เนตฺตินยวณฺณนา

อิทานิ ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ สา ปน อตฺถสํวณฺณนา ยสฺมา เทสนาย สมุฏฺฐานปฺปโยชนภาชเนสุ ปิณฺฑตฺเถสุ จ นิทฺธาริเตสุ สุกรา โหติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา สุตฺตเทสนาย สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมํ นิทฺธารยิสฺสามฯ ตตฺถ สมุฏฺฐานํ นาม เทสนานิทานํ, ตํ สาธารณมสาธารณนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อชฺฌตฺติกสมุฏฺฐานํ นาม โลกนาถสฺส มหากรุณาฯ ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สตฺเตสุ จ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.283; มหาว. 9; สํ. นิ. 1.173)ฯ เอตฺถ จ เหตาวตฺถายปิ มหากรุณาย สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ยาวเทว สํสารมโหฆโต สทฺธมฺมเทสนาหตฺถทาเนหิ สตฺตสนฺตารณตฺถํ ตทุปฺปตฺติโตฯ ยถา จ มหากรุณา, เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ทสพลญาณาทโย จ เทสนาย อพฺภนฺตรสมุฏฺฐานภาเวน วตฺตพฺพาฯ สพฺพญฺหิ เญยฺยธมฺมํ เตสํ เทเสตพฺพาการํ สตฺตานญฺจ อาสยานุสยาทิํ ยาถาวโต ชานนฺโต ภควา ฐานาฏฺฐานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺตนยเทสนํ ปวตฺเตสีติฯ พาหิรํ ปน สาธารณํ สมุฏฺฐานํ ทสสหสฺสมหาพฺรหฺมปริวารสฺส สหมฺปติพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํฯ ตทชฺเฌสนุตฺตรกาลญฺหิ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธมฺมสฺสามี ธมฺมเทสนาย อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ อสาธารณมฺปิ อพฺภนฺตรพาหิรเภทโต ทุวิธเมวฯ ตตฺถ อพฺภนฺตรํ ยาย มหากรุณาย เยน จ เทสนาญาเณน อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยํ เวทิตพฺพํฯ พาหิรํ ปน รูปครุกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสโยฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐกถายํ วุตฺโต เอวฯ

ปโยชนมฺปิ สาธารณาสาธารณโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ ยาว อนุปาทาปรินิพฺพานํ วิมุตฺติรสตฺตา ภควโต เทสนายฯ เตเนวาห – ‘‘เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา’’ติอาทิฯ อสาธารณํ ปน เตสํ รูปครุกานํ ปุคฺคลานํ รูเป ฉนฺทราคสฺส ชหาปนํ, อุภยมฺเปตํ พาหิรเมวฯ สเจ ปน เวเนยฺยสนฺตานคตมฺปิ เทสนาพลสิทฺธิสงฺขาตํ ปโยชนํ อธิปฺปายสมิชฺฌนภาวโต ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิยา มหาการุณิกสฺส ภควโตปิ ปโยชนเมวาติ คณฺเหยฺย, อิมินา ปริยาเยนสฺส อพฺภนฺตรตาปิ สิยาฯ

อปิจ เตสํ รูปครุกานํ ปุคฺคลานํ รูปสฺมิํ วิชฺชมานสฺส อาทีนวสฺส ยาถาวโต อนวโพโธ อิมิสฺสา เทสนาย สมุฏฺฐานํ, ตทวโพโธ ปโยชนํฯ โส หิ อิมาย เทสนาย ภควนฺตํ ปโยเชติ ตนฺนิปฺผาทนปรายํ เทสนาติ กตฺวาฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ ผลํ, ตํ อากงฺขิตพฺพตฺตา เทสกํ เทสนาย ปโยเชตีติ ปโยชนนฺติ วุจฺจติฯ ตถา เตสํ ปุคฺคลานํ ตทญฺเญสญฺจ เวเนยฺยานํ รูปมุเขน ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนวทสฺสนญฺเจตฺถ ปโยชนํฯ ตถา สํสารจกฺกนิวตฺติสทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺติสสฺสตาทิมิจฺฉาวาทนิรากรณํ สมฺมาวาทปุเรกฺขาโร อกุสลมูลสมูหนนํ กุสลมูลสมาโรปนํ อปายทฺวารปิทหนํ สคฺคมคฺคทฺวารวิวรณํ ปริยุฏฺฐานวูปสมนํ อนุสยสมุคฺฆาตนํ ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ ปุริมปฏิญฺญาวิสํวาทนํ ตปฺปฏิปกฺขมารมโนรถวิสํวาทนํ ติตฺถิยธมฺมนิมฺมถนํ พุทฺธธมฺมปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทีนิปิ ปโยชนานิ อิธ เวทิตพฺพานิฯ

ยถา เต ปุคฺคลา รูปครุกา, เอวํ ตทญฺเญ จ สกฺกายครุกา สกฺกายสฺมิํ อลฺลีนา สงฺขตธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ ปฏิปตฺติํ อชานนฺตา อสทฺธมฺมสฺสวนสาธารณปริจริยมนสิการปรา สทฺธมฺมสฺสวนธารณปริจยปฺปฏิเวธวิมุขา จ ภววิปฺปโมกฺเขสิโน เวเนยฺยา อิมิสฺสา เทสนาย ภาชนํฯ

ปิณฺฑตฺตา เจตฺถ รูปคฺคหเณน รูปธาตุรูปายตนรูปกฺขนฺธปริคฺคณฺหนํ รูปมุเขน จตุธมฺมานํ วฏฺฏตฺตยวิจฺเฉทนูปาโย อาสโวฆาทิวิเวจนํ อภินนฺทนนิวารณสงฺคติกฺกโม วิวาทมูลปริจฺจาโค สิกฺขตฺตยานุโยโค ปหานตฺตยทีปนา สมถวิปสฺสนานุฏฺฐานํ ภาวนาสจฺฉิกิริยาสิทฺธีติ เอวมาทโย เวทิตพฺพาฯ

อิโต ปรํ ปน โสฬส หารา ทสฺเสตพฺพาฯ ตตฺถ ‘‘รูป’’นฺติ สหชาตา ตสฺส นิสฺสยภูตา ตปฺปฏิพทฺธา จ สพฺเพ รูปารูปธมฺมา ตณฺหาวชฺชา ทุกฺขสจฺจํฯ ตํสมุฏฺฐาปิกา ตทารมฺมณา จ ตณฺหา สมุทยสจฺจํฯ ตทุภเยสํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํฯ นิโรธปฺปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจํฯ ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ, รูปารมฺมณสฺส อกุสลจิตฺตสฺส กุสลจิตฺตสฺส จ ปริยาทานํ ผลํฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ ปโยชนํ, ตํ ผลนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตทตฺถํ หิทํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตนฺติฯ ยถา ตํ กุสลจิตฺตํ น ปริยาทิยติ, เอวํ ปฏิสงฺขานภาวนาพลปริคฺคหิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา อุปาโยฯ ปุริสสฺส กุสลจิตฺตปริยาทาเนนสฺส รูปสฺส อญฺญรูปาสาธารณตาทสฺสนาปเทเสน อตฺถกาเมหิ ตโต จิตฺตํ สาธุกํ รกฺขิตพฺพํฯ อยเมตฺถ ภควโต อาณตฺตีติ อยํ เทสนาหาโรฯ อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนวิภาวนลกฺขโณ หิ เทสนาหาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ เนตฺติปฺปกรเณ –

‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

เทสียติ สํวณฺณียติ เอตาย สุตฺตตฺโถติ เทสนา, เทสนาย สหจรณโต วา เทสนาฯ นนุ จ อญฺเญปิ หารา เทสนาสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาโต เทสนาย สหจาริโน วาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิญฺญายมาโน เทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถาปเรฯ น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนรหิตา สุตฺตเทสนา อตฺถิฯ

กิํ ปน เตสํ อสฺสาทาทีนํ อนวเสสานํ วจนํ เทสนาหาโร, อุทาหุ เอกจฺจานนฺติ? นิรวเสสานํเยวฯ ยสฺมิญฺหิ สุตฺเต อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ สรูปโต อาคตานิ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยตฺถ ปน เอกเทเสน อาคตานิ, น จ สรูเปน, ตตฺถ อนาคตํ อตฺถวเสน นิทฺธาเรตฺวา หาโร โยเชตพฺโพฯ

