เตนาห – ‘‘ปฏิปีฬนฏฺเฐนา’’ติอาทิ ฯ อนตฺตลกฺขณญฺจ นานาธาตุวินิพฺโภคสฺส อมนสิการา ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺฐาติ, นานาธาตุโย ปน วินิพฺภุชฺชิตฺวา ‘‘อญฺญา ปถวีธาตุ, อญฺญา อาโปธาตู’’ติอาทินา, ‘‘อญฺโญ ผสฺโส, อญฺญา เวทนา’’ติอาทินา จ วิสุํ วิสุํ กตฺวา ฆนวินิพฺโภเค กเต สมูหฆเน กิจฺจารมฺมณฆเน จ เภทิเต อนตฺตลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺฐาติฯ ยา เหสา อญฺญมญฺญูปตฺถมฺเภสุ สมุทิเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ เอกตฺตาภินิเวสวเสน อปริมทฺทิตสงฺขาเรหิ มมายมานา สมูหฆนตา, ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจเภทสฺส สติปิ ปฏินิยตภาเว เอกโต คยฺหมานา กิจฺจฆนตา, ตถา สารมฺมณธมฺมานํ สติปิ อารมฺมณกรณเภเท เอกโต คยฺหมานา อารมฺมณฆนตาฯ สา จตูสุ ธาตูสุ ญาเณน วินิพฺภุชิตฺวา ทิสฺสมานาสุ หตฺเถน ปริมทฺทิยมาโน เผณปิณฺโฑ วิย วิลีนํ อาคจฺฉติ, ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานา สุญฺญา เอเต ธมฺมมตฺตาติ อวสวตฺตนาการสงฺขาตํ อนตฺตลกฺขณํ ปากฏตรํ โหติฯ

อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. กายคตาสติวคฺควณฺณนา

[563] เจตสา ผุโฏติ จิตฺเตน ผริโตฯ จิตฺเตน ผรณญฺจ สมุทฺทสฺส ทฺวิธา สมฺภวตีติ อาห – ‘‘ทุวิธํ ผรณ’’นฺติอาทิฯ ปุริเมน อตฺเถนาติ ‘‘สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตี’’ติ วุตฺเตน อตฺเถนฯ ปจฺฉิเมนาติ ‘‘วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตี’’ติ วุตฺเตนฯ

[564] มหโต สํเวคาย สํวตฺตตีติอาทีสุ อยํ ปน อปโร นโยฯ ยาถาวโต กายสภาวปฺปเวทนโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติฯ อตฺถายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถายฯ โยคกฺเขมายาติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวายฯ สติสมฺปชญฺญายาติ สพฺพตฺถ สติอวิปฺปวาสาย สตฺตฏฺฐานิยสมฺปชญฺญาย จฯ ญาณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ วิปสฺสนาญาณาธิคมายฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ ติสฺโส วิชฺชา จิตฺตสฺส อธิมุตฺติ นิพฺพานํ จตฺตาริ สามญฺญผลานีติ เอเตสํ ปจฺจกฺขกรณายฯ

[584] ปญฺญาปฏิลาภายาติอาทีสุ โสฬสสุ ปเทสุ ปญฺญาปฏิลาภาย ปญฺญาวุทฺธิยา ปญฺญาเวปุลฺลาย ปญฺญาพาหุลฺลายาติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺญาวเสน ภาววจนานิ, เสสานิ ทฺวาทส ปุคฺคลวเสน ภาววจนานิฯ สปฺปุริสสํเสโวติ สปฺปุริสานํ ภชนํฯ สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ เตสํ สปฺปุริสานํ สนฺติเก สีลาทิปฺปฏิปตฺติทีปกสฺส สทฺธมฺมวจนสฺส สวนํฯ โยนิโส มนสิกาโรติ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขาวเสน อุปาเยน มนสิกาโรฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺเม อนุคตสฺส สีลาทิปฺปฏิปทาธมฺมสฺส ปฏิปชฺชนํฯ

ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานนฺติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตเจโตปริยปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยญาณานํฯ เตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยํ (ปฏิ. ม. 1.1-2 มาติกา) ‘‘โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํ, สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา สีลมเย ญาณ’’นฺติอาทินา ญาณกถาย นิทฺทิฏฺฐานํ สาวกสาธารณาสาธารณานํ ญาณานํฯ อิเมสญฺหิ เตสตฺตติญาณานํ สุตมยญาณาทีนิ สตฺตสฏฺฐิญาณานิ สาวกสฺส สาธารณานิ, ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ, สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ, ยมกปาฏิหีเร ญาณํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, อนาวรณญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.68-73 มาติกา) อิมานิ ฉ อสาธารณญาณานิ สาวเกหิฯ

สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ เอตฺถ –

‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํฯ ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ

ภวปจฺจยา ชาตีติ ญาณํ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ญาณํ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ญาณํ, เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ญาณํ, ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ญาณํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ญาณํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ญาณํ, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ญาณํ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ, ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณ’’นฺติ –

ภควตา นิทานวคฺเค (สํ. นิ. 2.34-35) ชรามรณาทีสุ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา วุตฺตานิ สตฺตสตฺตติญาณานิฯ

ตตฺถ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ปจฺจยาการญาณํฯ ปจฺจยากาโร หิ ธมฺมานํ ปวตฺติสงฺขาตาย ฐิติยา การณตฺตา ‘‘ธมฺมฏฺฐิตี’’ติ วุจฺจติ, ตตฺถ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา วุตฺตสฺเสว ฉพฺพิธสฺส ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํฯ วยธมฺมนฺติ วยคมนสภาวํฯ วิราคธมฺมนฺติ วิรชฺชนสภาวํฯ นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนสภาวนฺติ อตฺโถฯ

ลาโภติอาทีสุ ลาโภเยว อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา ‘‘ปฏิลาโภ’’ติ วุตฺโตฯ ปุน ตสฺเสว อตฺถวิวรณวเสน ‘‘ปตฺติ สมฺปตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ผุสนาติ อธิคมนวเสน ผุสนาฯ สจฺฉิกิริยาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาฯ อุปสมฺปทาติ นิปฺผาทนาฯ

สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานนฺติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขสญฺญิตานํ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาทีนํ สตฺตนฺนํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จาติ นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย ยุตฺตตฺตา สุนฺทรฏฺเฐน กลฺยาณสญฺญิตสฺส ปุถุชฺชนสฺสฯ วฑฺฒิตํ วฑฺฒนํ เอกายาติ วฑฺฒิตวฑฺฒนาฯ ยถาวุตฺตานํ อฏฺฐนฺนมฺปิ ปญฺญานํ วเสน วิเสสโตว อรหโต ปญฺญาวเสน ปญฺญาวุทฺธิยาฯ ตถา ปญฺญาเวปุลฺลายฯ

ยสฺส กสฺสจิปิ วิเสสโต อนุรูปธมฺมสฺส มหนฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺส กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺถาทีนํ มหนฺตภาโว มหาวิสยตาย เวทิตพฺโพ, มหาวิสยตา จ เตสํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค อาคตนเยน เวทิตพฺพาฯ

สีลกฺขนฺธสฺส ปน เหตุมหนฺตตาย, ปจฺจยมหนฺตตาย, นิสฺสยมหนฺตตาย , ปเภทมหนฺตตาย, กิจฺจมหนฺตตาย, ผลมหนฺตตาย, อานิสํสมหนฺตตาย จ มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เหตุ อโลภาทโยฯ ปจฺจโย หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโยฯ นิสฺสโย สาวกโพธิปจฺเจกโพธินิยตตา ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสาฯ ปเภโท จาริตฺตวาริตฺตาทิวิภาโคฯ กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขวิธมนํฯ ผลํ สคฺคสมฺปทา นิพฺพานสมฺปทา จฯ อานิสํโส ปิยมนาปตาทิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.9) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.64 อาทโย) จ อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ อิมินา นเยน สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพาฯ ฐานาฏฺฐานาทีนํ มหนฺตภาโว ปน มหาวิสยตาย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ฐานาฏฺฐานานํ มหาวิสยตา พหุธาตุกสุตฺตาทีสุ อาคตนเยน เวทิตพฺพาฯ

