จิตฺตคหปติวตฺถุ

[250] ตติเย มิคา เอว มิครูปานิฯ ภิกฺขํ สมาทาเปตฺวาติ, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อนุคฺคหํ กโรถ, อิธ นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ ภิกฺขาคหณตฺถํ สมาทาเปตฺวา ฯ วิวฏฺฏํ อุทฺทิสฺส อุปจิตํ นิพฺเพธภาคิยกุสลํ อุปนิสฺสโยฯ สฬายตนวิภตฺติเมว เทเสสีติ สฬายตนวิภาคปฺปฏิสํยุตฺตเมว ธมฺมกถํ กเถสิฯ เถเรนาติ ตตฺถ สนฺนิหิตานํ สพฺเพสํ เชฏฺเฐน มหาเถเรนฯ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺโกนฺเตนาติ จิตฺเตน คหปตินา ‘‘ยา อิมา, ภนฺเต เถร, อเนกวิหิตา ทิฏฺฐิโย โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’นฺติ วา, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น โหติ จ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา ยานิ จิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล คณิตานิ, อิมา นุ โข, ภนฺเต, ทิฏฺฐิโย กิสฺมิํ สติ โหนฺติ, กิสฺมิํ อสติ น โหนฺตี’’ติ เอวมาทินา (สํ. นิ. 4.345) ปญฺเห ปุฏฺเฐ ตํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺโกนฺเตนฯ อิมํ กิร ปญฺหํ ยาวตติยํ ปุฏฺโฐ มหาเถโร ตุณฺหี อโหสิฯ อถ อิสิทตฺตตฺเถโร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เถโร เนว อตฺตนา พฺยากโรติ, น อญฺญํ อชฺเฌสติ, อุปาสโก จ ภิกฺขุสงฺฆํ วิเหสติ, อหเมตํ พฺยากริตฺวา ผาสุวิหารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติฯ เอวํ จินฺเตตฺวา จ อาสนโต วุฏฺฐาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘พฺยากโรมหํ, ภนฺเต, จิตฺตสฺส คหปติโน เอตํ ปญฺห’’นฺติ (สํ. นิ. 4.345) อาหฯ เอวํ วุตฺเต เถโร ‘‘พฺยากโรหิ ตฺวํ, อาวุโส อิสิทตฺต, จิตฺตสฺส คหปติโน เอตํ ปญฺห’’นฺติ อิสิทตฺตํ อชฺเฌสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺโกนฺเตน อชฺฌิฏฺโฐ’’ติฯ

ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ ‘‘ยา อิมา, คหปติ, อเนกวิหิตา ทิฏฺฐิโย โลเก อุปฺปชฺชนฺติ ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา…เป.… ยานิ จิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล คณิตานิ, อิมา โข, คหปติ, ทิฏฺฐิโย สกฺกายทิฏฺฐิยา สติ โหนฺติ, สกฺกายทิฏฺฐิยา อสติ น โหนฺตี’’ติอาทินา นเยน ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวาฯ คิหิสหายกภาเว ญาเตติ เถรสฺส คิหิสหายกภาเว จิตฺเตน คหปตินา ญาเตฯ

จิตฺโต กิร, คหปติ, ตสฺส ปญฺหเวยฺยากรเณ ตุฏฺโฐ ‘‘กุโต, ภนฺเต, อยฺโย อิสิทตฺโต อาคจฺฉตี’’ติ วตฺวา ‘‘อวนฺติยา โข อหํ, คหปติ, อาคจฺฉามี’’ติ วุตฺโต ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, อวนฺติยา อิสิทตฺโต นาม กุลปุตฺโต อมฺหากํ อทิฏฺฐสหาโย ปพฺพชิโต, ทิฏฺโฐ โส อายสฺมตา’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร จ ‘‘เอวํ, คหปตี’’ติ วตฺวา ‘‘กหํ นุ โข, ภนฺเต, โส อายสฺมา เอตรหิ วิหรตี’’ติ ปุน ปุฏฺโฐ ตุณฺหี อโหสิฯ อถ จิตฺโต คหปติ ‘‘อยฺโย โน, ภนฺเต, อิสิทตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอวํ, คหปตี’’ติ วุตฺเต อตฺตโน คิหิสหายภาวํ อญฺญาสิฯ

เตโชสมาปตฺติปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวาติ เอกสฺมิํ กิร ทิวเส จิตฺโต คหปติ ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, อยฺโย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตู’’ติ มหาเถรํ ยาจิฯ เถโร ‘‘เตน หิ ตฺวํ, คหปติ, อาฬินฺเท อุตฺตราสงฺคํ ปญฺญาเปตฺวา ตตฺถ ติณกลาปํ โอกิรา’’ติ วตฺวา เตน จ ตถา กเต สยํ วิหารํ ปวิสิตฺวา จ ฆฏิกํ ทตฺวา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ, ยถา ตาฬจฺฉิคฺคเฬน จ อคฺคฬนฺตริกาย จ อจฺจิ นิกฺขมิตฺวา ติณานิ ฌาเปติ, อุตฺตราสงฺคํ น ฌาเปติฯ อถ จิตฺโต คหปติ อุตฺตราสงฺคํ ปปฺโผเฏตฺวา สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต เอกมนฺตํ ฐิโต เถรํ พหิ นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อภิรมตุ, ภนฺเต, อยฺโย มจฺฉิกาสณฺเฑ, รมณียํ อมฺพาฏกวนํ, อหํ อยฺยสฺส อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ อาหฯ ตโต เถโร ‘‘น ทานิ อิธ วสิตุํ สกฺกา’’ติ ตมฺหา วิหารา ปกฺกามิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘เตโชสมาปตฺติ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ‘อิทานิ อิธ วสิตุํ น ยุตฺต’นฺติ ยถาสุขํ ปกฺกามี’’ติฯ ทฺเว อคฺคสาวกาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิตฺถารโต วินยปาฬิยํ อาคตเมวฯ

สทฺโธติ โลกิยโลกุตฺตราย สทฺธาย สมนฺนาคโตฯ สีเลนาติ อคาริยสีลํ อนคาริยสีลนฺติ ทุวิธํ สีลํ, เตสุ อิธ อคาริยํ สีลํ อธิปฺเปตํ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ยโสโภคสมปฺปิโตติ ยาทิโส อนาถปิณฺฑิกาทีนํ ปญฺจอุปาสกสตปริวารสงฺขาโต อคาริโย ยโส, ตาทิเสเนว ยเสน, โย จ ธนธญฺญาทิโก เจว สตฺตวิธอริยธนสงฺขาโต จาติ ทุวิโธ โภโค, เตน จ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ยํ ยํ ปเทสนฺติ ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ เอวรูโป กุลปุตฺโต ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺถ เอวรูเปน ลาภสกฺกาเรน ปูชิโตว โหตีติ อตฺโถฯ

หตฺถกอาฬวกวตฺถุ

[251] จตุตฺเถ จตุพฺพิเธน สงฺคหวตฺถุนาติ ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตน จตุพฺพิเธน สงฺคหวตฺถุนาฯ ‘‘สฺเว ภตฺตจาฏิยา สทฺธิํ อาฬวกสฺส เปเสตพฺโพ อโหสี’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ – ‘‘ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา’’ติอาทิมาหฯ มิควตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวาติ อาฬวโก ราชา วิวิธนาฏกูปโภคํ ฉฑฺเฑตฺวา โจรปฺปฏิพาหนตฺถญฺจ ปฏิราชนิเสธนตฺถญฺจ พฺยายามกรณตฺถญฺจ สตฺตเม สตฺตเม ทิวเส มิควํ คจฺฉนฺโต เอกทิวสํ พลกาเยน สทฺธิํ ‘‘ยสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายติ, ตสฺเสว โส ภาโร’’ติ กตกติกวตฺโต มิควตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวาฯ เอกํ มิคนฺติ อตฺตโน ฐิตฏฺฐาเนน ปลาตํ เอณิมิคํฯ อนุพนฺธิตฺวาติ ติโยชนมคฺคํ เอกโกว อนุพนฺธิตฺวาฯ ชวสมฺปนฺโน หิ ราชา ธนุํ คเหตฺวา ปตฺติโกว ติโยชนํ ตํ มิคมนุพนฺธิฯ ฆาเตตฺวาติ ยสฺมา เอณิมิคา ติโยชนเวคา เอว โหนฺติ, ตสฺมา ปริกฺขิณชวํ ตํ มิคํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ฐิตํ ฆาเตตฺวาฯ ทฺวิธา เฉตฺวา ธนุโกฏิยํ ลเคตฺวา นิวตฺเตตฺวา อาคจฺฉนฺโตติ อนตฺถิโกปิ มํเสน ‘‘นาสกฺขิ มิคํ คเหตุ’’นฺติ อปวาทโมจนตฺถํ ทฺวิธา ฉินฺนํ ธนุโกฏิยํ ลเคตฺวา อาคจฺฉนฺโตฯ สนฺทจฺฉายนฺติ ฆนจฺฉายํ พหลปตฺตปลาสํฯ

รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตาติ อาฬวกํ ยกฺขํ สนฺธาย วทติฯ โส หิ มหาราชูนํ สนฺติกา วรํ ลภิตฺวา มชฺฌนฺหิกสมเย ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย ผุฏฺโฐกาสํ ปวิฏฺเฐ ปาณิโน ขาทนฺโต ตตฺถ ปฏิวสติฯ อาฬวกสฺส นิสีทนปลฺลงฺเก นิสีทีติ ยตฺถ อภิลกฺขิเตสุ มงฺคลทิวสาทีสุ อาฬวโก นิสีทิตฺวา สิริํ อนุโภติ, ตสฺมิํเยว ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก นิสีทิฯ