ธมฺมทินฺนาเถรีวตฺถุ

[239] ปญฺจเม ปรายตฺตฏฺฐาเนติ ปเรสํ ทาสิฏฺฐาเนฯ สุชาตตฺเถรสฺส อธิการกมฺมํ กตฺวาติ สา กิร อตฺตโน เกเส วิกฺกิณิตฺวา สุชาตตฺเถรสฺส นาม อคฺคสาวกสฺส ทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ ฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ หตฺเถ ปสาริเตติ ตสฺส หตฺถาวลมฺพนตฺถํ ปุพฺพาจิณฺณวเสน หตฺเถ ปสาริเตฯ โส กิร อนาคามี หุตฺวา เคหํ อาคจฺฉนฺโต ยถา อญฺเญสุ ทิวเสสุ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต สิตํ กุรุมาโน หสมาโน อาคจฺฉติ, เอวํ อนาคนฺตฺวา สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส หุตฺวา อคมาสิฯ ธมฺมทินฺนา สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา วีถิํ โอโลกยมานา ตสฺส อาคมนาการํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กุรุมานา โสปานสีเส ฐตฺวา โอลมฺพนตฺถํ หตฺถํ ปสาเรสิฯ อุปาสโก อตฺตโน หตฺถํ สมิญฺเชสิฯ สา ‘‘ปาตราสโภชนกาเล ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อุปาสโก ปุพฺเพ ตาย สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชติฯ ตํ ทิวสํ ปน ตํ อนปโลเกตฺวา โยคาวจรภิกฺขุ วิย เอกโกว ภุญฺชิฯ เตนาห – ‘‘ภุญฺชมาโนปิ อิมํ เทถ, อิมํ หรถาติ น พฺยาหรี’’ติฯ ตตฺถ อิมํ เทถาติ อิมํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เทถฯ อิมํ หรถาติ อิมํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อปหรถฯ สนฺถววเสนาติ กิเลสสนฺถววเสนฯ จิรกาลปริภาวิตาย ฆฏทีปชาลาย วิย อพฺภนฺตเร ทิพฺพมานาย เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมานา อาห – ‘‘เอวํ สนฺเต…เป.… มยฺหํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาถา’’ติฯ

อยํ ตาว เสฏฺฐิ ฆรมชฺเฌ ฐิโตว ทุกฺขสฺสนฺตํ อกาสีติ สา กิร ‘‘ธมฺมทินฺเน ตุยฺหํ โทโส นตฺถิ, อหํ ปน อชฺช ปฏฺฐาย สนฺถววเสน…เป.… กุลฆรํ คจฺฉา’’ติ วุตฺเต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ปกติปุริโส เอวํ วตฺตา นาม นตฺถิ, อทฺธา เอเตน โลกุตฺตรธมฺโม นาม ปฏิวิทฺโธ’’ติฯ เตนสฺสา อยํ สงฺกปฺโป อโหสิ ‘‘อยํ ตาว เสฏฺฐิ ฆรมชฺเฌ ฐิโตว ทุกฺขสฺสนฺตํ อกาสี’’ติฯ มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.460) ปน ‘‘อถ กสฺมา มยา สทฺธิํ ยถาปกติยา อาลาปสลฺลาปมตฺตมฺปิ น กโรถาติ โส จินฺเตสิ – ‘อยํ โลกุตฺตรธมฺโม นาม ครุ ภาริโย น ปกาเสตพฺโพ; สเจ โข ปนาหํ น กเถสฺสามิ, อยํ หทยํ ผาเลตฺวา เอตฺเถว กาลํ กเรยฺยา’ติ ตสฺสา อนุคฺคหตฺถาย กเถสิ – ‘ธมฺมทินฺเน อหํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นาม อธิคโต, ตํ อธิคตสฺส เอวรูปา โลกิยกิริยา น วฏฺฏตี’’’ติ วุตฺตํฯ

ปญฺจกฺขนฺธาทิวเสน ปญฺเห ปุจฺฉีติ ‘‘สกฺกาโย สกฺกาโยติ อยฺเย วุจฺจติ, กตโม นุ โข อยฺเย สกฺกาโย วุตฺโต ภควตา’’ติอาทินา จูฬเวทลฺลสุตฺเต (ม. นิ. 1.460 อาทโย) อาคตนเยน ปุจฺฉิฯ ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ วิสฺสชฺเชสีติ ‘‘ปญฺจ โข อิเม, อาวุโส วิสาข, อุปาทานกฺขนฺธา สกฺกาโย วุตฺโต ภควตา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.460 อาทโย) ตตฺเถว อาคตนเยน วิสฺสชฺเชสิฯ สูรภาวนฺติ ติกฺขภาวํฯ อนธิคตอรหตฺตมคฺคสฺส อุคฺคเหน วินา ตตฺถ ปญฺโห น อุปฏฺฐาตีติ อาห – ‘‘อุคฺคหวเสน อรหตฺตมคฺเคปิ ปุจฺฉี’’ติฯ