สยํ สมนฺตจกฺขุภาวโต ตํทสฺสเนน สภาวโต จ ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํฯ ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยคโต อภิมุขีกรณตฺถญฺจ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตาภาวโต อปรตาทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘อญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอกสฺส อนุปลพฺภทสฺสนตฺถํ อเนกภาวปฺปฏิเสธนตฺถญฺจ ‘‘เอกรูปมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ ตาทิสสฺส รูปสฺส อภาวโต อทสฺสนโต จ ‘‘น สมนุปสฺสามี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺส ปจฺจามสนโต อนิยมโต จ ‘‘ย’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทานิ วุจฺจมานาการปรามสนโต ตทญฺญาการนิเสธนโต จ ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํฯ วิสภาคินฺทฺริยวตฺถุโต สภาควตฺถุสฺมิํ ตทภาวโต จ ‘‘ปุริสสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ นิมิตฺตคฺคาหสฺส วตฺถุภาวโต ตถา ปริกปฺปิตตฺตา จ ‘‘จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวนฺติ วุตฺตาการปรามสนตฺถญฺเจว นิทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘ยถา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตโน ปจฺจกฺขภาวโต ภิกฺขูนํ ปจฺจกฺขกรณตฺถญฺจ ‘‘อิท’’นฺติ วุตฺตํฯ อิตฺถิสนฺตานปริยาปนฺนโต ตปฺปฏิพทฺธภาวโต จ ‘‘อิตฺถิรูป’’นฺติ วุตฺตนฺติ เอวํ อนุปทวิจยโต วิจโย หาโรฯ วิจียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทปญฺหาทโยติ วิจโย, วิจิติ เอว วา เตสนฺติ วิจโยฯ ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคฺคหนํ อสฺสาทาทีนญฺจ วิเสสนิทฺธารณวเสน ปวิจยลกฺขโณ หิ วิจโย หาโรฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีติ;

สุตฺตสฺส โย ปวิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

อนาทิมติ สํสาเร อิตฺถิปุริสานํ อญฺญมญฺญรูปาภิรามตาย ‘‘อิตฺถิรูปํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติ ยุชฺชตีติ อยํ ยุตฺติหาโรฯ พฺยญฺชนตฺถานํ ยุตฺตายุตฺตวิภาควิภาวนลกฺขโณ หิ ยุตฺติหาโรฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ;

ยุตฺตายุตฺติปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

ยุตฺตีติ จ อุปปตฺติ สาธนยุตฺติ, อิธ ปน ยุตฺติวิจารณา ยุตฺติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ ยถาฯ ยุตฺติสหจรณโต วา ยุตฺติฯ

อิตฺถิรูปํ อโยนิโส โอโลกิยมานํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาย ปทฏฺฐานํ, สา กุสลานํ ธมฺมานํ อภาวนาย ปทฏฺฐานํ, สา สพฺพสฺสปิ สํกิเลสปกฺขสฺส ปริวุทฺธิยา ปทฏฺฐานํฯ พฺยติเรกโต ปน อิตฺถิรูปํ โยนิโส โอโลกิยมานํ สติปฏฺฐานภาวนาย ปทฏฺฐานํ, สา โพชฺฌงฺคานํ ภาวนาปาริปูริยา ปทฏฺฐานํ, สา วิชฺชาวิมุตฺตีนํ ปาริปูริยา ปทฏฺฐานํ, กุสลสฺส จิตฺตสฺส ปริยาทานํ สมฺโมหาภินิเวสสฺส ปทฏฺฐานํ, โส สงฺขารานํ ปทฏฺฐานํ, สงฺขารา วิญฺญาณสฺสาติ สพฺพํ อาวตฺตติ ภวจกฺกํฯ พฺยติเรกโต ปน กุสลสฺส จิตฺตสฺส อปริยาทานํ เตสํ เตสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ปาริปูริยา ปทฏฺฐานนฺติ อยํ ตาว อวิเสสโต นโยฯ วิเสสโต ปน สีลสฺส อปริยาทานํ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺฐานํ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺสาติอาทินา ยาว อนุปาทาปรินิพฺพานํ เนตพฺพํฯ อยํ ปทฏฺฐาโน หาโรฯ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานภูเต ธมฺเม เตสญฺจ ปทฏฺฐานภูเตติ สมฺภวโต ปทฏฺฐานภูตธมฺมนิทฺธารณลกฺขโณ หิ ปทฏฺฐาโน หาโรฯ วุตฺตญฺเจตํ –

‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺฐานํ;

อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฏฺฐาโน’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

ปทฏฺฐานนฺติ อาสนฺนการณํฯ อิธ ปน ปทฏฺฐานวิจารณา ปทฏฺฐาโนติอาทิ ยุตฺติหาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เอกรูปนฺติ จ รูปายตนคฺคหเณน ฉนฺนมฺปิ พาหิรานํ อายตนานํ คหณํ พาหิรายตนภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ จิตฺตนฺติ มนายตนคฺคหเณน ฉนฺนมฺปิ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ คหณํ อชฺฌตฺติกายตนภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ เอวํ ขนฺธธาตาทิวเสนปิ เอกลกฺขณตา วตฺตพฺพาฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ ลกฺขียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา เอกลกฺขณธมฺมา อวุตฺตาปิ เอกจฺจวจเนนาติ ลกฺขโณฯ สุตฺเต อนาคเตปิ ธมฺเม วุตฺตปฺปกาเร อาคเต วิย นิทฺธาเรตฺวา ยา สํวณฺณนา, โส ลกฺขโณ หาโรฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ;

วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, โส หาโร ลกฺขโณ นามา’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

นิทาเน อิมิสฺสา เทสนาย รูปครุกานํ ปุคฺคลานํ รูปสฺมิํ อนาทีนวทสฺสิตา วุตฺตา, ‘‘กถํ นุ โข อิเม อิมํ เทสนํ สุตฺวา รูเป อาทีนวทสฺสนมุเขน สพฺพสฺมิมฺปิ ขนฺธปญฺจเก สพฺพโส ฉนฺทราคํ ปหาย สกลวฏฺฏทุกฺขโต มุจฺเจยฺยุํ, ปเร จ ตตฺถ ปติฏฺฐาเปยฺยุ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ ปทนิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, ตํ ‘‘เอว’’นฺติอาทินิทานปทานํ ‘‘นาห’’นฺติอาทิปาฬิปทานญฺจ อฏฺฐกถายํ ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนาย จ วุตฺตนยานุสาเรน สุกรตฺตา น วิตฺถารยิมฺหฯ

ปทปทตฺถเทสนาเทสนานิกฺเขปสุตฺตสนฺธิวเสน ปญฺจวิธา สนฺธิฯ ตตฺถ ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทสนฺธิฯ ปทตฺถสฺส ปทตฺถนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทตฺถสนฺธิ, โย ‘‘กิริยาการกสมฺพนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ นานานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ตํตํอนุสนฺธีหิ สมฺพนฺโธ, เอกานุสนฺธิกสฺส จ ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ เทสนาสนฺธิ, ยา อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิ, อชฺฌาสยานุสนฺธิ, ยถานุสนฺธี’’ติ ติธา วิภตฺตาฯ อชฺฌาสโย เจตฺถ อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโยติ ทฺวิธา เวทิตพฺโพฯ เทสนานิกฺเขปสนฺธิ จตุนฺนํ สุตฺตนิกฺเขปานํ วเสน เวทิตพฺพาฯ สุตฺตสนฺธิ อิธ ปฐมนิกฺเขปวเสเนว เวทิตพฺพาฯ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ อิทเมว จิตฺตปริยาทานสุตฺตํ ปฐมํ นิกฺขิตฺต’’นฺติ นายมนุโยโค กตฺถจิ น ปวตฺตติฯ อปิจ อิเม สตฺตา อนาทิมติ สํสาเร ปริพฺภมนฺตา อิตฺถิปุริสา อญฺญมญฺเญสํ ปญฺจกามคุณสงฺขาตรูปาภิรามา, ตตฺถ อิตฺถี ปุริสสฺส รูเป สตฺตา คิทฺธา คธิตา ลคฺคา ลคฺคิตา อาสตฺตา, สา จสฺสา ตตฺถ อาสตฺติ ทุพฺพิเวจนียา ฯ ตถา ปุริโส อิตฺถิยา รูเป, ตตฺถ จ ทสฺสนสํสคฺโค ครุตโร อิตเรสญฺจ มูลภูโตฯ เตเนว หิ ภควา ‘‘กถํ นุ โข มาตุคาเม ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ (ที. นิ. 2.203) ปุฏฺโฐ ‘‘อทสฺสนเมวา’’ติ อโวจฯ ตสฺมา ภควา ปญฺจสุ กามคุเณสุ รูเป ฉนฺทราคหาปนตฺถํ อิทเมว สุตฺตํ ปฐมํ เทเสสิฯ นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปตฺติยา อาทิ เรสา ปฏิปตฺตีติฯ ยํ ปน เอกิสฺสา เทสนาย เทสนนฺตเรน สํสนฺทนํ, อยมฺปิ เทสนาสนฺธิฯ สา อิธ เอวํ เวทิตพฺพาฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว…เป.… ติฏฺฐตี’’ติ อยํ เทสนาฯ