วิหารสมาปตฺตีนํ มหาวิสยตา สมาธิกฺขนฺเธ มหาวิสยตานิทฺธารณนเยน เวทิตพฺพา, อริยสจฺจานํ สกลยานสงฺคาหกโต สจฺจวิภงฺเค (วิภ. 189 อาทโย) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺฐ. 189 อาทโย) จ อาคตนเยน, สติปฏฺฐานาทีนํ สติปฏฺฐานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 355 อาทโย) ตํสํวณฺณนาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 355 อาทโย) จ อาคตนเยน, สามญฺญผลานํ มหโต หิตสฺส มหโต สุขสฺส มหโต อตฺถสฺส มหโต โยคกฺเขมสฺส นิปฺผตฺติภาวโต สนฺตปณีตอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต, อภิญฺญานํ มหาสมฺภารโต มหาวิสยโต มหากิจฺจโต มหานุภาวโต มหานิปฺผตฺติโต, นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺถสิทฺธิโต จ มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ ปริคฺคณฺหาตีติ สภาวาทิโต ปริจฺฉิชฺช คณฺหาติ ชานาติ, ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

ปุถุปญฺญาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – ปุถุ นานากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป.… อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามา’’ติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ เตสุปิ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ…เป.… เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธฯ เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธฯ เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน สญฺญากฺขนฺโธฯ เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธฯ

เอกวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส เอกวิธาทิวเสน อตีตาทิวเสนปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ

ปุถุ นานาธาตูสูติ ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป.… อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จาตุภูมิกา’’ติ เอวํ ธาตูสุ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตยิทํ อุปาทินฺนธาตุวเสน วุตฺตํฯ ปจฺเจกพุทฺธานญฺหิ ทฺวินฺนญฺจ อคฺคสาวกานํ อุปาทินฺนธาตูสุ เอว นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติ, ตญฺจ โข เอกเทสโตว, น นิปฺปเทสโตฯ พหิทฺธา อนุปาทินฺนธาตูนํ นานากรณํ เตสํ อวิสโยว, สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว ปน ‘‘อิมาย ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโฐ, อิมสฺส ขโร, อิมสฺส พหลตโจ, อิมสฺส สุกฺขตโจฯ อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํฯ อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ, ปีตํ, โลหิตํ, โอทาตํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มิสฺสกคนฺธํฯ ผลํ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ, ทีฆํ, วฏฺฏํ, สุวณฺณํ, ทุพฺพณฺณํ, มฏฺฐํ, ผรุสํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มธุรํ, ติตฺตกํ, อมฺพิลํ, กฏุกํ, กสาวํฯ กณฺฏโก ติขิโณ, อติขิโณ, อุชุโก, กุฏิโล, ตมฺโพ, นีโล, โลหิโต, โอทาโต’’ติอาทินา ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ

ปุถุ นานาอายตเนสูติ ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป.… อิทํ ธมฺมายตนํ นามฯ ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จาตุภูมกา’’ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ

ปุถุ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต สนฺตานเภทโต จ นานปฺปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุฯ อวิชฺชาทิองฺคานิ หิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสญฺญิตานิฯ เตนาห – สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.110)ฯ

ปุถุ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหิเตสุ สุญฺญสภาเวสุ, ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺภมานสภาเวสุฯ ม-กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ

ปุถุ นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทินานาอตฺเถสุฯ ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยาทินานาธมฺเมสุฯ

นิรุตฺตีสูติ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาเตสุ นานานิรุตฺตีสุฯ ปุถุ นานาปฏิภาเนสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทิวิสเยสุ อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ ตถา ตถา ปฏิภานโต อุปติฏฺฐนโต ปฏิภานานีติ ลทฺธนาเมสุ นานาญาเณสุฯ

ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสูติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ นานตฺตญฺจ วุตฺตเมว, อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปากฏเมวฯ ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ปุถุ นานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติฯ เตนสฺส มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ปริทีปิตํ โหติฯ

วิปุเล อตฺเถติ มหนฺเต อตฺเถฯ มหนฺตปริยาโย หิ วิปุลสทฺโทฯ คมฺภีเรสูติ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท อนุปจิตญาณสมฺภาเรหิ อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺเฐสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ วิสยสฺส คมฺภีรตาย ญาณสฺส คมฺภีรตา วิภาวิตาฯ

