ปุริมสฺเสวาติ ติตฺตกปทสฺเสว ฯ ติตฺตกํ กฏุกนฺติ จ อุภยํ อิธ อนิฏฺฐปริยายํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิยฯ

อมฺโพยนฺติ อมฺโพ อยํฯ ตเมว ปูชนฺติ ตเมว ปุพฺเพ ลทฺธปริสิญฺจนทานาทิปูชํฯ นิเวสเรติ ปวิสิํสุฯ อสาตสนฺนิวาเสนาติ อมธุรนิมฺพมูลสํสคฺเคนฯ

ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา…เป.… วุตฺตนฺติ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ เอกนฺตสาวชฺชตฺตา อนิฏฺฐาย ทุกฺขาย สํวตฺตตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ อนนฺตรสุตฺเตติ ทสมสุตฺเตฯ โยเชตฺวา เวทิตพฺพานีติ นวมสุตฺเต วิย โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิฯ จิตฺตฏฺฐปนาว ปตฺถนาติ เอตฺถ ปณิธิ จาติ วตฺตพฺพํฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. เอกธมฺมปาฬิ

(16) 3. เอกธมฺมปาฬิ-ตติยวคฺควณฺณนา

[308] ตติยสฺส ปฐเม อยาถาวทิฏฺฐิโกติ อนิจฺจาทิภาเวสุ ธมฺเมสุ นิจฺจาติอาทินา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิโกฯ เตนาห – ‘‘ตาเยว มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิปรีตทสฺสโน’’ติ สทฺธมฺมาติ เอตฺถ สนฺโต ปสตฺโถ สุนฺทโร ธมฺโม, โย มนุสฺสธมฺโมติปิ วุจฺจติฯ ตโต หิ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก ปรํ วุฏฺฐาเปยฺย, น อริยธมฺมโตฯ เตนาห – ‘‘ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต’’ติฯ เอวรูปาติ อิมินา ปาถิกปุตฺตาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

[309] สพฺพญฺญุโพธิสตฺโตติ สพฺพญฺญุภาคี โพธิสตฺโตฯ อาทิ-สทฺเทน ปูริตปารมิกา ปจฺเจกโพธิสตฺตา เอกจฺจสาวกโพธิสตฺตา จ สงฺคยฺหนฺติฯ

[310] ปรมาติ มหาสาวชฺชภาเวน ปรมา, อุกฺกํสคตาติ อตฺโถฯ เตสนฺติ อานนฺตริยกมฺมานํฯ ปริจฺเฉโทติ วิปากวเสน ปริโยสานํฯ วฏฺฏสฺส มูลํ, ตโต ตํสมงฺคีปุคฺคโล วฏฺฏสฺส ขาณูติ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ตายา’’ติอาทิฯ ตญฺเจ คาหํ น วิสฺสชฺเชติ, ตสฺส ปุนปิ ตพฺภาวาวหตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถี’’ติ, น ปน สพฺพโส วุฏฺฐานสฺส อภาวโตฯ

ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น วตฺตพฺพํฯ อกุสลญฺหิ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ, น กุสลํ วิย มหาพลํฯ อญฺญถา สมฺมตฺตนิยาโม วิย มิจฺฉตฺตนิยาโมปิ อจฺจนฺติโก สิยา, น จ มิจฺฉตฺตนิยาโม อจฺจนฺติโกฯ เตเนว ปปญฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.100) –

‘‘กิํ ปเนส เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อญฺญสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมิํเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ภวนฺตเรปิ ตํ ทิฏฺฐิํ โรเจติ เอวา’’ติ –

วุตฺตํฯ ตโตเยว จ สุมงฺคลวิลาสินิยมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.170-172) วุตฺตํ –

‘‘เย วา ปน เตสํ ลทฺธิํ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐาเน ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนา สชฺฌายนฺติ วีมํสนฺติ, เตสํ ‘กโรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย, มโต อุจฺฉิชฺชตี’ติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติฯ ปฐมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสุฯ สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน อริฏฺฐกณฺฏกสทิสา, ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปิ, เอกสฺมิํ โอกฺกนฺเตปิ ทฺวีสุ ตีสุ โอกฺกนฺเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกว โหติฯ ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณญฺจ, อภพฺโพ ตสฺสตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํ, วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต ปถวิโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถี’’ติฯ