‘‘เย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา , ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ, ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชนฺติ อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’ติ (สํ. นิ. 4.118) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติฯ ตถา ‘‘รูเป มญฺญติ, รูเปสุ มญฺญติ, รูปโต มญฺญติ, รูปํ ‘เม’ติ มญฺญติฯ รูปํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ (สํ. นิ. 4.112) เอวมาทีหิ เทสนาหิ สํสนฺทตีติ อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ วิยูหียนฺติ วิภาเคน ปิณฺฑียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วาติ พฺยูโห, นิพฺพจนาทีนํ จตุนฺนํ พฺยูโหติ จตุพฺยูโห, จตุนฺนํ วา พฺยูโห เอตฺถาติ จตุพฺยูโหฯ นิพฺพจนาธิปฺปายาทีนํ จตุนฺนํ วิภาคลกฺขโณ หิ จตุพฺยูโห หาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย, พฺยญฺชนมถ เทสนานิทานญฺจ;

ปุพฺพาปรานุสนฺธี, เอโส หาโร จตุพฺยูโห’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ…เป.… อิตฺถิรูป’’นฺติ เอเตน อโยนิโสมนสิกาโร ทีปิโตฯ ยํ ตตฺถ จิตฺตํ ปริยาทิยติ, เตน โยนิโสมนสิกาโรฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิกโรโต ตณฺหาวิชฺชา ปริวฑฺฒนฺติ, ตาสุ ตณฺหาคหเณน นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวฏฺฏนฺติ, อวิชฺชาคหเณน อวิชฺชามูลกํ สพฺพํ ภวจกฺกํ อาวฏฺฏติ, โยนิโสมนสิการคฺคหเณน จ โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวฏฺฏนฺติ, จตุพฺพิธญฺจ สมฺปตฺติจกฺกนฺติฯ อยํ อาวฏฺโฏ หาโรฯ อาวฏฺฏยนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สภาควิสภาคา จ ธมฺมา, เตสํ วา อาวฏฺฏนนฺติ อาวฏฺโฏฯ เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาคาสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนลกฺขโณ หิ อาวฏฺโฏ หาโรฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐานํ;

อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข, อาวฏฺโฏ นาม โส หาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

รูปํ จตุพฺพิธํ กมฺมสมุฏฺฐานํ, จิตฺตสมุฏฺฐานํ, อุตุสมุฏฺฐานํ, อาหารสมุฏฺฐานํ, ตถา อิฏฺฐํ อิฏฺฐมชฺฌตฺตํ อนิฏฺฐํ อนิฏฺฐมชฺฌตฺตนฺติฯ อิธ ปน อิฏฺฐํ อธิปฺเปตํฯ จิตฺตํ กุสลจิตฺตเมตฺถ เวทิตพฺพํฯ ตํ กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรนฺติ จตุพฺพิธํฯ

เวทนาทิสมฺปยุตฺตธมฺมเภทโต อเนกวิธนฺติ อยํ วิภตฺติหาโรฯ วิภชียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สาธารณาสาธารณานํ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ภูมิโยติ วิภตฺติฯ วิภชนํ วา เอเตสํ ภูมิโยติ วิภตฺติฯ สํกิเลสธมฺเม โวทานธมฺเม จ สาธารณาสาธารณโต ปทฏฺฐานโต ภูมิโต วิภชนลกฺขโณ หิ วิภตฺติหาโรฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ธมฺมญฺจ ปทฏฺฐานํ, ภูมิญฺจ วิภชฺชเต อยํ หาโร;

สาธารเณ อสาธารเณ จ เนยฺโย วิภตฺตี’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

อิตฺถิรูปํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐติ อโยนิโส มนสิกโรโต, โยนิโส มนสิกโรโต น ปริยาทิยติ สุสํวุตินฺทฺริยตฺตา สีเลสุ สมาหิตสฺสาติ อยํ ปริวตฺโต หาโรฯ ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา สุตฺเต วุตฺตธมฺมา, ปริวตฺตนํ วา เตสนฺติ ปริวตฺโตฯ นิทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนลกฺขโณ หิ ปริวตฺโต หาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม, นิทฺทิฏฺเฐ ภาวิเต ปหีเน จ;

ปริวตฺตติ ปฏิปกฺเข, หาโร ปริวตฺตโน นามา’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

ภิกฺขเว, สมณา ปพฺพชิตาติ ปริยายวจนํฯ อญฺญํ ปรํ กิญฺจีติ ปริยายวจนํฯ รูปํ วณฺณํ จกฺขุวิญฺเญยฺยนฺติ ปริยายวจนํฯ สมนุปสฺสามิ โอโลเกสฺสามิ ชานามีติ ปริยายวจนํฯ เอวํ อิตฺถํ อิมํ ปการนฺติ ปริยายวจนํฯ ปุริสสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ปริยายวจนํฯ จิตฺตํ วิญฺญาณํ มโนติ ปริยายวจนํฯ ปริยาทาย คเหตฺวา เขเปตฺวาติ ปริยายวจนํฯ ติฏฺฐติ ธรติ ฐาตีติ ปริยายวจนํฯ ยถา เยน ปกาเรน เยนากาเรนาติ ปริยายวจนํฯ อิตฺถี นารี มาตุคาโมติ ปริยายวจนนฺติ อยํ เววจโน หาโรฯ วิวิธํ วจนํ เอกสฺเสวตฺถสฺส วาจกเมตฺถาติ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํฯ วิวิธํ วุจฺจติ เอเตน อตฺโถติ วา วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํฯ เอกสฺมิํ อตฺเถ อเนกปริยายสทฺทปฺปโยชนลกฺขโณ หิ เววจโน หาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เววจนานิ พหูนิ ตุ, สุตฺเต วุตฺตานิ เอกธมฺมสฺส;

โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

รูปํ กาฬสามาทิวเสน อเนกธา ปญฺญตฺตํฯ ปุริโส ขตฺติยาทิวเสน อเนกธา ปญฺญตฺโตฯ จิตฺตํ ปริตฺตมหคฺคตาทิวเสน อเนกธา ปญฺญตฺตํฯ ‘‘ปริยาทายา’’ติ เอตฺถ ปริยาทานํ ปริยาทายกานํ ปาปธมฺมานํ วเสน วีติกฺกมปริยุฏฺฐานาทินา จ อเนกธา ปญฺญตฺตํฯ อยํ ปญฺญตฺติหาโรฯ ปกาเรหิ, ปเภทโต วา ญาปียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา อตฺถาติ ปญฺญตฺติฯ เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปญฺญตฺตีหิ ปญฺญาเปตพฺพาการวิภาวนลกฺขโณ หิ ปญฺญตฺติหาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสติ;

โส อากาโร เญยฺโย, ปญฺญตฺตี นาม โส หาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติรุปฺปนวณฺณวิการาปตฺติยา ตํสมงฺคิโน หทยงฺคตภาวปฺปกาสนํ รูปฏฺโฐติ อนิจฺจตามุเขน โอตรณํ, อนิจฺจสฺส ปน ทุกฺขตฺตา ทุกฺขตามุเขน, ทุกฺขสฺส จ อนตฺตกตฺตา สุญฺญตามุเขน โอตรณํฯ จิตฺตํ มโนวิญฺญาณธาตุ, ตสฺสา ปริยาทายิกา ตณฺหา ตเทกฏฺฐา จ ปาปธมฺมา ธมฺมธาตูติ ธาตุมุเขน โอตรณํฯ เอวํ ขนฺธายตนาทิมุเขหิปิ โอตรณํ วตฺตพฺพนฺติ อยํ โอตรโณ หาโรฯ โอตารียนฺติ อนุปฺปเวสียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺตาคตา ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสูติ โอตรโณฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขน สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ หิ โอตรโณ หาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท, อินฺทฺริยขนฺธา จ ธาตุอายตนา;