ติกฺขวิสทภาวาทิคุเณหิ อสาธารณตฺตา ปเรสํ ปญฺญาย น สามนฺตา, อถ โข สุวิทูรวิทูเรติ อสมนฺตปญฺญา อาการสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวาฯ เกจิ ‘‘อสมตฺถปญฺญา’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ ยถาวุตฺตคุเณหิ อญฺเญหิ อสาธารณตฺตา นตฺถิ เอติสฺสา กายจิ สมตฺถนฺติ อสมตฺถา ปญฺญาติ โยชนาฯ อตฺถววตฺถานโตติ อตฺถปฺปเภทสฺส ยาถาวโต สนฺนิฏฺฐานโตฯ น อญฺโญ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุนฺติ ญาณคติยา สมฺปาปุณิตุํ น อญฺโญ โกจิปิ สกฺโกติ, ตสฺมา อยํ สุวิทูรวิทูเรติ อสมนฺตปญฺญาฯ อิทานิ ปุคฺคลนฺตรวเสน อสมนฺตปญฺญํ วิภาเวตุํ, ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

‘‘ปญฺญาปเภทกุสโล อภินฺนญาโณ อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน พลวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา วินิชฺฌาเปตา เปกฺขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทฯ มคฺคานุคามี จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ

‘‘โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต, นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ตํ สพฺพํ ชานิตพฺพํ, อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

‘‘สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา, ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน, เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโนฯ ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ

‘‘สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธา, สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สพฺเพสํ สตฺตานํ พุทฺโธ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพา สพฺเพ สตฺเต ปชานาติ, สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

‘‘ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขิโน อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย, เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ติฏฺฐติฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา, โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา’’ติ (ปฏิ. ม. 3.5) –

อาทินา นิทฺทิฏฺฐปาฬิํ เปยฺยาลมุเขน สํขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ…เป.… เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปภินฺนญาโณติ อตฺถาทีสุ ปเภทคตญาโณฯ ‘‘ปเภทญาโณ’’ติปิ ปฐนฺติ, โสเยว อตฺโถฯ เต ปญฺหนฺติ เต เต อตฺตนา อธิปฺเปตํ ปญฺหํฯ นิทฺทิฏฺฐการณาติ วิสฺสชฺชิตการณาฯ อุปกฺขิตฺตกาติ ภควโต ปญฺญาเวยฺยตฺติเยน สมีเป ขิตฺตกา อนฺเตวาสิกา สมฺปชฺชนฺติฯ

ภวติ อภิภวตีติ ภูริฯ กิํ? ราคาทิํฯ อุปสคฺเค สติปิ ตเทว ปทํ ตมตฺถํ วทตีติ อุปสคฺเคน วินาปิ โส อตฺโถ วิญฺเญยฺโย อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ วุตฺตํ – ‘‘อภิภุยฺยตี’’ติฯ การกพฺยตฺตเยน เจตํ วุตฺตํ, ตสฺมา ราคํ อภิภุยฺยตีติ สา สา มคฺคปญฺญา อตฺตนา อตฺตนา วชฺฌํ ราคํ อภิภุยฺยติ อภิภวติ, มทตีติ อตฺโถฯ อภิภวตีติ สา สา ผลปญฺญา ตํ ตํ ราคํ ภวิ อภิภวิ มทฺทีติ ภูริปญฺญาฯ ‘‘อภิภวิตา’’ติ วา ปาโฐ, ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติปิ ปฐนฺติฯ อภิภวิตฺวาติ จ กิริยาย สิทฺธภาวทสฺสนํฯ ปญฺญา เจ สิทฺธา, ราคาภิภโว จ สิทฺโธ เอวาติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

ราคาทีสุ ปน รชฺชนลกฺขโณ ราโคฯ ทุสฺสนลกฺขโณ โทโสฯ มุยฺหนลกฺขโณ โมโหฯ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ, อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโหฯ ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโหฯ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโสฯ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, อตฺตโน สมฺปตฺตินิคฺคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํฯ อตฺตนา กตปาปปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํฯ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภฯ อุนฺนติลกฺขโณ มาโน, อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโนฯ มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, ปญฺจกามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโทฯ ภวติ อภิภวติ อรินฺติ ภูริ อสรูปโต ปรสฺส อการสฺส โลปํ กตฺวาฯ เตนาห – ‘‘อริํ มทฺทนิปญฺญาติ ภูริปญฺญา’’ติฯ ภวติ เอตฺถ ถาวรชงฺคมนฺติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี ยถา ‘‘ภูมี’’ติ ภูริ วิยาติ ภูริปญฺญา วิตฺถตวิปุลฏฺเฐน สพฺพํ สหตาย จฯ เตนาห – ‘‘ตายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปถวิสมายาติ วิตฺถตวิปุลฏฺเฐเนว ปถวิสมายฯ วิตฺถตายาติ ปชานิตพฺเพ วิสเย วิตฺถตาย, น เอกเทเส วตฺตมานายฯ วิปุลายาติ อุฬารภูตายฯ สมนฺนาคโตติ ปุคฺคโลฯ อิติ-สทฺโท การณตฺเถ, อิมินา การเณน ปุคฺคลสฺส ภูริปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ตสฺส ปญฺญา ภูริปญฺญา นามาติ อตฺโถฯ ‘‘ภูริปญฺญสฺส ปญฺญา ภูริปญฺญปญฺญา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ปญฺญาสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ภูริปญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ

อปิจาติ ปญฺญาปริยายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ปญฺญายเมตนฺติ ปญฺญาย เอตํฯ อธิวจนนฺติ อธิกํ วจนํฯ ภูรีติ ภูเต อตฺเถ ขนฺธาทิเก รมติ สจฺจสภาเวน, ทิฏฺฐิ วิย น อภูเตติ ภูริฯ เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธาฯ ปริณายิกาติ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ อตฺตหิตปฺปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณปฺปฏิเวเธ ปริเณตีติ ปริณายิกาฯ อิเมเหว อญฺญานิปิ ปญฺญาปริยายวจนานิ โหนฺติฯ

ปญฺญาพาหุลฺลนฺติ ปญฺญา พหุลา อสฺสาติ ปญฺญาพหุโล, ตสฺส ภาโว ปญฺญาพาหุลฺลํฯ ตญฺจ ปญฺญาย พาหุลฺลํ ปวตฺติ เอวาติ ตมตฺถํ ปญฺญาครุกสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน ทสฺเสนฺโต, ‘‘อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก โหตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิเธกจฺโจติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก, อริโย วาฯ ปญฺญา ครุ เอกสฺสาติ ปญฺญาครุโกฯ ปญฺญาย จริโต ปวตฺติโต ปญฺญาจริโต, ปญฺญาย จริตํ ปวตฺตํ อสฺสาติ วา ปญฺญาจริโตฯ อนุโลมิกขนฺติอาทิวิภาคา ปญฺญา อาสโย เอตสฺสาติ ปญฺญาสโยฯ ปญฺญาย อธิมุตฺโต ตนฺนินฺโนติ ปญฺญาธิมุตฺโตฯ สมุสฺสิตฏฺเฐน ปญฺญา ธโช เอตสฺสาติ ปญฺญาธโชฯ ปญฺญาเกตูติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปญฺญานิมิตฺตํ อาธิปเตยฺยํ เอตสฺสาติ ปญฺญาธิปเตยฺโยฯ ปญฺญาสงฺขาโต วิจโย, ธมฺมสภาววิจินนํ วา พหุลํ เอตสฺสาติ วิจยพหุโล ฯ นานปฺปกาเรน ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลํ อสฺสาติ ปวิจยพหุโลฯ โอกฺขายนํ ยาถาวโต ธมฺมานํ อุปฏฺฐานํ พหุลํ เอตสฺสาติ โอกฺขายนพหุโลฯ ปญฺญาย ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺมาเปกฺขนา สมฺเปกฺขา, สมฺเปกฺขาย อยนํ ปวตฺตนํ สมฺเปกฺขายนํ, สมฺเปกฺขายนํ ธมฺโม ปกติ อสฺสาติ สมฺเปกฺขายนธมฺโมฯ สมฺเปกฺขายนํ วา ยาถาวโต ทสฺสนธมฺโม สภาโว เอตสฺสาติ สมฺเปกฺขายนธมฺโมฯ สพฺพํ ธมฺมชาตํ วิภูตํ วิภาวิตํ กตฺวา วิหรณสีโลติ วิภูตวิหารีฯ

ตจฺจริโตติอาทีสุ ตํ-สทฺเทน ปญฺญา ปจฺจามฏฺฐา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘ปญฺญาจริโต’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สา ปญฺญา จริตา ครุกา พหุลา อสฺสาติ ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโลฯ ตสฺสํ ปญฺญายํ นินฺโน โปโณ ปพฺภาโร อธิมุตฺโตติ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโตฯ

สา ปญฺญา อธิปติ ตทธิปติ, ตทธิปติโต อาคโต ตทาธิปเตยฺโยฯ ปญฺญาครุโกติอาทีนิ ‘‘กามํ เสวนฺตํเยว ชานาติ, อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.114) วิย ปุริมชาติโต ปภุติ วุตฺตานิฯ ตจฺจริโตติอาทีนิ อิมิสฺสา ชาติยา วุตฺตานิฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ นิทสฺสนวเสนปิ ทสฺเสตุํ – ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวเมวนฺติอาทีนิ ทสฺสิตพฺพนิคมนํฯ

สีฆปญฺญาติ อตฺตโน วิสเย สีฆปฺปวตฺติกา ปญฺญา, ยา สมารทฺธา อตฺตโน ปญฺญากิจฺจํ อทนฺธายนฺตี อวิตฺถายนฺตี ขิปฺปเมว สมฺปาเปติฯ เตนาห – ‘‘สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สีฆํ สีฆนฺติ พหูนํ สีลาทีนํ สงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํฯ สีลานีติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ปญฺญตฺตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลานิ, ฐเปตฺวา วา อินฺทฺริยสํวรํ ตสฺส วิสุํ คหิตตฺตา อิตรานิ ติวิธสีลานิฯ อินฺทฺริยสํวรนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ราคปฺปฏิฆปฺปเวสํ อกตฺวา สติกวาเฏน นิวารณํ ถกนํฯ โภชเน มตฺตญฺญุตนฺติ ปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน โภชเน ปมาณญฺญุภาวํฯ ชาคริยานุโยคนฺติ ทิวสสฺส ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ รตฺติยา ปฐมมชฺฌิมโกฏฺฐาเสสุ จ ชาครติ น นิทฺทายติ, สมณธมฺมเมว กโรตีติ ชาคโร, ชาครสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ชาคริยํ, ชาคริยสฺส อนุโยโค ชาคริยานุโยโค, ตํ ชาคริยานุโยคํฯ สีลกฺขนฺธนฺติ เสกฺขํ วา อเสกฺขํ วา สีลกฺขนฺธํฯ เอวมิตเรปิ ขนฺธา เวทิตพฺพาฯ ปญฺญากฺขนฺธนฺติ มคฺคปญฺญา จ เสกฺขาเสกฺขานํ โลกิยปญฺญา จฯ วิมุตฺติกฺขนฺธนฺติ ผลวิมุตฺติฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ สีฆปญฺญานิทฺเทสสทิโสเยว ลหุปญฺญานิทฺเทโส, ตถา หาสปญฺญานิทฺเทโสฯ ชวนปญฺญานิทฺเทโส ปน กลาปสมฺมสนนเยน ปวตฺโตฯ ติกฺขปญฺญานิทฺเทโส วีริยสฺส อุสฺสุกฺกาปนวเสน, นิพฺเพธิกปญฺญานิทฺเทโส สพฺพโลเก อนภิรตสญฺญาวเสน ปวตฺโตฯ ตตฺถ ตุริตกิริยา สีฆตาฯ อทนฺธตา ลหุตาฯ เวคายิตตฺตํ ขิปฺปตาฯ

หาสพหุโลติ ปีติพหุโลฯ เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ อถ วา หาสพหุโลติ มูลปทํฯ เวทพหุโลติ ตสฺสา เอว ปีติยา สมฺปยุตฺตโสมนสฺสเวทนาวเสน นิทฺเทสปทํฯ ตุฏฺฐิพหุโลติ นาติพลวปีติยา ตุฏฺฐาการวเสนฯ ปาโมชฺชพหุโลติ พลวปีติยา ปมุทิตภาววเสนฯ

สีลานิ ปริปูเรตีติ หฏฺฐปฺปหฏฺโฐ อุทคฺคูทคฺโค สมฺปิยายมาโน สีลานิ สมฺปาเทติฯ ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปญฺญา อภิรติวเสน อารมฺมเณ ผุลฺลิตา วิกสิตา วิย ปวตฺตติ, น เอวํ อุเปกฺขาสหคตาติฯ

อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ‘‘ขนฺธปญฺจกํ อนิจฺจ’’นฺติ เวคายิเตน ปวตฺตติ, ปฏิปกฺขทูรีภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฺสฏฺฐวชิรํ วิย ลกฺขณํ อวิรชฺฌนฺตี อทนฺธายนฺตี อนิจฺจลกฺขณํ เวคสา ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺมา สา ชวนปญฺญา นามาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ – ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขยฏฺเฐนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนโต ขยสภาวตฺตาฯ ภยฏฺเฐนาติ ภยานกภาวโตฯ อสารกฏฺเฐนาติ อตฺตสารวิรหโต นิจฺจสาราทิวิรหโต จฯ ตุลยิตฺวาติ ตุลาภูตาย วิปสฺสนาปญฺญาย ตุเลตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีเรตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปากฏํ กตฺวาฯ อถ วา ตุลยิตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ตุลยิตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตีเรตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปากฏํ กตฺวาฯ วิภูตํ กตฺวาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมวเสน ผุฏํ กตฺวาฯ รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธภูเต นิพฺพาเนฯ ขิปฺปํ ชวตีติ นินฺนโปณปพฺภารวเสน ชวติ ปวตฺตติฯ อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตุํ, ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ญาณสฺส ติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน เวทิตพฺโพติ ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต, ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาหฯ สมถวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภนตทงฺควเสน ปหีนมฺปิ อริยมคฺเคน อสมูหตตฺตา อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตาย อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ นาธิวาเสตีติ สนฺตานํ อาโรเปตฺวา น วาเสติฯ ปชหตีติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหติฯ วิโนเทตีติ ขิปติฯ พฺยนฺติํ กโรตีติ วิคตนฺตํ กโรติฯ อนภาวํ คเมตีติ อนุ อภาวํ คเมติ, วิปสฺสนากฺกเมน อริยมคฺคํ ปตฺวา สมุจฺเฉทวเสเนว อภาวํ คมยตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กามปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโกฯ

‘‘อิเม สตฺตา มรนฺตู’’ติ ปเรสํ มรณปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโกฯ ‘‘อิเม สตฺตา วิหิํสิยนฺตู’’ติ ปเรสํ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ ปาปเกติ ลามเกฯ อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเมฯ ติกฺขปญฺโญ นาม ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห – ‘‘เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา’’ติอาทิฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจปฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อญฺญถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปญฺญํ ทสฺเสตุํ – ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. 277) นเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหปฺปวตฺตสํเวโคฯ อุตฺตาสพหุโลติ ญาณภยวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺรสฺตมานโสฯ เตน อาทีนวานุปสฺสนมาหฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ สงฺขารโต อุทฺธํ วิสงฺขาราภิมุขตาย อุกฺกณฺฐนพหุโลฯ อิมินา นิพฺพิทานุปสฺสนมาหฯ อรติพหุโลติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรูปปตฺติํฯ พหิมุโขติ สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตญาณมุโขฯ ตถา ปวตฺติตวิโมกฺขมุโขฯ นิพฺพิชฺฌนํ ปฏิวิชฺฌนํ นิพฺเพโธ, โส เอติสฺสา อตฺถีติ นิพฺเพธิกา, นิพฺพิชฺฌตีติ วา นิพฺเพธิกา, สา เอว ปญฺญา นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร อนฺตํ ปาเปตฺวา อนิวิทฺธปุพฺพํฯ อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ ตสฺเสว อตฺถวจนํ, อนฺตกรเณเนว อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ โลภกฺขนฺธนฺติ โลภราสิํ, โลภโกฏฺฐาสํ วาฯ

กายคตาสติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20. อมตวคฺควณฺณนา

[600-611] นตฺถิ เอตฺถ มตํ มรณํ วินาโสติ อมตํ, นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘มรณวิรหิตํ นิพฺพานํ ปริภุญฺชนฺตี’’ติฯ อมตสฺส วา นิพฺพานสฺส อธิคมเหตุตาย อมตสทิสอตปฺปกสุขปติตตาย จ กายคตาสติ ‘‘อมต’’นฺติ วุตฺตาฯ ปริภุญฺชนฺตีติ ฌานสมาปชฺชเนน วฬญฺชนฺติฯ วิรทฺธนฺติ อนธิคเมน วิรชฺฌิตํฯ เตนาห – ‘‘วิราธิตํ นาธิคต’’นฺติฯ อารทฺธนฺติ สาธิตํ นิปฺผาทิตํฯ ตญฺจ ปริปุณฺณํ นาม โหตีติ อาห – ‘‘อารทฺธนฺติ ปริปุณฺณ’’นฺติฯ ปมาทิํสูติ กาลพฺยตฺตเยเนทํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปมชฺชนฺตี’’ติฯ

อมตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

เอกกนิปาตวณฺณนาย อนุตฺตานตฺถทีปนา สมตฺตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