‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374);

ตญฺหิ จิตฺตํ วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรสทิสํ อโมฆภาวโตฯ

อกมฺมนิยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อทนฺตวคฺควณฺณนา

[31-36] จตุตฺถสฺส ปฐเม อทนฺตนฺติ จิตฺตภาวนาย วินา น ทนฺตํฯ เตนาห – ‘‘สติสํวรรหิต’’นฺติฯ จตุตฺเถ ตติเย วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปญฺจมฉฏฺเฐสุ ปุริมสทิโสเยวาติ ตติยจตุตฺถสทิโส เอวฯ

[37-38] สตฺตมฏฺฐเมสุ อุปมา ปเนตฺถาติ ยถา ปฐมาทีสุ อทนฺตหตฺถิอสฺสาทโย อุปมาภาเวน คหิตา, เอวเมตฺถ สตฺถมฏฺฐเมสุ ‘‘อสํวุตฆรทฺวาราทิวเสน เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ

[39-40] นวมทสเมสุ จตูหิปิ ปเทหีติ อทนฺตาทีหิ จตูหิ ปเทหิ โยเชตฺวา นวมทสมานิ สุตฺตานิ วุตฺตานีติ โยชนาฯ

อทนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปณิหิตอจฺฉวคฺควณฺณนา

[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุปมาว โอปมฺมํ, โส เอว อตฺโถ, ตสฺมิํ โอปมฺมตฺเถ โพเธตพฺเพ นิปาโตฯ เสยฺยถาปีติ ยถาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ตตฺร ภควา กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ วตฺถสุตฺเต วิย, ปาริจฺฉตฺตโกปม (อ. นิ. 7.69) อคฺคิกฺขนฺโธปมาทิ (อ. นิ. 7.72) สุตฺเตสุ วิย จฯ กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ โลณมฺพิลสุตฺเต (อ. นิ. 3.101) วิย, สุวณฺณการสตฺตสูริโยปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. 7.66) วิย จฯ อิมสฺมิํ ปน สาลิสูโกปเม อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหาติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ตํ มชฺฌิมฏฺฐกถาย วตฺถสุตฺตวณฺณนาย (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.70) น สเมติฯ ตตฺถ หิ อิทํ วุตฺตํ –

เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, วตฺถนฺติ อุปมาวจนเมเวตํฯ อุปมํ กโรนฺโต จ ภควา กตฺถจิ ปฐมํเยว อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ ปฐมํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปมํ, กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ, กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํฯ ตถา เหส ‘‘เสยฺยถาปิสฺสุ, ภิกฺขเว, ทฺเว อคารา สทฺวารา, ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส มชฺเฌ ฐิโต ปสฺเสยฺยา’’ติ สกลมฺปิ เทวทูตสุตฺตํ (ม. นิ. 3.261 อาทโย) อุปมํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ, อากาเส’’ติอาทินา ปน นเยน สกลมฺปิ อิทฺธิวิธํ อตฺถํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.314) นเยน สกลมฺปิ จูฬสาโรปมสุตฺตํ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ…เป.… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก’’ติอาทินา นเยน สกลมฺปิ อลคทฺทสุตฺตํ (ม. นิ. 1.238) มหาสาโรปมสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ สุตฺตานิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาหฯ สฺวายํ อิธ ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสตีติฯ

เอตฺถ หิ จูฬสาโรปมาทีสุ (ม. นิ. 1.312) ปฐมํ อุปมํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อุปเมยฺยตฺถํ วตฺวา ปุน อุปมํ วทนฺโต อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสตีติ วุตฺโตฯ อลคทฺทูปมสุตฺตาทีสุ ปน อตฺถํ ปฐมํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อุปมํ วตฺวา ปุน อตฺถํ วทนฺโต อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสตีติ วุตฺโตฯ