เอเตหิ โอตรติ โย, โอตรโณ นาม โส หาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

นาหํ, ภิกฺขเว…เป.… สมนุปสฺสามีติ อารมฺโภฯ เอวํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ ปทสุทฺธิ, น ปน อารมฺภสุทฺธิฯ ยถยิทนฺติอาทิ ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จาติ อยํ โสธโน หาโรฯ โสธียนฺติ สมาธียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺเต ปทปทตฺถปญฺหารมฺภาติ โสธโนฯ สุตฺเต ปทปทตฺถปญฺหารมฺภานํ โสธนลกฺขโณ หิ โสธโน หาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห, คาถายํ ปุจฺฉิตายมารพฺภ;

สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา, หาโร โส โสธโน นามา’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

อญฺญนฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ กสฺสจิ วิเสสสฺส อนามฏฺฐตฺตาฯ เอกรูปมฺปีติ ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํฯ ยถยิทนฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ อนิยมวจนภาวโตฯ อิตฺถิรูปนฺติ ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนนฺติ อยํ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ อธิฏฺฐียนฺติ อนุปฺปวตฺตียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สามญฺญวิเสสภูตา ธมฺมา วินา วิกปฺเปนาติ อธิฏฺฐาโนฯ สุตฺตาคตานํ ธมฺมานํ อวิกปฺปนวเสเนว สามญฺญวิเสสนิทฺธารณลกฺขโณ หิ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺฐา;

เตน วิกปฺปยิตพฺพา, เอโส หาโร อธิฏฺฐาโน’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

รูปสฺส กมฺมาวิชฺชาทโย กมฺมจิตฺตาทโย จ เหตุฯ สมนุปสฺสนาย อาวชฺชนาทโยฯ กุสลสฺส จิตฺตสฺส โยนิโส มนสิการาทโยฯ ปริยาทายาติ เอตฺถ ปริยาทานสฺส อโยนิโสมนสิการาทโยติ อยํ ปริกฺขาโร หาโรฯ ปริกโรติ อภิสงฺขโรติ ผลนฺติ ปริกฺขาโร, เหตุ ปจฺจโย จฯ ปริกฺขารํ อาจิกฺขตีติ ปริกฺขาโร, หาโรฯ ปริกฺขารวิสยตฺตา, ปริกฺขารสหจรณโต วา ปริกฺขาโรฯ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริกฺขารสงฺขาตเหตุปจฺจเย นิทฺธาเรตฺวา สํวณฺณนาลกฺขโณ หิ ปริกฺขาโร หาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ, ชนยนฺติปฺปจฺจยา ปรมฺปรโต;

เหตุมวกฑฺฒยิตฺวา, เอโส หาโร ปริกฺขาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ เอตฺถ ปริยาทายิกา วิเสสโต ตณฺหาวิชฺชา เวทิตพฺพา ตาสํ วเสน ปริยาทานสมฺภวโตฯ ตาสุ ตณฺหาย รูปมธิฏฺฐานํ, อวิชฺชาย อรูปํฯ วิเสสโต ตณฺหาย สมโถ ปฏิปกฺโข, อวิชฺชาย วิปสฺสนาฯ สมถสฺส เจโตวิมุตฺติ, ผลวิปสฺสนาย ปญฺญาวิมุตฺติฯ ตถา หิ ตา ราควิราคา อวิชฺชาวิราคาติ วิเสเสตฺวา วุจฺจนฺตีติ อยํ สมาโรปโน หาโรฯ สมาโรปียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทฏฺฐานาทิมุเขน ธมฺมาติ สมาโรปโนฯ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานเววจนภาวนาปหานสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ หิ สมาโรปโน หาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เย ธมฺมา ยํ มูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;

เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

เอตฺตาวตา จ –

‘‘เทสนา วิจโย ยุตฺติ, ปทฏฺฐาโน จ ลกฺขโณ;

จตุพฺยูโห จ อาวฏฺโฏ, วิภตฺติ ปริวตฺตโนฯ

เววจโน จ ปญฺญตฺติ, โอตรโณ จ โสธโน;

อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร, สมาโรปโน โสฬโส’’ติฯ (เนตฺติ. 1 อุทฺเทสวาร) –

เอวํ วุตฺตา โสฬส หารา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ หรียนฺติ เอเตหิ, เอตฺถ วา สุตฺตเคยฺยาทิวิสยา อญฺญาณสํสยวิปลฺลาสาติ หาราฯ หรนฺติ วา สยํ ตานิ, หรณมตฺตเมว วาติ หารา ผลูปจาเรนฯ อถ วา หรียนฺติ โวหรียนฺติ ธมฺมสํวณฺณกธมฺมปฺปฏิคฺคาหเกหิ ธมฺมสฺส ทานคฺคหณวเสนาติ หาราฯ อถ วา หารา วิยาติ หาราฯ ยถา หิ อเนกรตนาวลิสมูโห หารสงฺขาโต อตฺตโน อวยวภูตรตนสมฺผสฺเสหิ สมุปชนิยมานหิลาทสุโข หุตฺวา ตทุปโภคิชนสรีรสนฺตาปํ นิทาฆปริฬาหูปชนิตํ วูปสเมติ, เอวเมว เตปิ นานาวิธปรมตฺถรตนปฺปพนฺธา สํวณฺณนาวิเสสา อตฺตโน อวยวภูตปรมตฺถรตนาธิคเมน สมุปฺปาทิยมานนิพฺพุติสุขา ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกชนหทยปริตาปํ กามราคาทิกิเลสเหตุกํ วูปสเมนฺตีติฯ อถ วา หารยนฺติ อญฺญาณาทินีหารํ อปคมํ กโรนฺติ อาจิกฺขนฺตีติ วา หาราฯ อถ วา โสตุชนจิตฺตสฺส หรณโต รมณโต จ หารา นิรุตฺตินเยน ยถา ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน ภควา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.144; ปารา. อฏฺฐ. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา)ฯ

อิโต ปรํ ปน นนฺทิยาวฏฺฏาทิปญฺจวิธนยา เวทิตพฺพา – ตตฺถ ตณฺหาวิชฺชา สมุทยสจฺจํ, ตาสํ อธิฏฺฐานาทิภูตา รูปธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, เตสํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจํฯ ตณฺหาคหเณน เจตฺถ มายาสาเฐยฺยมานาติมานมทปฺปมาทปาปิจฺฉตาปาปมิตฺตตาอหิริกอโนตฺตปฺปาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ อวิชฺชาคหเณน วิปรีตมนสิการโกธูปนาหมกฺขปฬาสอิสฺสามจฺฉริย- สารมฺภโทวจสฺสตาภวทิฏฺฐิวิภวทิฏฺฐิอาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ

วุตฺตวิปริยายโต กุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ กถํ? อมายาอสาเฐยฺยาทิวเสน อวิปรีตมนสิการาทิวเสน จฯ ตถา สมถปกฺขิยานํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ , วิปสฺสนาปกฺขิยานํ อนิจฺจสญฺญาทีนญฺจ วเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติ อยํ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิฯ โย หิ ตณฺหาอวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส จ จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, อยํ นนฺทิยาวฏฺฏนโย นามฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จ, สมเถน วิปสฺสนาย โย เนติ;

สจฺเจหิ โยชยิตฺวา, อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

นนฺทิยาวฏฺฏสฺส วิย อาวฏฺโฏ เอตสฺสาติ นนฺทิยาวฏฺโฏฯ ยถา หิ นนฺทิยาวฏฺโฏ อนฺโต ฐิเตน ปธานาวยเวน พหิทฺธา อาวฏฺฏติ, เอวมยมฺปิ นโยติ อตฺโถฯ อถ วา นนฺทิยา ตณฺหาย ปโมทสฺส วา อาวฏฺโฏ เอตฺถาติ นนฺทิยาวฏฺโฏฯ

