วิกฺเขโป จ ปพฺพชิตานํ เยภุยฺเยน กุกฺกุจฺจเหตุโก โหตีติ ‘‘กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสา’’ติอาทินา วินยนเยเนว ปริปุจฺฉกตาทโย นิทฺทิฏฺฐาฯ

[20] ทสเม พหุสฺสุตานํ ธมฺมสภาวาวโพธสมฺภวโต วิจิกิจฺฉา อนวกาสา เอวาติ อาห – ‘‘พาหุสจฺเจนปิ…เป.… วิจิกิจฺฉา ปหียตี’’ติฯ กามํ พาหุสจฺจปริปุจฺฉกตาหิ สพฺพาปิ อฏฺฐวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตถาปิ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกา เสสวิจิกิจฺฉาติ อาห – ‘‘ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสปี’’ติฯ รตนตฺตยคุณาวโพเธหิ ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทิวิจิกิจฺฉาย อสมฺภโวติฯ วินเย ปกตญฺญุตา ‘‘สิกฺขาย กงฺขตี’’ติ (ธ. ส. 1008; วิภ. 915) วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ กโรตีติ อาห – ‘‘วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสปี’’ติฯ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน อนุปฺปวิสนสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺเขน อธิมุจฺจนพหุลสฺสฯ อธิมุจฺจนญฺจ อธิโมกฺขุปฺปาทนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺธาย วา ตํนินฺนโปณตา อธิมุตฺติ อธิโมกฺโข ฯ นีวรณานํ ปจฺจยสฺส เจว ปจฺจยฆาตสฺส จ วิภาวิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิต’’นฺติฯ

นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อกมฺมนิยวคฺควณฺณนา

[21] ตติยสฺส ปฐเม อภาวิตนฺติ สมถวิปสฺสนาภาวนาวเสน น ภาวิตํ ตถา อภาวิตตฺตาฯ ตญฺหิ ‘‘อวฑฺฒิต’’นฺติ วุจฺจติ ปฏิปกฺขาภิภเวน ปริพฺรูหนาภาวโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘อกมฺมนิยํ โหตี’’ติฯ

[22] ทุติเย วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปฐเมติ ตติยวคฺคสฺส ปฐมสุตฺเตฯ วฏฺฏวเสนาติ วิปากวฏฺฏวเสนฯ เตภูมกวฏฺฏนฺติ เตภูมกวิปากวฏฺฏํฯ วฏฺฏปฏิลาภาย กมฺมนฺติ วิปากวฏฺฏสฺส ปฏิลาภาย อุปนิสฺสยภูตํ กมฺมํ, ตสฺส สหายภูตํ กิเลสวฏฺฏมฺปิ กมฺมคฺคหเณเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิวฏฺฏปฏิลาภาย กมฺมนฺติ วิวฏฺฏาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภูตํ กมฺมํฯ ยํ ปน จริมภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ, ตํ วิวฏฺฏปฺปฏิลาภาย กมฺมํ โหติ, น โหตีติ? น โหติ วฏฺฏปาทกภาวโตฯ

จริมภวปฏิสนฺธิ วิย ปน วิวฏฺฏูปนิสฺสโยติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ น หิ กทาจิ ติเหตุกปฏิสนฺธิยา วินา วิเสสาธิคโม สมฺภวติฯ อิเมสุ สุตฺเตสูติ อิเมสุ ปน ปฐมทุติยสุตฺเตสุ ยถากฺกมํ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ

[23] ตติเย อภาวิตนฺติ เอตฺถ ภาวนา นาม สมาธิภาวนาฯ สา ยตฺถ อาสงฺกิตพฺพา, ตํ กามาวจรปฐมมหากุสลจิตฺตาทิอภาวิตนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห – ‘‘เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย’’ติอาทิฯ

[24] จตุตฺเถ ยสฺมา จิตฺตนฺติ วิวฏฺฏวเสเนว อุปฺปนฺนจิตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ชาติชราพฺยาธิมรณโสกาทิทุกฺขสฺส อนิพฺพตฺตนโต มหโต อตฺถาย สํวตฺตตีติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[25-26] ปญฺจมฉฏฺเฐสุ อุปฺปนฺนนฺติ อวิคตุปฺปาทาทิขณตฺตยมฺปิ อภาวิตํ ภาวนารหิตํ อปาตุภูตเมว ปณฺฑิตสมฺมตสฺส อุปฺปนฺนกิจฺจสฺส อสาธนโต ยถา ‘‘อปุตฺโต’’ติฯ โส หิ สมตฺโถ หุตฺวา ปิตุ ปุตฺตกิจฺจํ อสาเธนฺโต อปุตฺโตติ โลเก วุจฺจติ, เอวํ สมฺปทมิทํฯ เตนาห – ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ เตสุ ธมฺเมสูติ โลกุตฺตรปาทกชฺฌานาทีสุฯ เถโร ปน มตฺถกปฺปตฺตเมว ภาวิตํ จิตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มคฺคจิตฺตเมวา’’ติ อาหฯ

[27-28] สตฺตมฏฺฐเมสุ ปุนปฺปุนํ อกตนฺติ ภาวนาพหุลีการวเสน ปุนปฺปุนํ น กตํฯ อิมานิปิ ทฺเวติ อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ อาคตานิ อิมานิปิ ทฺเว จิตฺตานิฯ

[29-30] นวเม อธิวหตีติ อาเนติฯ ทุกฺเขนาติ กิจฺเฉนฯ ทุปฺเปสนโตติ ทุกฺเขน เปเสตพฺพโตฯ มตฺถกปฺปตฺตํ วิปสฺสนาสุขํ ปากติกชฺฌานสุขโต สนฺตตรปณีตตรเมวาติ อาห – ‘‘ฌานสุขโต วิปสฺสนาสุข’’นฺติฯ เตนาห ภควา –

‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตฯ

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374);

ตญฺหิ จิตฺตํ วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรสทิสํ อโมฆภาวโตฯ

อกมฺมนิยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อทนฺตวคฺควณฺณนา

[31-36] จตุตฺถสฺส ปฐเม อทนฺตนฺติ จิตฺตภาวนาย วินา น ทนฺตํฯ เตนาห – ‘‘สติสํวรรหิต’’นฺติฯ จตุตฺเถ ตติเย วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปญฺจมฉฏฺเฐสุ ปุริมสทิโสเยวาติ ตติยจตุตฺถสทิโส เอวฯ

[37-38] สตฺตมฏฺฐเมสุ อุปมา ปเนตฺถาติ ยถา ปฐมาทีสุ อทนฺตหตฺถิอสฺสาทโย อุปมาภาเวน คหิตา, เอวเมตฺถ สตฺถมฏฺฐเมสุ ‘‘อสํวุตฆรทฺวาราทิวเสน เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ

[39-40] นวมทสเมสุ จตูหิปิ ปเทหีติ อทนฺตาทีหิ จตูหิ ปเทหิ โยเชตฺวา นวมทสมานิ สุตฺตานิ วุตฺตานีติ โยชนาฯ

อทนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