพสฺสปิ จิตฺตสฺส สมานขณตฺตา วุตฺตํฯ จิตฺตสฺส อติวิย ลหุปริวตฺติภาวํ เถรวาเทน ทีเปตุํ – ‘‘อิมสฺมิํ ปนตฺเถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จิตฺตสงฺขาราติ สสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วทติฯ วาหสตานํ โข, มหาราช, วีหีนนฺติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ‘‘วาหสตํ โข, มหาราช, วีหีน’’นฺติ ปน ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ มิลินฺทปญฺเหปิ (มิ. ป. 4.1.2) หิ กตฺถจิ อยเมว ปาโฐ ทิสฺสติฯ ‘‘วาหสตาน’’นฺติ วา ปจฺจตฺเต สามิวจนํ พฺยตฺตเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฑฺฒจูฬนฺติ โถเกน อูนํ อุปฑฺฒํฯ กสฺส ปน อุปฑฺฒนฺติ? อธิการโต วาหสฺสาติ วิญฺญายติฯ ‘‘อฑฺฒจุทฺทส’’นฺติ เกจิฯ ‘‘อฑฺฒจตุตฺถ’’นฺติ อปเรฯ สาธิกํ ทิยฑฺฒสตํ วาหาติ ทฬฺหํ กตฺวา วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํฯ จตุนาฬิโก ตุมฺโพฯ ปุจฺฉาย อภาเวนาติ ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมํ กาตุ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตาย ปุจฺฉาย อภาเวน น กตา อุปมาฯ ธมฺมเทสนาปริโยสาเนติ สนฺนิปติตปริสาย ยถารทฺธธมฺมเทสนาย ปริโยสาเนฯ
[49] นวเม ปภสฺสรนฺติ ปริโยทาตํ สภาวปริสุทฺธฏฺเฐนฯ เตนาห – ‘‘ปณฺฑรํ ปริสุทฺธ’’นฺติฯ ปภสฺสรตาทโย นาม วณฺณธาตุยํ ลพฺภนกวิเสสาติ อาห – ‘‘กิํ ปน จิตฺตสฺส วณฺโณ นาม อตฺถี’’ติ? อิตโร อรูปตาย ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปริยายกถา อยํ ตาทิสสฺส จิตฺตสฺส ปริสุทฺธภาวนาทีปนายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นีลาทีน’’นฺติอาทิมาหฯ
ตถา หิ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต’’ติ (ที. นิ. 1.243-244; ม. นิ. 1.384-386, 431-433; ปารา. 12-13) วุตฺตํ ฯ เตเนวาห – ‘‘อิทมฺปิ นิรุปกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธนฺติ ปภสฺสร’’นฺติฯ กิํ ปน ภวงฺคจิตฺตํ นิรุปกฺกิเลสนฺติ? อาม สภาวโต นิรุปกฺกิเลสํ, อาคนฺตุกอุปกฺกิเลสวเสน ปน สิยา อุปกฺกิลิฏฺฐํฯ เตนาห – ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทิฯ ตตฺถ อตฺตโน เตสญฺจ ภิกฺขูนํ ปจฺจกฺขภาวโต ปุพฺเพ ‘‘อิท’’นฺติ วตฺวา อิทานิ ปจฺจามสนวเสน ‘‘ต’’นฺติ อาหฯ จ-สทฺโท อตฺถูปนยเนฯ โข-สทฺโท วจนาลงฺกาเร, อวธารเณ วาฯ วกฺขมานสฺส อตฺถสฺส นิจฺฉิตภาวโต ภวงฺคจิตฺเตน สหาวฏฺฐานาภาวโต อุปกฺกิเลสานํ อาคนฺตุกตาติ อาห – ‘‘อสหชาเตหี’’ติอาทิฯ ราคาทโย อุเปจฺจ จิตฺตสนฺตานํ กิลิสฺสนฺติ วิพาเธนฺติ อุปตาเปนฺติ จาติ อาห – ‘‘อุปกฺกิเลเสหีติ ราคาทีหี’’ติฯ ภวงฺคจิตฺตสฺส นิปฺปริยายโต อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐตา นาม นตฺถิ อสํสฏฺฐภาวโต, เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาย ปน สิยา อุปกฺกิลิฏฺฐตาปริยาโยติ อาห – ‘‘อุปกฺกิลิฏฺฐํ นามาติ วุจฺจตี’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ เตน ภินฺนสนฺตานคตายปิ นาม อิริยาย โลเก คารยฺหตา ทิสฺสติ, ปเคว เอกสนฺตานคตาย อิริยายาติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสติฯ เตนาห – ‘‘ชวนกฺขเณ…เป.… อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม โหตี’’ติฯ
[50] ทสเม ภวงฺคจิตฺตเมว จิตฺตนฺติ ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ ภวงฺคจิตฺตเมวฯ ยทคฺเคน ภวงฺคจิตฺตํ ตาทิสปจฺจยสมวาเย อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม วุจฺจติ, ตทคฺเคน ตพฺพิธุรปจฺจยสมวาเย อุปกฺกิเลสโต วิมุตฺตนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตํ นาม โหตี’’ติฯ เสสเมตฺถ นวมสุตฺเต วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ
ปณิหิตอจฺฉวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. อจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา
[51] ฉฏฺฐสฺส ปฐเม อสฺสุตวาติ เอตฺถ ‘‘สาธุ ปญฺญาณวา นโร’’ติอาทีสุ (ชา. 2.18.101) อตฺถิตามตฺตสฺส โพธโก วา-สทฺโทฯ ‘‘สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.381) ปสํสาวิสิฏฺฐาย อตฺถิตายฯ ‘‘ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.317; ม. นิ. 2.25) อติสยตฺถวิสิฏฺฐาย อตฺถิตาย, ตสฺมา ยสฺส ปสตฺถํ อติสเยน วา สุตํ อตฺถิ, โส สุตวา, สํกิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ ปริยตฺติธมฺมสฺสวนํ, ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปตฺติ จ ‘‘สุตวา’’ติ อิมินา ปเทน ปกาสิตาฯ โสตพฺพยุตฺตํ สุตฺวา กตฺตพฺพนิปฺผตฺติวเสน สุณีติ วา สุตวา, ตปฺปฏิกฺเขเปน น สุตวาติ อสฺสุตวาฯ
อยญฺหิ อกาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. 2 ทุกมาติกา), อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 1047) ตํสมาโยคนิวตฺติยํ ทิฏฺโฐฯ ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 7 ทุกมาติกา) ตํสมฺพนฺธิภาวนิวตฺติยํฯ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺหิ ปจฺจยสมฺพนฺธีติ อปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อตํสมฺพนฺธิตา เอตฺถ โชติตาฯ ‘‘อนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 9 ทุกมาติกา) ตํสภาวนิวตฺติยํฯ นิทสฺสนญฺหิ เอตฺถ ทฏฺฐพฺพตาฯ อถ วา ปสฺสตีติ นิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตคฺคเหตพฺพตานิวตฺติยํ, ตถา ‘‘อนาสวา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 15 ทุกมาติกา)ฯ ‘‘อปฺปฏิฆา ธมฺมา (ธ. ส. 10 ทุกมาติกา) อนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 55 ทุกมาติกา) ตํกิจฺจนิวตฺติยํฯ ‘‘อรูปิโน ธมฺมา อเจตสิกาธมฺมา’’ติ ตํสภาวนิวตฺติยํฯ ตทญฺญตา หิ อิธ ปกาสิตาฯ ‘‘อมนุสฺโส’’ติ ตพฺภาวมตฺตนิวตฺติยํฯ มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ, อญฺญํ ตํสทิสนฺติฯ สทิสตา หิ เอตฺถ สูจิตาฯ ‘‘อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ’’ติ (อ. นิ. 3.13) จ ตํสมฺภาวนียคุณนิวตฺติยํฯ ครหา หิ อิธ ญายติฯ ‘‘กจฺจิ โภโต อนามยํ (ชา. 1.15.146; 2.20.129) อนุทรา กญฺญา’’ติ จ ตทนปฺปภาวนิวตฺติยํฯ ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 17 ติกมาติกา) ตํสทิสภาวนิวตฺติยํฯ อตีตานญฺหิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อุปฺปาทิธมฺมานญฺจ ปจฺจเยกเทสสิทฺธิยา อารทฺธุปฺปาทภาวโต กาลวินิมุตฺตสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อุปฺปนฺนานุกูลตา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ ตพฺพิธุรตา เหตฺถ วิญฺญายติฯ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 11 ติกมาติกา) ตทปริโยสานนิวตฺติยํฯ ตนฺนิฏฺฐานญฺเหตฺถ ปกาสิตนฺติ เอวํ อเนเกสํ อตฺถานํ โชตโกฯ อิธ ปน ‘‘อรูปิโน ธมฺมา (ธ. ส. 11 ทุกมาติกา), อเจตสิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 57 ทุกมาติกา) วิย ตํสภาวนิวตฺติยํ ทฏฺฐพฺโพ, อญฺญตฺเถติ อตฺโถฯ เอเตนสฺส สุตาทิญาณวิรหํ ทสฺเสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิตี’’ติฯ