เหฏฺฐา วุตฺตนเยน คหิเตสุ ตณฺหาวิชฺชาตปฺปกฺขิยธมฺเมสุ ตณฺหา โลโภ, อวิชฺชา โมโห, อวิชฺชาย สมฺปยุตฺโต โลหิเต สติ ปุพฺโพ วิย ตณฺหาย สติ สิชฺฌมาโน อาฆาโต โทโส อิติ ตีหิ อกุสลมูเลหิ คหิเตหิ, ตปฺปฏิปกฺขโต กุสลจิตฺตคฺคหเณน จ ตีณิ กุสลมูลานิ คหิตานิ เอว โหนฺติฯ อิธาปิ โลโภ สพฺพานิ วา สาสวกุสลมูลานิ สมุทยสจฺจํ, ตนฺนิพฺพตฺตา เตสํ อธิฏฺฐานโคจรภูตา อุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติอาทินา สจฺจโยชนา เวทิตพฺพาฯ ผลํ ปเนตฺถ วิโมกฺขตฺตยวเสน นิทฺธาเรตพฺพํ, ตีหิ อกุสลมูเลหิ ติวิธทุจฺจริตสํกิเลสมลวิสมอกุสลสญฺญาวิตกฺกาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ, ตถา ตีหิ กุสลมูเลหิ ติวิธสุจริตสมกุสลสญฺญาวิตกฺกสทฺธมฺมสมาธิวิโมกฺขมุขาทิวเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติ อยํ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิฯ โย หิ อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขสฺส กุสลมูเลหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จ จตุสจฺจโยชนามุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, อยํ ติปุกฺขลนโย นามฯ

ตีหิ อวยเวหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺเข, อโลภาทีหิ จ โวทานปกฺเข ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโลฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ,

เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหิ;

ภูตํ ตถํ อวิตถํ,

ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหู’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

วุตฺตนเยน คหิเตสุ ตณฺหาวิชฺชาตปฺปกฺขิยธมฺเมสุ วิเสสโต ตณฺหาทิฏฺฐีนํ วเสน อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ จ วิปลฺลาสา, อวิชฺชาทิฏฺฐีนํ วเสน อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสา เวทิตพฺพาฯ เตสํ ปฏิปกฺขโต กุสลจิตฺตคฺคหเณน สิทฺเธหิ สติวีริยสมาธิปญฺญินฺทฺริเยหิ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิ สิทฺธานิเยว โหนฺติฯ

ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพาฯ กถํ? ทุวิโธ หิ ตณฺหาจริโต มุทินฺทฺริโย ติกฺขินฺทฺริโยติ, ตถา ทิฏฺฐิจริโตฯ เตสุ ปฐโม อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี สติพเลน ยถาภูตํ กายสภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ภาวนาพเลน ตํ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ทุติโย อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14; 6.58) วุตฺเตน วีริยสํวรภูเตน วีริยพเลน ปฏิปกฺขํ วิโนเทนฺโต ภาวนาพเลน ตํ วิปลฺลาสํ วิธเมตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ตติโย อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสคฺคาหี สมถพเลน สมาหิตจิตฺโต สงฺขารานํ ขณิกภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ภาวนาพเลน ตํ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ จตุตฺโถ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวญฺจิตตาย ผสฺสาทิธมฺมปุญฺชมตฺเต อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ มิจฺฉาภินิเวสี จตุโกฏิกสุญฺญตามนสิกาเรน ตํ มิจฺฉาภินิเวสํ วิทฺธํเสนฺโต สามญฺญผลํ สจฺฉิกโรติฯ สุภสญฺญาทีหิ จตูหิปิ วา วิปลฺลาเสหิ สมุทยสจฺจํ, เตสมธิฏฺฐานารมฺมณภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติอาทินา สจฺจโยชนา เวทิตพฺพาฯ

ผลํ ปเนตฺถ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตูหิ เจตฺถ วิปลฺลาเสหิ จตุราสโวฆโยคคนฺถอคติตณฺหุปาทานสลฺลวิญฺญาณฏฺฐิติอปริญฺญาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ, ตถา จตูหิ สติปฏฺฐาเนหิ จตุพฺพิธชฺฌานวิหาราธิฏฺฐานสุขภาคิยธมฺมอปฺปมญฺญาสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทาทิวเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติ อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิฯ โย หิ สุภสญฺญาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส สทฺธินฺทฺริยาทีหิ จ โวทานปกฺขสฺส จตุสจฺจโยชนาวเสน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, อยํ สีหวิกฺกีฬิโต นามฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ,

กิเลเส อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม;

เอตํ นยํ นยวิทู,

สีหวิกฺกีฬิตํ อาหู’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยเคน สีโห ภควา, ตสฺส วิกฺกีฬิตํ เทสนา วจีกมฺมภูโต วิหาโรติ กตฺวา วิปลฺลาสตปฺปฏิปกฺขปริทีปนโต สีหสฺส วิกฺกีฬิตํ เอตฺถาติ สีหวิกฺกีฬิโต, นโยฯ พลวิเสสโยคทีปนโต วา สีหวิกฺกีฬิตสทิสตฺตา นโย สีหวิกฺกีฬิโตฯ พลวิเสโส เจตฺถ สทฺธาทิพลํ, ทสพลานิ เอว วาฯ

อิเมสํ ปน ติณฺณํ อตฺถนยานํ สิทฺธิยา โวหารนยทฺวยํ สิทฺธเมว โหติฯ ตถา หิ อตฺถนยตฺตยทิสาภาเวน กุสลาทิธมฺมานํ อาโลจนํ ทิสาโลจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เวยฺยากรเณสุ หิ เย,

กุสลากุสลา ตหิํ ตหิํ วุตฺตา;

มนสา โอโลกยเต,

ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหู’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

ตถา อาโลจิตานํ เตสํ ธมฺมานํ อตฺถนยตฺตยโยชเน สมานยนโต องฺกุโส วิย องฺกุโสฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนน, อุกฺขิปิย ยํ สมาเนติ;

สพฺเพ กุสลากุสเล, อยํ นโย องฺกุโส นามา’’ติฯ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร);

ตสฺมา มนสาว อตฺถนยานํ ทิสาภูตธมฺมานํ โลจนํ ทิสาโลจนํ, เตสํ สมานยนํ องฺกุโสติ ปญฺจปิ นยานิ ยุตฺตานิ โหนฺติฯ

เอตฺตาวตา จ –

‘‘ปฐโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ทุติโย จ ติปุกฺขโล;

สีหวิกฺกีฬิโต นาม, ตติโย นยลญฺชโกฯ

ทิสาโลจนมาหํสุ, จตุตฺถํ นยมุตฺตมํ;

ปญฺจโม องฺกุโส นาม, สพฺเพ ปญฺจ นยา คตา’’ติฯ (เนตฺติ. 1 อุทฺเทสวาร) –

เอวํ วุตฺตปญฺจนยาปิ เอตฺถ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ นยติ สํกิเลสํ โวทานญฺจ วิภาคโต ญาเปตีติ นโย, ลญฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลญฺชโก, นโย จ โส ลญฺชโก จาติ นยลญฺชโกฯ อิทญฺจ สุตฺตํ โสฬสวิเธ สุตฺตนฺตปฏฺฐาเน สํกิเลสภาคิยํ พฺยติเรกมุเขน นิพฺเพธาเสกฺขภาคิยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐวีสติวิเธ ปน สุตฺตนฺตปฏฺฐาเน โลกิยโลกุตฺตรํ สตฺตธมฺมาธิฏฺฐานํ ญาณญฺเญยฺยํ ทสฺสนภาวนํ สกวจนํ วิสฺสชฺชนียํ กุสลากุสลํ อนุญฺญาตํ ปฏิกฺขิตฺตญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ โสฬสวิธสุตฺตนฺตํ ปฏฺฐานํ นาม ‘‘สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, เนว สํกิเลสภาคิยํ น วาสนาภาคิยํ น นิพฺเพธภาคิยํ น อเสกฺขภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. 89) เอวํ วุตฺตโสฬสสาสนปฏฺฐานานิฯ

ตตฺถ สํกิลิสฺสนฺติ เอเตนาติ สํกิเลโส, สํกิเลสภาเค สํกิเลสโกฏฺฐาเส ปวตฺตํ สํกิเลสภาคิยํฯ วาสนา ปุญฺญภาวนา, วาสนาภาเค ปวตฺตํ วาสนาภาคิยํ, วาสนํ ภชาเปตีติ วา วาสนาภาคิยํฯ