ปิฏฺฐิจกฺกวาเฬติ ฌายมานจกฺกวาฬสฺส ปรโต เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ยํ ฌายมานานํ อชฺฌายมานานญฺจ จกฺกวาฬานมนฺตรํ, ยตฺถ โลกนฺตริกนิรยสมญฺญา, ตาทิเส เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ปจฺจติเยวาติ จกฺกวาเฬ ฌายมาเน อชฺฌายมาเนปิ อตฺตโน กมฺมพเลน ปจฺจติเยวฯ

[311] จตุตฺเถ ‘‘มา ขลี’’ติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโมติ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ, ‘‘ตาต, มา ขลี’’ติ สามิโก อาหฯ โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ สามิโก อุปธาวิตฺวา สาฏกกณฺเณ อคฺคเหสิฯ

โส สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลาโต ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส’’ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว จ ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตสฺส สนฺติเก อญฺเญปิ อญฺเญปีติ ปญฺจสตา มนุสฺสา ปพฺพชิํสุฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘มา ขลีติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโม ติตฺถกโร’’ติฯ

สมาคตฏฺฐาเนติ ทฺวินฺนํ นทีนํ อุทกปฺปวาหสฺส สนฺนิปาตฏฺฐาเนฯ ทฺวินฺนํ อุทกานนฺติ ทฺวินฺนํ อุทกปฺปวาหานํฯ ยถาวุตฺตฏฺฐาเน มจฺฉคฺคหณตฺถํ ขิปิตพฺพโต ขิปฺปํ, กุมินํ, ตเทว อิธ ขิปฺปนฺติ วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘กุมิน’’นฺติฯ อุจฺฉูหีติ อุทกอุจฺฉูหิฯ ตุจฺฉปุริโส อริยธมฺมาภาวโตฯ ฌานมตฺตมฺปิ หิ ตสฺส นตฺเถว, กุโต อริยมคฺโคฯ มนุสฺสขิปฺปํ มญฺเญติ มนุสฺสา ปติตฺวา พฺยสนปฺปตฺติอตฺถํ โอฏฺฏิตํ กุมินํ วิยฯ เตนาห – ‘‘มหาชนสฺสา’’ติอาทิฯ

[312] ปญฺจมาทีสุ พาหิรกสาสนนฺติ อวิเสเสน วุตฺตํ – ตสฺส สพฺพสฺสปิ อนิยฺยานิกตฺตา สตฺถุปฏิญฺญสฺสปิ อสพฺพญฺญุภาวโตฯ เตนาห – ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิฯ คโณติ สาวกคโณฯ ตถาภาวายาติ อาจริเยน วุตฺตาการตาย สมงฺคิภาวตฺถํฯ ชงฺฆสตนฺติ พหู อเนเก สตฺเตฯ สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาตีติ เตสํ สพฺเพสํ เอกชฺฌํ สมาทปเนปิ เตสํ อกุสเลน สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาติ เอกชฺฌํ พหูนํ สมาทปเนปิ ตถา อุสฺสหนสฺส พลวภาวโตฯ วิสุํ วิสุํ สมาทปเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยถา หิ ธมฺมจริยายํ สมกเมวาติ วตฺตพฺพา กลฺยาณมิตฺตตา, เอวํ อธมฺมจริยายํ อกลฺยาณมิตฺตตาติฯ