ตํ นิวตฺเตนฺตีติ ‘‘วิมุตฺติยา ปนายฺเย กิํ ปฏิภาโค’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘วิมุตฺติยา โข, อาวุโส วิสาข, นิพฺพานํ ปฏิภาโค’’ติ (ม. นิ. 1.466) วุตฺเต ‘‘นิพฺพานสฺส, ปนายฺเย, กิํ ปฏิภาโค’’ติ ปุน ปุจฺฉิเต ตํ นิวตฺเตนฺตี ‘‘อจฺจสราวุโส วิสาขา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อจฺจสราติ อปุจฺฉิตพฺพํ ปุจฺฉนฺโต ปญฺหํ อติกฺกามิตา อโหสีติ อตฺโถฯ นาสกฺขิ ปญฺหานํ ปริยนฺตํ คเหตุนฺติ ปญฺหานํ ปริจฺเฉทปฺปมาณํ คเหตุํ นาสกฺขิฯ ปญฺหานญฺหิ ปริจฺเฉทํ คเหตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน อฏฺฐตฺวา ตโต ปรํ ปุจฺฉนฺโต นาสกฺขิ ปญฺหานํ ปริยนฺตํ คเหตุํฯ อปฺปฏิภาคธมฺมสฺส จ ปฏิภาคํ ปุจฺฉิฯ นิพฺพานํ นาเมตํ อปฺปฏิภาคํ, น สกฺกา นีลํ วา ปีตกํ วาติ เกนจิ ธมฺเมน สทฺธิํ ปฏิภาคํ กตฺวา ทสฺเสตุํ, ตญฺจ ตฺวํ อิมินา อธิปฺปาเยน ปุจฺฉสีติ อตฺโถฯ นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานํ โอคาเหตฺวา ฐิตํ, นิพฺพานนฺโตคธํ นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานปรายณนฺติ นิพฺพานํ ปรํ อยนมสฺส ปราคติ, น ตโต ปรํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ ปริโยสานํ อวสานํ อสฺสาติ นิพฺพานปริโยสานํฯ

ปุเรติ อตีเตสุ ขนฺเธสุฯ ปจฺฉาติ อนาคเตสุ ขนฺเธสุฯ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ขนฺเธสุฯ อกิญฺจนนฺติ ยสฺส เอเตสุ ตีสุ ตณฺหาคาหสงฺขาตํ กิญฺจนํ นตฺถิ, ตมหํ ราคกิญฺจนาทีหิ อกิญฺจนํ กสฺสจิ คหณสฺส อภาเวน อนาทานํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

ปณฺฑิตาติ ธาตุอายตนาทิกุสลตาสงฺขาเตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต โหติ? ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ อายตนกุสโล จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ ฐานาฏฺฐานกุสโล จ, เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ปณฺฑิโต โหตี’’ติฯ

มหาปญฺญาติ มหนฺเต อตฺเถ มหนฺเต ธมฺเม มหนฺตา นิรุตฺติโย มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคหเณ สมตฺถาย ปญฺญาย สมนฺนาคตาฯ อิมิสฺสา หิ เถริยา อเสกฺขปฺปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตตาย ปฏิสมฺภิทาโย ปูเรตฺวา ฐิตตาย ปญฺญามหตฺตํฯ ยถา ตํ ธมฺมทินฺนายาติ ยถา ธมฺมทินฺนาย ภิกฺขุนิยา พฺยากตํ, อหํ เอวเมว พฺยากเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ ตนฺติ นิปาตมตฺถํฯ

นนฺทาเถรีวตฺถุ

[240] ฉฏฺเฐ อญฺญํ มคฺคํ อปสฺสนฺตีติ อญฺญํ อุปายํ อปสฺสนฺตีฯ วิสฺสตฺถาติ นิราสงฺกาฯ อิตฺถินิมิตฺตนฺติ อิตฺถิยา สุภนิมิตฺตํ, สุภาการนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมปเท คาถํ วตฺวาติ –

‘‘อฏฺฐีนํ นครํ กตํ, มํสโลหิตเลปนํ;

ยตฺถ ชรา จ มจฺจุ จ, มาโน มกฺโข จ โอหิโต’’ติฯ (ธ. ป. 150) –

อิมํ คาถํ วตฺวาฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยเถว หิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทีนํ โอทหนตฺถาย กฏฺฐานิ อุสฺสาเปตฺวา วลฺลีหิ พนฺธิตฺวา มตฺติกาย วิลิมฺปิตฺวา นครสงฺขาตํ พหิทฺธา เคหํ กโรนฺติ, เอวมิทํ อชฺฌตฺติกมฺปิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อุสฺสาเปตฺวา นฺหารุวินทฺธํ มํสโลหิตเลปนํ ตจปฏิจฺฉนฺนํ ชีรณลกฺขณาย ชราย มรณลกฺขณสฺส มจฺจุโน อาโรคฺยสมฺปทาทีนิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนลกฺขณสฺส มานสฺส สุกตการณวินาสนลกฺขณสฺส มกฺขสฺส จ โอทหนตฺถาย นครํ กตํฯ เอวรูโป เอว หิ เอตฺถ กายิกเจตสิโก อาพาโธ โอหิโต, อิโต อุทฺธํ กิญฺจิ คยฺหูปคํ นตฺถีติฯ

สุตฺตํ อภาสีติ –

‘‘จรํ วา ยทิ วา ติฏฺฐํ, นิสินฺโน อุท วา สยํ;

สมิญฺเชติ ปสาเรติ, เอสา กายสฺส อิญฺชนาฯ

‘‘อฏฺฐินหารุสํยุตฺโต, ตจมํสาวเลปโน;

ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน, ยถาภูตํ น ทิสฺสตี’’ติฯ (สุ. นิ. 195-196) –

อาทินา สุตฺตมภาสิฯ