นิพฺพิชฺฌนํ โลภกฺขนฺธาทีนํ ปทาลนํ นิพฺเพโธ, นิพฺเพธภาเค ปวตฺตํ, นิพฺเพธํ ภชาเปตีติ วา นิพฺเพธภาคิยํฯ ปรินิฏฺฐิตสิกฺขา ธมฺมา อเสกฺขา, อเสกฺขภาเค ปวตฺตํ, อเสกฺเข ภชาเปตีติ วา อเสกฺขภาคิยํฯ เตสุ ยตฺถ ตณฺหาทิสํกิเลโส วิภตฺโต, อิทํ สํกิเลสภาคิยํฯ ยตฺถ ทานาทิปุญฺญกิริยวตฺถุ วิภตฺตํ, อิทํ วาสนาภาคิยํฯ ยตฺถ เสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย วิภตฺตา, อิทํ นิพฺเพธภาคิยํฯ ยตฺถ ปน อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย วิภตฺตา, อิทํ อเสกฺขภาคิยํฯ อิตรานิ เตสํ โวมิสฺสกนยวเสน วุตฺตานิฯ สพฺพาสวสํวรปริยายาทีนํ วเสน สพฺพภาคิยํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ หิ สํกิเลสธมฺมา โลกิยสุจริตธมฺมา เสกฺขา ธมฺมา อเสกฺขา ธมฺมา จ วิภตฺตาฯ สพฺพภาคิยํ ปน ‘‘ปสฺสํ น ปสฺสตี’’ติอาทิกํ อุทกาทิอนุวาทวจนํ เวทิตพฺพํฯ

อฏฺฐวีสติวิธํ สุตฺตนฺตปฏฺฐานํ ปน ‘‘โลกิยํ, โลกุตฺตรํ, โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ, สตฺตาธิฏฺฐานํ, ธมฺมาธิฏฺฐานํ, สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ, ญาณํ, เญยฺยํ, ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ, ทสฺสนํ, ภาวนา, ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ, สกวจนํ, ปรวจนํ, สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ, วิสฺสชฺชนียํ, อวิสฺสชฺชนียํ, วิสฺสชฺชนียญฺจ อวิสฺสชฺชนียญฺจ, กมฺมํ, วิปาโก, กมฺมญฺจ วิปาโก จ กุสลํ, อกุสลํ, กุสลญฺจ อกุสลญฺจ อนุญฺญาตํ, ปฏิกฺขิตฺตํ, อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ, ถโว’’ติ (เนตฺติ. 112) เอวมาคตานิ อฏฺฐวีสติ สาสนปฏฺฐานานิฯ ตตฺถ โลกิยนฺติ โลเก นิยุตฺโต, โลเก วา วิทิโต โลกิโยฯ อิธ ปน โลกิโย อตฺโถ ยสฺมิํ สุตฺเต วุตฺโต, ตํ สุตฺตํ โลกิยํฯ ตถา โลกุตฺตรํฯ ยสฺมิํ ปน สุตฺเต ปเทเสน โลกิยํ, ปเทเสน โลกุตฺตรํ วุตฺตํ, ตํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ สตฺตอธิปฺปายสตฺตปญฺญตฺติมุเขน เทสิตํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ ธมฺมวเสน เทสิตํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ อุภยวเสน เทสิตํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พุทฺธาทีนํ ปน คุณาภิตฺถวนวเสน ปวตฺตํ สุตฺตํ ถโว นาม –

‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติฯ (ธ. ป. 273; เนตฺติ. 170; เปฏโก. 30) อาทิกํ วิย –

เนตฺตินยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[2] สทฺทครุกาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน คนฺธรสโผฏฺฐพฺพครุเก สงฺคณฺหาติฯ อาสยวเสนาติ อชฺฌาสยวเสนฯ อุตุสมุฏฺฐาโนปิ อิตฺถิสนฺตานคโต สทฺโท ลพฺภติ, โส อิธ นาธิปฺเปโตติ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐาโน’’ติ วุตฺตํฯ กถิตสทฺโท อาลาปาทิสทฺโทฯ คีตสทฺโท สเรน คายนสทฺโทฯ อิตฺถิยา หสนสทฺโทเปตฺถ สงฺคเหตพฺโพ ตสฺสปิ ปุริเสน อสฺสาเทตพฺพโตฯ เตนาห – ‘‘อปิจ โข มาตุคามสฺส สทฺทํ สุณาติ ติโรกุฏฺฏา วา ติโรปาการา วา หสนฺติยา วา ภณนฺติยา วา คายนฺติยา วา, โส ตทสฺสาเทตี’’ติอาทิฯ นิวตฺถนิวาสนสฺสาติ ขลิตฺถทฺธสฺส นิวาสนสฺสฯ อลงฺการสฺสาติ นูปุราทิกสฺส อลงฺการสฺสฯ อิตฺถิสทฺโทตฺเวว เวทิตพฺโพติ อิตฺถิปฏิพทฺธภาวโต วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘สพฺโพปี’’ติอาทิฯ อวิทูรฏฺฐาเนติ ตสฺส หตฺถิกุลสฺส วสนฏฺฐานโต อวิทูรฏฺฐาเนฯ กายูปปนฺโนติ สมฺปนฺนกาโย ถิรกถินมหากาโยฯ มหาหตฺถีติ มหานุภาโว หตฺถีฯ เชฏฺฐกํ กตฺวาติ ยูถปติํ กตฺวาฯ

กถินติกฺขภาเวน สิงฺคสทิสตฺตา อฬสงฺขาตานิ สิงฺคานิ เอตสฺส อตฺถีติ สิงฺคี, สุวณฺณวณฺณตาย มหาพลตาย จ สีหหตฺถิอาทิมิคสทิสตฺตา มิโค วิยาติ มิโคฯ ตตฺถ ตตฺถ กิจฺจํ เนตุภาเวน จกฺขุเยว เนตฺตํ, ตํ อุคฺคตฏฺเฐน อายตํ เอตสฺสาติ อายตจกฺขุเนตฺโตฯ อฏฺฐิ เอว ตโจ เอตสฺสาติ อฏฺฐิตฺตโจฯ เตนาภิภูโตติ เตน มิเคน อภิภูโต อชฺโฌตฺถโฏ นิจฺจลคฺคหิโต หุตฺวาฯ กรุณํ รุทามีติ การุญฺญปตฺโต หุตฺวา โรทามิ วิรวามิฯ ปจฺจตฺถิกภยโต มุตฺติ นาม ยถา ตถา สหายวโต โหติ, น เอกากิโนติ อาห – ‘‘มา เหว มํ ปาณสมํ ชเหยฺยา’’ติฯ ตตฺถ มา เหว มนฺติ มํ เอวรูปํ พฺยสนํ ปตฺตํ อตฺตโน ปาณสมํ ปิยสามิกํ ตฺวํ มาเหว ชหิฯ

กุญฺเจ คิริกูเฏ รมติ อภิรมติ, ตตฺถ วา วิจรติ, โกญฺชนาทํ นทนฺโต วา วิจรติ, กุ วา ปถวี, ตทภิฆาเตน ชีรตีติ กุญฺชโรฯ สฏฺฐิหายนนฺติ ชาติยา สฏฺฐิวสฺสกาลสฺมิํ กุญฺชรา ถาเมน ปริหายนฺติ, ตํ สนฺธาย เอวมาหฯ ปถพฺยา จาตุรนฺตายาติ จตูสุ ทิสาสุ สมุทฺทํ ปตฺวา ฐิตาย จาตุรนฺตาย ปถวิยาฯ สุปฺปิโยติ สุฏฺฐุ ปิโยฯ

เตสํ ตฺวํ วาริโช เสฏฺโฐติ เย สมุทฺเท วา คงฺคาย วา ยมุนาย วา นมฺมทานทิยา วา กุฬีรา, เตสํ สพฺเพสํ วณฺณสมฺปตฺติยา มหนฺตตฺเตน จ วาริมฺหิ ชาตตฺตา วาริโช ตฺวเมว เสฏฺโฐ ปสตฺถตโรฯ มุญฺจ โรทนฺติยา ปตินฺติ สพฺเพสํ เสฏฺฐตฺตา ตเมว ยาจามิ, โรทมานาย มยฺหํ สามิกํ มุญฺจฯ อถาติ คหณสฺส สิถิลกรณสมนนฺตรเมวฯ เอตสฺสาติ ปฏิสตฺตุมทฺทนสฺสฯ