[313] สุฏฺฐุ อกฺขาเตติ เอกนฺตโต นิยฺยานิกภาเวน อกฺขาเตฯ สตฺถา จ สพฺพญฺญู โหตีติ อสพฺพญฺญุโน นิยฺยานิกภาเวน กเถตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ ธมฺโม จ สฺวากฺขาโต สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตตฺตาฯ คโณ จ สุปฺปฏิปนฺโน สตฺถารา สุวินีตตฺตาฯ สมาทปโก หีติอาทิ สุปฺปฏิปตฺติยา นิทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[314] ปมาณํ ชานิตพฺพนฺติ ‘‘อยํ เอตฺตเกน ยาเปติ, อิมสฺส เอตฺตกํ ทาตุํ ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ปมาณํ ชานิตพฺพํฯ อติเรเก…เป.… นิพฺพานสมฺปตฺติ วา นตฺถิ ทุรกฺขาตตฺตา ธมฺมสฺสฯ ตสฺสาติ ปฏิคฺคาหกสฺสฯ อปฺปิจฺฉปฏิปทา นาม นตฺถิ ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเยติ อธิปฺปาโยฯ

[315] ทายกสฺส วโส นาม อุฬารุฬารตาเภโท อชฺฌาสโยฯ เทยฺยธมฺมสฺส ปน โถกพหุตาว เทยฺยธมฺมสฺส วโส นามฯ อตฺตโน ถาโมติ ยาปนปฺปมาณํฯ ยทิ หีติอาทิ ‘‘กถ’’นฺติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิวรณํฯ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อนุปฺปนฺโน อสฺส ปุคฺคลสฺสฯ จกฺขุภูโต โหตีติ มหาชนสฺส จกฺขุ วิย โหติฯ สาสนํ จิรฏฺฐิติตํ กโรตีติ อนุปฺปนฺนลาภุปฺปาทเนน มหาชนสฺส ปสาทุปฺปาทเนน จ จิรฏฺฐิติกํ กโรติฯ

กุฏุมฺพริยวิหาเรติ กุฏุมฺพริยคามสนฺนิสฺสิตวิหาเรฯ ภุญฺชนตฺถายาติ ตสฺมิํเยว เคเห นิสีทิตฺวา ภุญฺชนตฺถายฯ คเหตฺวา คมนตฺถายาติ เคหโต พหิ คเหตฺวา คมนตฺถายฯ ธุรภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิฯ จูฬุปฏฺฐากนฺติ เวยฺยาวจฺจกรํฯ วีมํสิตฺวาติ ยถา อุทฺทิสฺส กตํ น โหติ, เอวํ วีมํสิตฺวา ฯ มหาชโน อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มญฺญตีติ มหาชโน สยํ อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มญฺญติ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชเนนฯ มหาชนสฺสาติ พหุชนสฺสฯ อวตฺถริตฺวาติ วิตฺถาริกํ กตฺวาฯ

[316] ปญฺจาตปตปฺปนํ จตูสุ ปสฺเสสุ อคฺคิสนฺตาปสฺส อุปริ สูริยสนฺตาปสฺส จ ตปฺปนํ, ตญฺจ โข คิมฺหกาเลฯ ฉินฺนปฺปปาตปพฺพตสิขรโต ปตนํ มรุปฺปปาตปตนํฯ ปุพฺพณฺหาทีสุ อาทิจฺจาภิมุขาวฏฺฏนํ อาทิจฺจานุปริวตฺตนํฯ

[317] อยมฺปีติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย กุสีโตปิฯ สามญฺญนฺติ ตปจรณํฯ ทุปฺปรามฏฺฐนฺติ มิจฺฉาจริตํ สํกิลิฏฺฐํฯ นิรยายุปกฑฺฒตีติ นิรยทุกฺขาย นํ กฑฺฒติฯ

[318] วุตฺตปฺปกาเรติ ปญฺจาตปตปฺปนาทิเก วุตฺตปฺปกาเรฯ

[319] เอวนฺติ วุตฺตปฺปการาย จิตฺตปฺปสาทวฺหยสุปฺปฏิปตฺติยาฯ เตน สมณธมฺมกรณสุขญฺจ สงฺคณฺหาติฯ

[320] นวกนิปาเตติ อิมสฺมิํเยว องฺคุตฺตรนิกาเย วกฺขมานํ นวกนิปาตํ สนฺธายาหฯ นว ปุคฺคลาติ สตฺตกฺขตฺตุปรมโกลํโกลาทโย นว ปุคฺคลาฯ สพฺพตฺถาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตาวสิฏฺเฐสุ สพฺเพสุ สุตฺเตสุฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. เอกธมฺมปาฬิ