ปพฺพตคหนํ นิสฺสายาติ ติสฺโส ปพฺพตราชิโย อติกฺกมิตฺวา จตุตฺถาย ปพฺพตราชิยํ ปพฺพตคหนํ อุปนิสฺสายฯ เอวํ วทตีติ ‘‘อุเทตยํ จกฺขุมา’’ติอาทินา (ชา. 1.2.17) อิมํ พุทฺธมนฺตํ มนฺเตนฺโต วทติฯ

ตตฺถ อุเทตีติ ปาจีนโลกธาตุโต อุคฺคจฺฉติฯ จกฺขุมาติ สกลจกฺกวาฬวาสีนํ อนฺธการํ วิธมิตฺวา จกฺขุปฺปฏิลาภกรเณน ยนฺเตน เตสํ ทินฺนํ จกฺขุ, เตน จกฺขุนา จกฺขุมาฯ เอกราชาติ สกลจกฺกวาเฬ อาโลกกรานํ อนฺตเร เสฏฺฐฏฺเฐน รญฺชนฏฺเฐน จ เอกราชาฯ หริสฺสวณฺโณติ หริสมานวณฺโณ, สุวณฺณวณฺโณติ อตฺโถฯ ปถวิํ ปภาเสตีติ ปถวิปฺปภาโสฯ ตํ ตํ นมสฺสามีติ ตสฺมา ตํ เอวรูปํ ภวนฺตํ นมสฺสามิ วนฺทามิฯ ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมฺห ทิวสนฺติ ตยา อชฺช รกฺขิตา หุตฺวา อิมํ ทิวสํ จตุอิริยาปถวิหาเรน สุขํ วิหเรยฺยามฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย สูริยํ นมสฺสิตฺวา ทุติยคาถาย อตีเต ปรินิพฺพุเต พุทฺเธ เจว พุทฺธคุเณ จ นมสฺสติ ‘‘เย พฺราหฺมณา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ เย พฺราหฺมณาติ เย พาหิตปาปา ปริสุทฺธา พฺราหฺมณาฯ เวทคูติ เวทานํ ปารํ คตา, เวเทหิ ปารํ คตาติ วา เวทคูฯ อิธ ปน สพฺเพ สงฺขตธมฺเม วิทิเต ปากเฏ กตฺวา กตาติ เวทคูฯ เตเนวาห – ‘‘สพฺพธมฺเม’’ติฯ สพฺเพ ขนฺธายตนธาตุธมฺเม สลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน อตฺตโน ญาณสฺส วิทิเต ปากเฏ กตฺวา ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺตา, สํสารํ วา อติกฺกนฺตาติ อตฺโถฯ เต เม นโมติ เต มม อิมํ นมกฺการํ ปฏิจฺฉนฺตุฯ เต จ มํ ปาลยนฺตูติ เอวํ มยา นมสฺสิตา จ เต ภควนฺโต มํ ปาลยนฺตุ รกฺขนฺตุฯ

นมตฺตุ พุทฺธานํ…เป.… วิมุตฺติยาติ อยํ มม นมกฺกาโร อตีตานํ ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํ อตฺถุ, เตสํเยว จตูสุ ผเลสุ ญาณสงฺขาตาย โพธิยา อตฺถุ, ตถา เตสญฺเญว อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตานํ อตฺถุ, ยา จ เนสํ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสงฺขาตา ปญฺจวิธา วิมุตฺติ, ตาย วิมุตฺติยาปิ อยํ มยฺหํ นมกฺกาโร อตฺถูติ อตฺโถฯ อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา, โมโร จรติ เอสนาติ อิทํ ปน ปททฺวยํ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, โส โมโร อิมํ ปริตฺตํ อิมํ รกฺขํ กตฺวา อตฺตโน โคจรภูมิยํ ปุปฺผผลาทีนํ อตฺถาย นานปฺปการาย เอสนาย จรตีติฯ

เอวํ ทิวสํ จริตฺวา สายํ ปพฺพตมตฺถเก นิสีทิตฺวา อตฺถํ คจฺฉนฺตํ สูริยํ โอโลเกนฺโต พุทฺธคุเณ อาวชฺเชตฺวา นิวาสฏฺฐาเน รกฺขาวรณตฺถาย ปุน พฺรหฺมมนฺตํ วทนฺโต ‘‘อเปตย’’นฺติอาทิมาหฯ เตเนวาห – ‘‘ทิวสํ โคจรํ คเหตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อเปตีติ อปยาติ อตฺถํ คจฺฉติฯ อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา โมโร วาสมกปฺปยีติ อิทมฺปิ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, โส โมโร อิมํ ปริตฺตํ อิมํ รกฺขํ กตฺวา อตฺตโน นิวาสฏฺฐาเน วาสํ สํกปฺปยิตฺถาติฯ ปริตฺตกมฺมโต ปุเรตรเมวาติ ปริตฺตกมฺมกรณโต ปุเรตรเมวฯ โมรกุกฺกุฏิกายาติ กุกฺกุฏิกาสทิสาย โมรจฺฉาปิกายฯ

[3] ตติเย รูปายตนสฺส วิย คนฺธายตนสฺสปิ สมุฏฺฐาปกปจฺจยวเสน วิเสโส นตฺถีติ อาห – ‘‘จตุสมุฏฺฐานิก’’นฺติฯ อิตฺถิยา สรีรคนฺธสฺส กายารุฬฺหอนุเลปนาทิคนฺธสฺส จ ตปฺปฏิพทฺธภาวโต อวิเสเสน คหณปฺปสงฺเค อิธาธิปฺเปตคนฺธํ นิทฺธาเรนฺโต ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิตฺถิยาติ ปากติกาย อิตฺถิยาฯ ทุคฺคนฺโธติ ปากติกาย อิตฺถิยา สรีรคนฺธภาวโต ทุคฺคนฺโธ โหติฯ อิธาธิปฺเปโตติ อิฏฺฐภาวโต อสฺสาเทตพฺพตฺตา วุตฺตํฯ กถํ ปน อิตฺถิยา สรีรคนฺธสฺส ทุคฺคนฺธภาโวติ อาห – ‘‘เอกจฺจา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อสฺสสฺส วิย คนฺโธ อสฺสา อตฺถีติ อสฺสคนฺธินีฯ เมณฺฑกสฺส วิย คนฺโธ อสฺสา อตฺถีติ เมณฺฑกคนฺธินีฯ เสทสฺส วิย คนฺโธ อสฺสา อตฺถีติ เสทคนฺธินีฯ โสณิตสฺส วิย คนฺโธ อสฺสา อตฺถีติ โสณิตคนฺธินีฯ รชฺชเตวาติ อนาทิมติ สํสาเร อวิชฺชาทิกิเลสวาสนาย ปริกฑฺฒิตหทยตฺตา โผฏฺฐพฺพสฺสาทคธิตจิตฺตตาย จ อนฺธพาโล เอวรูปายปิ ทุคฺคนฺธสรีราย อิตฺถิยา รชฺชติเยวฯ

ปากติกาย อิตฺถิยา สรีรคนฺธสฺส ทุคฺคนฺธภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสิฏฺฐาย เอกจฺจาย อิตฺถิยา ตทภาวํ ทสฺเสตุํ – ‘‘จกฺกวตฺติโน ปนา’’ติอาทิมาหฯ ยทิ เอวํ อีทิสาย อิตฺถิยา สรีรคนฺโธปิ อิธ กสฺมา นาธิปฺเปโตติ อาห – ‘‘อยํ น สพฺพาสํ โหตี’’ติอาทิฯ ติรจฺฉานคตาย อิตฺถิยา เอกจฺจาย จ มนุสฺสิตฺถิยา สรีรคนฺธสฺส อติวิย อสฺสาเทตพฺพภาวทสฺสนโต ปุน ตมฺปิ อวิเสเสน อนุชานนฺโต ‘‘อิตฺถิกาเย คนฺโธ วา โหตู’’ติอาทิมาหฯ อิตฺถิคนฺโธตฺเวว เวทิตพฺโพติ ตปฺปฏิพทฺธภาวโต วุตฺตํฯ

[4] จตุตฺถาทีสุ กิํ เตนาติ ชิวฺหาวิญฺเญยฺยรเส อิธาธิปฺเปเต กิํ เตน อวยวรสาทินา วุตฺเตน ปโยชนํฯ โอฏฺฐมํสํ สมฺมกฺเขตีติ โอฏฺฐมํสสมฺมกฺขโน, เขฬาทีนิฯ อาทิสทฺเทน โอฏฺฐมํสมกฺขโน ตมฺพุลมุขวาสาทิรโส คยฺหติฯ สพฺโพ โส อิตฺถิรโสติ อิตฺถิยาวสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ

[5] อิตฺถิโผฏฺฐพฺโพติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยทิ ปเนตฺถ อิตฺถิคตานิ รูปารมฺมณาทีนิ อวิเสสโต ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, อถ กสฺมา ภควตา ตานิ วิสุํ วิสุํ คเหตฺวา เทสิตานีติ อาห – ‘‘อิติ สตฺถา’’ติอาทิฯ ยถา หีติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ คเมตีติ วิกฺเขปํ คเมติ, อยเมว วา ปาโฐฯ คเมตีติ จ สงฺคเมติฯ น ตถา เสสา สทฺทาทโย, น ตถา รูปาทีนิ อารมฺมณานีติ เอเตน สตฺเตสุ รูปาทิครุกตา อสํกิณฺณา วิย ทสฺสิตา, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ อเนกวิธตฺตา สตฺตานํ อชฺฌาสยสฺสาติ ทสฺเสตุํ – ‘‘เอกจฺจสฺส จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจครุกวเสนาติ ปญฺจารมฺมณครุกวเสนฯ เอกจฺจสฺส หิ ปุริสสฺส ยถาวุตฺเตสุ ปญฺจสุปิ อารมฺมเณสุ ครุกตา โหติ, เอกจฺจสฺส ตตฺถ กติปเยสุ, เอกสฺมิํ เอว วา, เต สพฺเพปิ ปญฺจครุกาตฺเวว เวทิตพฺพา ยถา ‘‘สตฺติสโย อฏฺฐวิโมกฺขา’’ติฯ น ปญฺจครุกชาตกวเสน เอเกการมฺมเณ ครุกสฺเสว นาธิปฺเปตตฺตาฯ เอเกการมฺมณครุกานญฺหิ ปญฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ตตฺถ อาคตตฺตา ตํ ชาตกํ ‘‘ปญฺจครุกชาตก’’นฺติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ เตน อิธ ปโยชนํ นตฺถีติ อาห – ‘‘สกฺขิภาวตฺถายา’’ติฯ อาหริตฺวา กเถตพฺพนฺติ รูปาทิครุกตาย เอเต อนยพฺยสนํ ปตฺตาติ ทสฺเสตุํ กเถตพฺพํฯ

[6-8] เตสนฺติ สุตฺตานํฯ อุปฺปณฺเฑตฺวา คณฺหิตุํ น อิจฺฉีติ ตสฺส โถกํ วิรูปธาตุกตฺตา น อิจฺฉิฯ อนติกฺกมนฺโตติ สํสนฺเทนฺโตฯ ทฺเว หตฺถํ ปตฺตานีติ ทฺเว อุปฺปลานิ หตฺถํ คตานิฯ ปหฏฺฐาการํ ทสฺเสตฺวาติ อปราหิ อิตฺถีหิ เอเกกํ ลทฺธํ, มยา ทฺเว ลทฺธานีติ สนฺตุฏฺฐาการํ ทสฺเสตฺวาฯ ปโรทีติ ตสฺสา ปุพฺพสามิกสฺส มุขคนฺธํ สริตฺวาฯ ตสฺส หิ มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติฯ หาเรตฺวาติ ตสฺมา ฐานา อปเนตฺวา, ‘‘หราเปตฺวา’’ติ วา ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ

สาธุ สาธูติ ภาสโตติ ธมฺมกถาย อนุโมทนวเสน ‘‘สาธุ สาธู’’ติ ภาสโตฯ อุปฺปลํว ยโถทเกติ ยถา อุปฺปลํ อุปฺปลคนฺโธ มุขโต นิพฺพตฺโตติฯ วฏฺฏเมว กถิตนฺติ ยถารุตวเสน วุตฺตํฯ ยทิปิ เอวํ วุตฺตํ, ตถาปิ ยถารุตมตฺเถ อวตฺวา วิวฏฺฏํ นีหริตฺวา กเถตพฺพํ วิมุตฺติรสตฺตา ภควโต เทสนายฯ

รูปาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

ปฐมวคฺควณฺณนาย อนุตฺตานตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา

[11] ทุติยสฺสาติ ทุติยวคฺคสฺสฯ เอกธมฺมมฺปีติ เอตฺถ ‘‘เอกสภาวมฺปี’’ติ อิมินา สภาวตฺโถยํ ธมฺมสทฺโท ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิยาติ ทสฺสิตํ โหติฯ ยทคฺเคน จ สภาวตฺโถ, ตทคฺเคน นิสฺสตฺตตฺโถ สิทฺโธ เอวาติ ‘‘นิสฺสตฺตฏฺเฐน ธมฺโม เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ สุภนิมิตฺตนฺติ ธมฺมปริยาเยน วุตฺตํฯ ตญฺหิ อตฺถโต กามจฺฉนฺโท วา สิยาฯ โส หิ อตฺตโน คหณากาเรน สุภนฺติ, เตนากาเรน ปวตฺตนกสฺส อญฺญสฺส กามจฺฉนฺทสฺส นิมิตฺตตฺตา ‘‘สุภนิมิตฺต’’นฺติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส อารมฺมณํ วา สุภนิมิตฺตํฯ อิฏฺฐญฺหิ อิฏฺฐากาเรน วา คยฺหมานํ รูปาทิอารมฺมณํ ‘‘สุภนิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ อารมฺมณเมว เจตฺถ นิมิตฺตํฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘สุภนิมิตฺตนฺติ ราคฏฺฐานิยํ อารมฺมณ’’นฺติฯ สมุจฺจยตฺโถ วา-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย, วฑฺฒิยาติ อตฺโถฯ อชาโต นิชฺชาโตฯ เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ กาเมสูติ ปญฺจสุ กามคุเณสุฯ กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท น ธมฺมจฺฉนฺโทฯ กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโม เอว ราโค กามราโคฯ กามนวเสน นนฺทนวเสน จ กาโม เอว นนฺทีติ กามนนฺทีฯ กามนวเสน ตณฺหายนวเสน จ กามตณฺหาฯ อาทิสทฺเทน ‘‘กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสาน’’นฺติ เอเตสํ ปทานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว กามตฺถํ วิทิตฺวา สิเนหนฏฺเฐน กามสฺเนโห, ปริฬาหนฏฺเฐน กามปริฬาโห, มุจฺฉนฏฺเฐน กามมุจฺฉา, คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนฏฺเฐน กามชฺโฌสานํ เวทิตพฺพํฯ กามจฺฉนฺโท เอว กุสลปฺปวตฺติโต จิตฺตสฺส นีวรณฏฺเฐน กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โสติ กามจฺฉนฺโทฯ อสมุทาจารวเสนาติ อสมุทาจารภาเวนฯ อนนุภูตารมฺมณวเสนาติ ‘‘อิทํ นาเมต’’นฺติ วตฺถุวเสน อุตฺวา ตสฺมิํ อตฺตภาเว อนนุภูตสฺส อารมฺมณสฺส วเสนฯ รูปสทฺทาทิเภทํ ปน อารมฺมณํ เอกสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว อนนุภูตํ นาม นตฺเถว, กิมงฺคํ ปน อนาทิมติ สํสาเรฯ

ยํ วุตฺตํ – ‘‘อสมุทาจารวเสน จา’’ติอาทิ, ตํ อติสํขิตฺตนฺติ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ – ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภวคฺคหเณน มหคฺคตภโว คหิโตฯ โส หิ โอฬาริกกิเลสสมุทาจารรหิโตฯ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล ปาริวาสิกกาเล จ จริตพฺพานิ ทฺเวอสีติ ขุทฺทกวตฺตานิ นามฯ น หิ ตานิ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา ตานิ น มหาวตฺเตสุ อนฺโตคธานีติ ‘‘จุทฺทส มหาวตฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา อาคนฺตุกวตฺตอาวาสิกคมิก-อนุโมทนภตฺตคฺค- ปิณฺฑจาริกอารญฺญกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌาย- สทฺธิวิหาริกอาจริย-อนฺเตวาสิกวตฺตานีติ เอตานิ จุทฺทส มหาวตฺตานิ นามาติ วุตฺตํฯ